«Ֆրանսիայի պաշտոնյաներին և նույնիսկ դատավորներին սարսափեցնում է ԱՍԱԼԱ-ի նկատմամբ վախը» Ֆրանսիացի պատմաբանի զրույցը Caliber.Az-ի հետ։

Caliber.Аz-ի հարցազրույցը ֆրանսիացի պատմաբան, ծագումով ադրբեջանցի իրավաբան Զաուր Սադըգբեյլիի հետ։

—Ֆրանսիայի նախագահի երկու թեկնածուներ՝ Էրիկ Զեմուրը և Վալերի Պեկրեսը նախընտրական քարոզարշավի շրջանակներում այցելեցին Հայաստան։ Սա նշանակում է, որ առաջիկա նախագահական ընտրություններին միայն ներկայիս նախագահ Էմանուել Մակրոնը չէ, որ հավակնում է հայկական ծագումով Ֆրանսիայի քաղաքացիների ձայներին։ Արդյո՞ք Ֆրանսիայի ադրբեջանական սփյուռքը պատրաստվում է քայլեր ձեռնարկել հայկական լոբբիին հակազդելու համար։

—Իրոք, Զեմուրը և Պեկրսեը նախընտրական քարոզարշավի շրջանակներում այցելել են Հայաստան։ Նախ Զեմուրը՝ 2021 թվականի դեկտեմբերի 11-ից մինչև 14-ը, իսկ այնուհետև Պեկրեսը՝ դեկտեմբերի 21-ից մինչև 23-ը, այցելել են Հայաստան։ Երկու թեկնածուների համար էլ սա առաջին արտասահմանյան այցն էր նախընտրական քարոզարշավի շրջանակներում։

Նշենք նաև, որ Պեկրեսը սադրիչ այց կատարեց Ադրբեջանի Ղարաբաղի մարզ և ըստ էության Պեկրեսի Հայաստան այցը կազմակերպվել է առավել բարձր մակարդակով, քան Զեմուրինը։ Օրինակ, նրան ընդունեց Հայաստանի նախագահը, ինչին չկարողացավ հասնել Զեմուրը։

Այո, իսկապես, թվում է, թե Ֆրանսիայի նախագահի շատ թեկնածուներ հավակնում են հայկական ծագումով ընտրողների ձայներին։ Սակայն ես կցանկանայի այստեղ մի քանի շեշտադրումներ անել։ Առաջին հերթին ուզում եմ պարզություն մտցնել Ֆրանսիայում հայկական սփյուռքի կշռի հարցում։

Եթե ենթադրենք, որ Ֆրանսիայում պաշտոնապես ապրում է 600 հազար հայ (որոնցից 400 հազարը ծնվել են Ֆրանսիայում-2011 թվականի տվյալներով), ինչը նշանակում է, որ հայկական ծագումով ընտրողների թիվը 300 հազար է։ 2021 թվականի մայիսի դրությամբ ֆրանսիացի ընտրողների ընդհանուր թիվը կազմում է 49,7 մլն. մարդ։ Այսպիսով, անհասկանալի է, թե հայկական ծագում ունեցող 300 հազար ընտրողները ինչպե՞ս կարող են ազդել ընտրությունների վրա, որին կմասնակցի ընտրողների առնվազն կեսը, այսինքն՝ նվազագույնը 24,85 մլն. մարդ։

Սակայն այսօրվա դրությամբ խնդիրը կայանում է նրանում, որ երկրորդ տուրի «տոմսը էժանանում է», քանի որ բոլոր երեք թեկնածուներ՝ Զեմուրը, Պեկրեսը, Լե Պենը կարող են հավաքել 16-17% ձայն։ Այլ կերպ ասած, կարող է ստեղծվել մի իրավիճակ, երբ ձայների նույնիսկ փոքր քանակը կարող է այս կամ այն թեկնածուին օգնել անցնել երկրորդ փուլ։ Կարծում եմ, որ հենց սա է պատճառը, որ յուրաքանչյուր թեկնածու ձգտում է ստանալ հայերի աջակցությունը:

—Այդ դեպքում, որտեղի՞ց Ֆրանսիայում հայկական սփյուռքին նման ազդեցություն։

—Իրականում այս հարցի պատասխանի արմատները գնում են 106 տարի առաջ՝ ХХ դարի սկիզբը։ Կարծում եմ, որ, եթե այսօր ողջ ֆրանսիական իսթեբլիշմենտը պատանդ է վերցվել հայկական սփյուռքի կողմից, և դա առաջին հերթին Երրորդ Հանրապետության պատմական սխալն է։ Այո, հենց ХХ դարի սկզբին Անտանտի երկրները մշակեցին Օսմանյան կայսրությունը ներսից հայերի ձեռքով ոչնչացնելու այդ նենգ պլանը՝ նրանց դրդելով դավաճանության։ Այս ամենը բերեց երկու կողմերից մեծ կորուստների։ Ցավոք, հայերը 106 տարվա ընթացքում կարողացան ամենուր տարածել «ցեղասպանության» մասին իրենց կեղծ առասպելը՝ հիմնականում ХХ դարասկզբի իրենց հանցագործությունները և էթնիկական զտումները քողարկելու նպատակով։

Ինչ վերաբերում է Ֆրանսիային, ապա այստեղ կան մի քանի նրբություններ։ Բանն այն է, որ Ֆրանսիան, ինչպես նաև Անտանտի մյուս երկրները և ԱՄՆ-ը հայերին բախտի քմահաճույքին մատնեցին։ Ֆրանսիացի պատմաբան Մաքս Գալոն իրավացիորեն նշում է, որ հայերին «վարձատրեցին միայն նրանց դժբախտ ճակատագրի մասին արցունքներով»։ Ինչ վերաբերվում է բուն Ֆրանսիային, ապա Կարսի պայմանագրից ուղիղ մի շաբաթ անց՝ 1921 թվականի հոկտեմբերի 20-ին, նրանք Թուրքիայի հետ ստորագրեցին այսպես կոչված Անկարայի պայմանագիրը (կամ Ֆրանկլին-Բույոնի պայմանագիր), որով Փարիզը ճանաչեց Անկարայի կառավարությունը, հայտարարեց Թուրքիայի նկատմամբ պահանջների բացակայության մասին և փոխարենը ֆրանսիական ընկերությունների համար ստացավ օգտակար հանածոների հանքերի մշակման հնարավորություն՝ 99 տարի ժամկետով:

Բացի դրանից, Արիստիդ Բրիանի կառավարությունը Թուրքիային փոխանցեց զենք, որը ծառայեց դիմադրության վերջին օջախները ճնշելու համար, մասնավորապես արևելյան Անատոլիայում։ Այս ամենը գիտենալով՝ հայերը սկսեցին աստիճանաբար շանտաժի ենթարկել ֆրանսիական իսթեբլիշմենտին և ամենուր հյուսել իրենց սարդոստայնը։

Թուրքական սփյուռքի անգործությունը միայն նպաստեց դրան։ Ահա ինչու այսօր մենք ունենք այն, ինչ ունենք։ Պետք է հասկանալ, որ այսօրվա դրությամբ ֆրանսիական իսթեբլիշմենտում կա հայերի և Հայաստանի առնչությամբ կոնսենսուս։ Հայերին դիտարկում են որպես արևելյան քրիստոնյաներ, որոնց հարկավոր է պաշտպանել, և որոնց իբրև սպառնում է ֆիզիկական ոչնչացման վտանգ։ Իսկ Հայաստանին դեռևս դիտարկում են որպես այսպես ասած Թուրքիային և Ադրբեջանին բաժանող։

Ավելացնեմ նաև, որ ֆրանսիացի պաշտոնյաները և նույնիսկ դատավորները սարսափում են ԱՍԱԼԱ-ի ահաբեկիչներից: Չէ որ բոլորն են հիշում ԱՍԱԼԱ-ի այդ սարսափելի կոմյունիկեները, որոնք ընթերցվում էին ֆրանսիական հեռուստաալիքով և դրանցում ահաբեկիչները խոստանում էին «թափել ֆրանսիացիների արյունը», եթե չընդունեն Թուրքիայի նկատմամբ հայերի պահանջը:

Վերջին տարիներին ձախողվելով Մերձավոր Արևելքում՝ մասնավորապես Սիրիայում, Իրաքում և Լիբանանում, այնտեղ ոչինչ չանելով արևելյան քրիստոնյաների պաշտպանության համար՝ Ֆրանսիային մնում են միայն հայերը։

—Իսկ Ֆրանսիայի ադրբեջանական սփյուռքն ինչպե՞ս կարող է հակազդել հայկական լոբբիին։

—Որպեսզի չեզոքացնել Ֆրանսիայի հայկական սփյուռքի թունավոր գործունեությունը՝ մենք օգտագործում ենք բոլոր միջոցները։ Ժամանակակից աշխարհում հիմնական մարտադաշտը, իհարկե, սոցիալական ցանցերն են։ Մենք շատ ակտիվ ենք առկա բոլոր սոցիալական ցանցերում։

Բացի դրանից, համավարակի պայմաններում լայնորեն տարածվել են առցանց - նիստերը։ Մենք այդ հնարավորությունն օգտագործում ենք գիտաժողովներ կազմակերպելու համար, որոնք, մասնավորապես նվիրված են լինում Ադրբեջանի նոր և նորագույն պատմությանը, Խոջալուի ցեղասպանությանը, մեզ, հայերի զավթողական քաղաքականության տարբեր ասպեկտներին:

Անձամբ իմ դիրքորոշումը կայանում է նրանում, որ յուրաքանչյուր ադրբեջանցին պետք է լավ իմանա մեր պատմությունը, որպեսզի կարողանա փաստերով խոսել։ Պայքարի գերազանց զենք է հանդիսանում նաև ֆրանսիական հեռուստաալիքներով ելույթները, ինչպես նաև տեսահոլովակները, որոնք կարելի է տարածել։

Հայկական ծագումով ֆրանսիացի հետազոտող Տիգրան Եգավյանը, ում հետ ես բանավեճի եմ մասնակցել RT France հեռուստաալիքով, իր հոդվածներից մեկում նշել է, որ «նրանք (Ֆրանսիայի ադրբեջանցիները) վերջին ժամանակներում միավորներ են հավաքում»։ Նման գնահատականը շատ բանի մասին է ասում։ Սա կոլեկտիվ աշխատանք է և մեր շատ հայրենակիցներ այդ աշխատանքում ներդնում են իրենց ժամանակը, գիտելիքները և ուժը՝ իրենց մնալով ստվերում։ Ուզում եմ իմ խորին երախտագիտությունը հայտնել նրանց։ Ես վստահ եմ, որ պատմությունը նրանց չի մոռանա։

Չի կարելի նաև մոռանալ մեր ֆրանսիացի բարեկամների մասին։ Նրանց թվում կան և՛ պետական ծառայողներ, և՛ լրագրողներ, և ուսուցիչներ, և՛ արվեստի գործիչներ, և՛ Ադրբեջանի հետ ընտանեկան կապերով կապված մարդիկ։ Նրանց նույնպես իմ խորին երախտագիտությունն եմ հայտնում։

Մենք հետագայում ևս կշարունակենք կազմավորվել, ստեղծել նոր կազմակերպություններ և ճեղքել մեկուսացման պատնեշն ու հայկական սարդոստայնը, որպեսզի դուրս գալ ֆրանսիական առաջատար լրատվամիջոցներ:

—Ի՞նչ կարծիքի եք ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում Ֆրանսիայի համանախագահության մասին։ Արդյո՞ք հայամետ Փարիզը բարոյական իրավունք ունի միջնորդ լինել Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև։

—Իմ կարծիքով, ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը կորցրել է իր արդիականությունը։ Նրա մասին խոսելը հետաքրքիր է միայն միջազգային հարաբերությունների պատմության և միջազգային իրավունքի կառույցների կաթվածահար լինելու տեսակետից, սակայն ես կարտահայտվեմ Մինսկի խմբի կապակցությամբ։ Քաղաքականության տեսության մեջ բարդ երևույթների կամ գործընթացների նկարագրման համար գոյություն ունի այսպիսի մեթոդ՝ ըստ Մաքս Վեբերի՝ իդեալական տիպի ստեղծում։ Ինչպես գիտեք, ես ուսումնասիրել եմ նաև Ֆրանսիայի քաղաքականությունը և շատ եմ սիրում կառուցել իդեալական տիպեր։ ԵԱՀԿ ՄԽ-ի առնչությամբ ես ժամանակին կառուցել եմ այդպիսի կոնստրուկցիա։ Ինչ վերաբերում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին, ես վաղուց եմ նման կառույց կառուցել։ Ենթադրենք, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը, որն արդեն անցյալում է, ոչ այլ ինչ էր, քան գորդյան հանգույց, որը հնարավոր չէր բացել և միայն կարելի էր կտրել։ Դա անելու համար մեզ անհրաժեշտ կլինի գործիք՝ կացին։ Թող մեր դեպքում դա լինի այսպիսի եռանկյունաձև կացին (ԵԱՀԿ ՄԽ)։ Նախապայման դնելով, որ այս գործիքը կարող է աշխատել միայն այն դեպքում, եթե այն գտնվի խիստ ուղղահայաց հավասարակշռության մեջ, ենթադրենք, որ դա 26 տարվա ընթացքում տեղի չի ունեցել, որովհետև համակարգը հավասարակշռության մեջ չէր: Կոնկրետ ասած, եթե ենթադրենք, որ մի կողմերից մեկը` ԱՄՆ-ը, եղել է Ադրբեջանի կողմը, իսկ մյուսը՝ Ռուսաստանը, Հայաստանի, ապա Ֆրանսիան կհայտնվի եռանկյունու (կացնի) հիմքում: Եվ, որպեսզի կտրել հանգույցը, հարկավոր էր միայն նրա հավասարակշռությունը: Բռնելով հայամետ դիրքորոշում՝ նա ինքը արգելափակեց այդ մեխանիզմը։ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ոչ մի առաջարկ չընդունվեց և ուժի մեջ չմտավ։

Դրա փոխարեն համանախագահները 26 տարի շարունակ փորձում էին Ադրբեջանին ստիպել գնալ էական զիջումների, փոխել տարածքի (նախկին Լեռնային Ղարաբաղի) սահմանադրական կարգավիճակը և նրան այլ կարգավիճակ տալ։ Այստեղից էլ նրանց պարտությունը, և որևէ լուծում գտնելու անհնարինությունը։

26 տարվա ընթացքում Ֆրանսիան չկարողացավ ոչ մի բան անել ԵԱՀԿ ՄԽ-ում, քանզի ֆրանսիական դիվանագիտությունը թունավորված էր հայկական սփյուռքի կողմից։ Նույնիսկ անձնական զրույցներում ֆրանսիացի դիվանագետները փորձում էին ինձ համոզել, որ ոչ ոքի կողմից չճանաչված այսպես կոչված «ԼՂՀ»-ն դե ֆակտո «պետություն» է։

Ես չեմ կարծում, որ այսօր խոսքը բարոյական իրավունքի մասին է։ Իրականում նման քաղաքականությունը անբարոյական է։ Ինձ ցնցեցին նախագահ Էմանուել Մակրոնի այն խոսքերը, թե պետք է դիմակայել Կովկասում Թուրքիայի ազդեցության ուժեղացմանը, թույլ չտալ նրա ներթափանցումը և այլն։ Այդ հայտարարությունները միանգամայն համընկնում են ХХ դարի սկզբին ֆրանսիացի ռազմական կցորդի Պոյդեբարդի զեկույցի եզրակացություններին։ Հիշեցնեմ, որ այդ զեկույցում նույնպես Հայաստանին վերապահվել էր Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև յուրօրինակ «անջատողի» դեր։ Չնայած 106 տարի է անցել, այդ գաղափարները շարունակում են շրջանառվել, և դա լավ չէ:

Ինձ համար հայկական քաղաքականության պարտությունը կայանում է հենց դրանում։ Քանի դեռ Հայաստանը չի հրաժարվել «բաժանողի» դերից, նա չի կարողանա դուրս գալ այդ բարդ իրավիճակից, որի մեջ հայտնվել է։

—Ինչպե՞ս եք գնահատում Ադրբեջանում Ֆրանսիայի դեսպան Զաքարի Գրոսի հայտարարությունը այն մասին, որ 2022 թվականին Փարիզը ուշադրություն կդարձնի համագործակցության հնարավորության վրա, այդ թվում նաև ականազերծման ոլորտում, ինչպես նաև Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ անհետ կորած անձանց ճակատագիրը պարզելու ուղղությամբ: Դեսպանը խոսեց նաև տարածաշրջանային զարգացման մասին, մասնավորապես Աղդամում, որտեղ Ֆրանսիան առաջարկում է իր փորձը և ֆինանսավորումը ջրային և էներգետիկական ցանցերի վերանորոգման համար։

— Ֆրանսիայի կառավարության անունից Ֆրանսիայի դեսպանի նման հայտարարությունները կարող են միայն ուրախացնել։ Չէ որ ադրբեջանա-ֆրանսիական հարաբերություններին շատ մեծ վնաս է հասցվել։ Այսօր այդ պատճառով ֆրանսիական շատ ձեռնարկություններ զրկվել են Ադրբեջանում աշխատելու հնարավորությունից։ Ուստի Ֆրանսիայի կառավարության հարաբերությունների բարելավմանն ուղղված դրական քայլերին կարելի է միայն ողջունել։

Նշեմ նաև, որ Ֆրանսիան իրեն գցել է այնպիսի դրության մեջ, որ այժմ ստիպված է դիմել տարբեր հնարքների, որպեսզի իր վրա չզգա հայկական լոբբիի զայրույթը։ Հիշեք Մակրոնի ադրբեջաներեն լեզվով հաղորդագրությունները, որոնք կարելի էր տեսնել միայն Ադրբեջանում։

Ֆրանսիացի որոշ քաղաքական գործիչներ հաճախ են Հայաստանը համեմատում Ֆրանսիայի կրտսեր քրոջ հետ։ Թող այդպես լինի, բայց այդ դեպքում ստանձնեք պատասխանատվությունը և այնպես արեք, որպեսզի այդ կրտսեր քույրը խելքի գա և դադարեցնի ապակառուցողական քաղաքականությունը։ Այսօրվա դրությամբ Հայաստանի ամենամեծ խնդիրը՝ նրա հասարակությանը քսենոֆոբիայից, ռասիզմից և հարևանների նկատմամբ տարածքային հավակնություններից մանրազերծումն (վարակազրկում) է։

—Ինչպե՞ս եք գնահատում Ֆրանսիայի պատգամավոր Նատալի Լուազոի պատասխանը Ադրբեջանի դեսպանի թվիթերյան գրառմանը։

—Ինչպես արդեն գրել եմ թվիթերում ի պատասխան տիկին Լուազոյի, նրա խնդիրը կայանում է նրանում, որ նա ոչինչ չգիտի Կովկասի մասին։

Ինչ վերաբերվում է Վալերի Պեկրեսի այցի շուրջ ծագած վիճաբանությանը, ապա այստեղ խոսքը գնում է երկակի չափանիշների մասին։ Չէ որ նրանք բոլորը միաձայն հայտարարում են, որ անօրինական միգրանտներին պետք է կալանավորել և արտաքսել երկրից, մինչդեռ իրենք են անօրինական գործողություններ կատարում, կամ խրախուսում դրանք։

Լուազոյի հայտարարությունը ոչ մի արժեք չունի։ Ես համոզված եմ, որ նա կատարում է հայանպաստ պատվեր։

—Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում Ադրբեջանի վերաբերյալ Վալերի Պերկեսի վերջին հայտարարությունը։

— Որպես իրավաբան՝ ինձ համար Պեկրեսի հայտարարությունը լիովին հիմնազուրկ է։ Տիկին Պեկրեսը անօրինական հատել է Ադրբեջանի պետական սահմանը։ Նա դա արել է միտումնավոր, հակառակ Ֆրանսիայի ԱԳՆ-ի հանձնարարականներին։ Նա կարծել է, թե օրենքից վեր է և նույնիսկ մուտքի վիզա ստանալու համար Ադրբեջանի իշխանություններից չի դիմել։ Ադրբեջանի իշխանություններն իրավասու էին կալանավորել նրան և նրա նկատմամբ կիրառել միջոցներ, որոնք կիրառվում են անօրինական միգրանտների դեպքում։