Վախը և ատելությունը Լաչինում Բացառիկ ռեպորտաժ իրադարձությունների էպիկենտրոնից

«Մի գնա այնտեղ, ուր տանում է ճանապարհը։ Գնա այնտեղ, որտեղ ճանապարհ չկա և թող քո հետքը»: Զինվելով ԱՄՆ-ի հայտնի մտածող և գրող Ռալֆ Էմերսոնի նման բարի երթի խոսքերով՝ Caliber.Az-ի աարտահաստիքային թղթակիցը, ում աշխատանքի հիմնական վայրը բնակարանային և կոմունալ ծառայությունների ոլորտի կառուցվածքն է, համապատասխան գերատեսչության մեծ պատվիրակության կազմում գործուղման է մեկնել Լաչինի շրջանը՝ համանուն շրջանը Ադրբեջանի իրավասությանը փոխանցելու նախապատրաստական աշխատանքներին մասնակցելու համար։ Հաշվի առնելով Լաչին քաղաքի, ինչպես նաև Զաբուհ և Սուս գյուղերի Բաքվի վերահսկողության տակ մոտալուտ վերադարձի հարցի նկատմամբ Ադրբեջանում հասարակական լայն հետաքրքրությունը՝ ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում այս ուղևորության մասին ռեպորտաժը։

Ես չեմ կարող ինձ առաջամարտիկ անվանել Լաչինի ուղղության մասին զեկույց գրելու առումով, քանի որ ադրբեջանցի գործընկերներն ինձնից առաջ այստեղ արդեն աղմուկ բարձրացրել են։ Այնուամենայնիվ, հուսով եմ, որ ինձ կհաջողվի լույս սփռել Լաչինում այսօր կատարվողի որոշ մանրամասների վրա։ Հիշեցնեմ, որ մինչև օգոստոսի վերջ Լաչին քաղաքում, ինչպես նաև Զաբուխ և Սուս գյուղերում անօրինական բնակվող հայ գաղթականները, որոնցից շատերը մեր տարածաշրջան են եկել Մերձավոր Արևելքից, կլքեն այս տարածքները։ Արդյո՞ք դրան պատրաստ են այս վայրերի եկվոր բնարկիչները։ Այն ամենի մասին, ինչ տեսել եմ, հերթականությամբ...

Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմը Ադրբեջանին վերադարձրեց Հայաստանի կողմից 30 տարի առաջ օկուպացված Ղարաբաղի մարզի և Արևելյան Զանգեզուրի տարածքները։ Օկուպանտների նկատմամբ տարած հաղթանակը ամրագրվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի Եռակողմ հայտարարությամբ։ Փաստաթղթում աներկբայ նշված են Բաքվի և Երևանի պարտավորությունները։ Ադրբեջանական կողմը նշված ժամկետներում կատարել և շարունակում է կատարել հայտարարության պայմանները, միևնույն ժամանակ, երբ Հայաստանը փորձում է ձգձգել ժամանակը՝ սպասելով Կովկասում աշխարհաքաղաքական իրավիճակը փոխելու հրաշքին։ Ադրբեջանի իշխանությունների հաստատակամությունը, մինչդեռ, կասկած չի թողնում, որ վաղ թե ուշ Հայաստանը ստիպված է լինելու կատարել իր ստորագրած փաստաթղթի բոլոր պայմանները։

Իհարկե, ես չսկսեցի քաղաքի ժամանակավոր հայ բնակիչներին շեփորահարել, որ ես ոչ միայն բնակարանային և կոմունալ տնտեսության կառույցի աշխատակից եմ, այլ նաև ազատ ժամանակ համագործակցում եմ լրատվամիջոցների հետ։ Չէ որ, այդ դեպքում նրանք դժվար թե ցանկանաին ինձ հետ կիսվել իրենց մտքերով, այս կողմերում լրագրողական եղբայրությունը վերջին շրջանում այնքան էլ չեն սիրում։ Բայց խոսել հասարակ ադրբեջանցի աշխատավորի հետ, ով նման շոգին նույնպես հատուկ հագուստով է, հայերը դեմ չէին։ Բայց դրա մասին մի քիչ ուշ:

Հիշեցնենք, որ առայժմ (մինչև սեպտեմբերի 1-ը) Լաչին կարող ենք գալ ռուս խաղաղապահների ուղեկցությամբ։ Ադրբեջանական հասարակության որոշակի մասը դժգոհ է այս փաստից, բայց ելնելով ուղևորության ընթացքում ձեռք բերված փորձից ես համարձակվում եմ պնդել, որ ներկա փուլում տեղերում միջնորդներ իրոք, որ անհրաժեշտ են։ Եթե, իհարկե, մենք ընտրում ենք մնացած հարցերի լուծման քաղաքական-դիվանագիտական ճանապարհը, այլ ոչ թե բիրտ ուժը։

Այսպիսով, մենք Լաչինի միջանցք մտանք Շուշիից։ Քաղաք-ամրոցի ելքի մոտ անցակետում մեզ սպասում էին խաղաղապահներ, որոնց ուղեկցությամբ և մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Մինչ Լաչին հասնելը, մեր խումբը կանգ առավ Ռուսաստանի խղաղապահ զորախմբի (ՌԽԶ) բազայում, որպեսզի սպայական կազմի հետ քննարկել ճամփորդության որոշ մանրամասներ: Պետք է ասեմ, որ Ռուսաստանի Դաշնությունից զինծառայողները բանակում ապրում են համեստ, բայց մաքուր ու հարմարավետ։ Ռուսները մեզ մեծահոգաբար պատիվ տվեցին մեզ «Ազերչայ» ապրանքանիշի թեյով, ինչպես նաև մոտակայքում գտնվող հայերից տեղական տաղավարից գնված խմորեղենով: Ընդհանուր առմամբ, խաղաղապահները բարեհամբույր են Ադրբեջանի ներկայացուցիչների նկատմամբ և պատրաստակամորեն արձագանքում են մեր խնդրանքներին։ Իր մասին նշեց քանակակազմի բավականին տարասեռ էթնիկ կազմը՝ այստեղ կան և ռուսներ, և բուրյաթներ, և յակուտները, և Հյուսիսային Կովկասից բնիկներ՝ ժամանակակից Ռուսաստանի բազմամշակութայնության մի տեսակ բանակային արտահայտություն: Դրանով հանդերձ, ուրախալի էր, որ մեր երկրի ներկայացուցիչներն այստեղ են մնում հողի տերերի արժանապատվությամբ և վստահությամբ, թեկուզ ժամանակավորապես ՌԽԶ-ի պատասխանատվության ներքո։

Մինչ մենք գտնվում էինք ՌԽԶ-ի բազայում, ռուս զինվորականները և մեր ներկայացուցիչները խորհրդակցություն անցկացրեցին, որտեղ որոշեցին, թե ինչպես ապահովել հայերի հրկիզման հետևանքով սկսված անտառային և այլ հրդեհների մարումը։ Ինչքան հասկացա, հենց այս օրը որոշվեց մեր ԱԻՆ հրշեջների մի քանի հաշվարկների անցման ապահովել։ Այնպես նաև Ադրբեջանի ներկայացուցիչների և ռուս խաղաղապահների խոսակցություններից պարզ դարձավ, որ Լաչինի շրջանի վերջին հայ բնակիչները կլքեն այն մինչև սեպտեմբերի 1-ը։ Մեկշաբաթյա հապաղումը, ամենայն հավանականությամբ, կապված է այս տարածքներում գործող ենթակառուցվածքների փոխանցման հետ կապված մնացած կազմակերպչական խնդիրների հետ։ Այլ բան է, որ այս ընթացքում Լաչինի շրջանից հեռացող անօրինական միգրանտները գրեթե անկասկած կփորձեն գողանալ այն ամենը, ինչ կարող են՝ ապամոնտաժելով սանհանգույցները և մինչև վերջին աղյուսը բաժան բաժան անելով առանց այդ էլ ժամանակի ընթացքճում արդեն իսկ մաշված տները։ Մինչդեռ, Ադրբեջանի համար իրոք արժեք ներկայացնող օբյեկտներին նրանց թույլ չեն տալիս։

Այն բանից հետո, երբ խաղաղապահների հետ բոլոր ձևականությունները լուծվեցին, և թեյնիկները դատարկվեցին, մենք՝ Ադրբեջանի կոմունալ ծառայությունների պատվիրակությունը ՌԽԶ-ի ուղեկցությամբ մտանք Լաչինի միջանցք։

Հատկանշական է, որ գրեթե անմիջապես հայկական պետհամարանիշներով մեքենաներից մեկը սկսեց կտրել մեր ճանապարհը՝ կտրուկ խրվելով մեր ամենագնացների միջև։

Ինչպես ինձ ասացին մեր ուղեկցողները, այս ճանապարհով երթեւեկում են Հայաստանի հատուկ ծառայությունների օպերատիվ մեքենաներ, որոնց ուղեւորները տեսաձայնագրիչով ֆիքսում են այստեղով անցնող բոլոր ադրբեջանական համարներով մեքենաները։ Շատ շուտով նրանք այլեւս այստեղ չեն լինի, բայց առայժմ, ինչպես իրենց թվում է,հավաքում են «օպերատիվ» տեղեկատվություն։

Բուն Լաչին քաղաքի մուտքի մոտ տպավորություն է ստեղղծվում, որ վերադառնում ես 1992 թվականը։ Բոլոր շինությունները, բնակելի շենքերը, վարչական շենքերը, խանութները հին են և խարխլված։ Այնպիսի զգացմունք է, որ ադրբեջանցիների դուրս գալուց հետո Լաչինը մխրճվել է 30 տարի տևած լեթարգիական քնի մեջ։

Հայերը քաղաքում այս տասնամյակների ընթացքում ոչ մի նոր բան չեն կառուցել, բացառությամբ Երևանի խորամանկ ձեռներեցների կողմից հիմնադրված առանձին բիզնես օբյեկտների: Նույնիսկ տաք, արևոտ օգոստոսյան օրը Լաչինի տեսարանը մոխրագույն է, վհատեցնող և լքված: Ձանձրալի տեսքը բնորոշ է ոչ միայն հին խորհրդային, այլև Լաչինում եկվոր հայերի իրենց վերջին օրերն ապրող սակավաթիվ շինություններին։

Քաղաքի ենթակառուցվածքները ստուգելիս ինձ հաջողվեց զրուցել միջին տարիքի մի հայի հետ։ Սկզբում նա պարզապես հարգալից հեռավորությունից դիտում էր մեզ՝ ըստ երևույթին չհամարձակվելով մոտենալ։ Տեսնելով նրա հետաքրքրությունը մեր հանդեպ՝ ես ինքս մոտեցա նրան։ Մեկնեցի «Sobranie» ծխախոտի տուփը։ Տեսնելով տուփի վրա ադրբեջաներեն գրությունները՝ նա քմծիծաղ տվեց.

-Այ ադրբեջանական «Sobranie»-ն ես դեռ չեմ ծխել, - ասաց տղամարդը անսպասելի լավ ռուսերենով: -Չէի կարծում, որ ստիպված կլինեմ դրանք փորձել այսպիսի հանգամանքներում։

- Հատկապես ինչպիսի՞ հանգամանքներում?

-Դե ինչպես, դուք գալիս եք, իսկ մենք գնում ենք, լքելով մեր տները։

-Իսկ Որքա՞ն երկար ժամանակ եք այստեղ ապրել: 1992 թվականից?

-Իսկ դա ի՞նչ նշանակություն ունի։ – վրդովվեց զրուցակիցս՝ ներս քաշելով ծխախոտը։ -Տղաներս այստեղ են ծնվել, նրանց հայրենիքն այստեղ է։ Ես իմ կյանքի կեսից ավելին այստեղ եմ ապրել։ Հիմա ո՞ւր գնանք։

-Այստեղ ճանապարհին տեսա այրված տներ ու անտառներ։ Քաղաքն ինքնին գտնվում է լքված վիճակում, 30 տարվա ընթացքում այստեղ ոչինչ չի կառուցվել։ Էլ ի՞նչ հայրենիք է սա։

-Իսկ դու մեզ ձեզ հետ մի համեմատեք,- սկսեց լարվել զրուցակիցը: -Ադրբեջանն ունի նավթ, գազ և ուժեղ դաշնակիցներ, իսկ մենք ոչինչ չունենք։ Մենք ծառերը կտրում ենք, որպեսզի հետո ծախենք, կամ ինքներս տաքանանք։ Այսօր ռուսները այստեղ են, վաղը չեն լինի։ Մեր ժողովուրդը ի՞նչ անի։ Ընդ որում, ոչ բոլորն են տները վառում, դա միայն Ագավնոյում (Զաբուխ - խմբ.) լիբանանցիներն են վառում։ Բայց նրանց ամեն դեպքում մուծելու են։ Լաչինում չեն վառում։ Ես չեմ վառել:

-Իսկ ի՞նչ կասեք սփյուռքից հավաքված գումարների մասին։ Չէ որ դա միլիարդավոր դոլարներ են...

Իսկ ինչ, ես նրանցինչ է, տեսե՞լ եմ: Նրանք մնացին այնտեղ (գլուխ թեքելով Հայաստանի կողմը), մինչև մեզ ոչինչ չի հասել։ Հիմա ասում են՝ մենք ձեզ տեղափոխելու համար 250 հազար (դրամ-Խմբ.) ենք տվել։ Իսկ մեկ բեռնատար վարձելու համար պետք է 300-350 հազար, բոլոր գները սաստիկ բարձրացել են։ Հնարավո՞ր է մեկ բեռնատարով տեղափոխել քո բոլոր ունեցվածքը: Այո, և ու՞ր գնալ: Մեզ ոչ մի տեղ չեն սպասում՝ ոչ Հայաստանում, ոչ Ստեփանակերտում (Խանքենդի-Խմբ.) ...

Մեր զրույցը հանկարծակի ընդհատվեց մոտակայքում կանգնած մեկ այլ տեղացի բնակիչի կողմից։ Զրույցից հասկանալով, որ ես ադրբեջանցի եմ, նա սկսեց իմ հասցեին հայերեն ակնհայտորեն ոչ շոյող բաներ բղավել։ Տարօրինակ է, բայց նեգատիվության ու ագրեսիայի փոխարեն դա ինձ մոտ միայն ժպիտ առաջացրեց։ Ակամայից մտածեցի, թե ինչքան հեշտ է զիջող լինել, երբ հաղթանակած երկիր ես ներկայացնում։ Այդ պահին մեր խումբը կանչեց ինձ՝ մեզ սպասում էր ճամփորդության դեպի Սուս գյուղ, որտեղ պետք է ստուգեինք տեղի ենթակառուցվածքների վիճակը։ Այնտեղ սպասարկող անձնակազմը առայժմ հայեր են։ Ինձ հաջողվեց մի քանի բառ փոխանակել նրանցից մի քանիսի հետ։ Նրանցից մեկի խոսքով, ով ներկայացել է որպես ասկերանցի Սերոբ, այս տարիների ընթացքում Ղարաբաղում կյանքը հեշտ չի եղել։ «Այդպիսի տպավորություն կար, որ նստած ես վառոդի տակառի վրա։ Նա պայթեց 2020 թվականին»։ Դրանով հանդերձ, ես ուշադրություն դարձրեցի նրա վրա, որ Սերոբը ինձ հետ զրույցում օգտագործեց միայն բնակավայրերի ադրբեջանական անվանումները՝ ոչ թե «Բերձոր», այլ Լաչին, ոչ թե «Աղավնո», այլ Զաբուխ և, վերջապես, ոչ թե «Արցախ», այլ Ղարաբաղ։ Ընդ որում, նա դա արեց ակնհայտորեն ոչ մեզ հաճոյանալու համար՝ ըստ երևույթին, շատ ղարաբաղահայեր այնպես էլ չեն ընտելացել ոչ ադրբեջանական անուններին։ Սերոբը գանգատվեց, որ ստիպված է լինելու վերադառնալ Ասկերան, որտեղ գործնականում ոչ մի աշխատանք չկա։

Այստեղ գոնե մշտական ու լավ վարձատրվող աշխատանք կար։ Իսկ ի՞նչ անել Ասկերանում,- տրտմում էր Սերոբը։

-Իսկ ո՞վ, կամ ի՞նչն է խանգարում ձեզ ընդունել Ադրբեջանի քաղաքացիությունը։ Չէ որ ոչ ոք ձեզ չի դա չի արգելում: Այո, և այստեղ շատ աշխատանք կա՝ Ղարաբաղի այն հատվածը, որն այսօր վերադարձել է Բաքվի վերահսկողության տակ, իրենից ներկայացնում է համատարած շինհրապարակ։ Ձեռքերը միշտ անհրաժեշտ են։ Առավել ևս, տեղացիներից, ինչպես ադրբեջանցիների, այնպես էլ հայեր,- դիմեցի նրան։

-Թող տղամարդու համար նման բան և սխալ է ասել, բայց ես վախենում եմ։ Ե՛վ մերոնցից, և՛ ձերոնցից։ Այսքան արյուն է արդեն թափվել այս հողի վրա։ Մեկ էլ հանդիպի մի թուրք, որի եղբայրը, հայրը, ընկերը զոհվել են պատերազմում։ Ինչ է նա ինձ հետ կսկսի խոսե՞լ: Մեզանից յուրաքանչյուրն ունի ընտանիքից կամ ծանոթներից մեկը, ով զոհվել կամ վիրավորվել է երկու պատերազմներում։ Դժվար է լինելու, շատ դժվար,- անկեղծ պատասխանեց Սերոբը։

- Նախ՝ ոչ թե թուրք, այլ ադրբեջանցի։ Երկրորդ՝ գերմանացիները և ռուսների նույնպես կռվել են, բայց կարողացել են հաշտվել,- ես հետ չմնացի իմ զրուցակցից։

-Չգիտեմ, ժամանակը ցույց կտա։ Բայց վատ ճանապարհ(նկատի ունի Լաչինը շրջանցող – խմբ.) չեք կառուցել։ Ոչ ոք չէր սպասում, որ ամեն ինչ այսքան արագ տեղի կունենա, իսկ իշխանությունները մեզ երբեք չեն ասել, որ մենք պետք է հեռանանք այստեղից»,- դժգոհեց Սերոբը։

Մենք վերադառնում ենք։ Լաչինի ճանապարհի երկայնքով այրված հողի հսկայական տարածքներ կան։ Իսկ երբ գնում ես լեռնային ոլորանի երկայնքով, պարզ տեսնում ես, թե ինչպես ներքևում, հովիտում վառվում են անտառներն ու մարգագետինները: Ոչնչացնում են ոչ միայն կրակի, այլեւ հատման միջոցով։ Ճանապարհի եզրին խնամքով դրված են սղոցված ընկույզի ծառերը՝ չէ որ արժեքավոր փայտ է, կարելի է վաճառել։ Մինչդեռ ճանապարհի երկայնքով կարելի է տեսնել նաև հենց սակավաթիվ հայ «փայտահատներին»։ Ադրբեջանի տարածքներից հեռանալուց վհատված հայ տղամարդիկ քանդում են տները, իսկ կանայք ու երեխաները լեռնային մոշ են հավաքում կամ անուրախ մտքերի մեջ են ընկնում դեռ չհատված ծառերի ստվերում։

Հեռանալով Լաչինից՝ չկարողացա ազատվել երեսուն կորցրած տարիների տեսած պատկերից ներքին դատարկությունից։ Ոչ, ես ուժեղ չեմ համակրում հեռացող հայերին, չէ՞ որ նրանք վերջիվերջո խախտել են Տիեզերքի օրենքները՝ փորձելով իրենց երջանկությունը կառուցել ուրիշի վշտի, մեր երեխաների արցունքների և արյան վրա։ Իսկ այս օրենքները, ի տարբերություն միջազգային իրավունքի օրենքների, գործում են անթերի։

Դաշնակցակները ու ռեւանշիստները ոչ մի տեղ չեն կորել, նրանց քարոզչությունը արել է ու շարունակում է անել իր գործը։ Բայց աշխարհը սև ու սպիտակ չէ, և դաշնակցական գաղափարախոսության շղարշի միջով, ատելությունն ու դժգոհությունը դժվարին ճակատագրի հանդեպ, շատ ղարաբաղահայեր այնուամենայնիվ սկսում են տարբերել նոր իրականության ուրվագծերը: Միջին և մեծ տարիքի մարդիկ մեզ հետ շփվելիս հիշում են Ադրբեջանում իրենց սահուն, խաղաղ կյանքի մասին, որը երեք տասնամյակ առաջ չմտածված փոխանակվել էր «միացումի» և «գենետիկ անհամատեղելիության» ֆաշիստական գաղափարների հետ։ Երկու արյունալի պատերազմներից, զոհերից ու ողբերգություններից հետո մարդիկ, նույնիսկ ամենահամառները, ստիպված են վերագնահատել արժեքները։ Ղարաբաղում գալիս են գիտակցության, որ ժամանակին հայերին ուղղակի խաբել են, միաժամանակ, որպես դահիճներ ու զոհեր նետել են մեռնող խորհրդային կայսրության զոհասեղանին։ Այս ողբերգության մասին իրազեկումը չի հասնում ամբողջությամբ և ոչ այնքան արագ, ինչպես մենք կցանկանայինք: 34 տարվա դիմակայությունը չի կարող մի ժամում անհետանալ։ Բայց տասնամյակների քարոզչությամբ թունավորված գիտակցության մեջ կոտրվածքը արդեն տեղի է ունեցել։ Ադրբեջանը վերադարձել է։ Մեկ և ընդմիշտ:

Մուխթար Շարիֆով