Ի՞նչ խաղի մեջ է խառնվել Եվրոպական դատարանը Ստրասբուրգում Խմբագրական հոդված

Լաչինի շրջանից Շուշա քաղաքով Խանքենդի տանող ճանապարհին քաղաքացիական բողոքի հայտնի ակցիան առաջացրել է մի շարք միջազգային դերակատարների անառողջ հետաքրքրություն՝ խաղաղապահ զորախմբի ժամանակավոր տեղակայման տարածքում ապրող Ադրբեջանի բնակիչների նկատմամբ։ Գաղտնիք չէ, որ այդ հետաքրքրությունը գնալով բորբոքվում, ավելի ճիշտ՝ լոբբիստական հիդրան տարածվում է Հայաստանի ներկայացուցիչների և նրանց հոգաբարձուների կողմից։

Այդ հիդրայի ճյուղերից մեկը հասել է նաև մինչև Ստրասբուրգ, մասնավորապես Եվրոպայի Խորհրդի կազմում գործող Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ 2022 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ստրասբուրգի դատարանը՝ Հայաստանի կառավարության խնդրանքով Ադրբեջանի կառավարությանը ապահովական բնույթի միջոցներ կիրառելու մասին որոշում է կայացրել։ Նամակում նշվում է, որ «Լաչինի միջանցքի նկատմամբ Ադրբեջանի կողմից վերահսկողության առկայությունը վիճելի հարց է» հանդիսանում, ինչպես նաև հաշվի առնելով Ադրբեջանի կողմից 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի Եռակողմ հայտարարության 6-րդ կետի համաձայն ստանձնած պարտավորությունները այն մասին, որ «Ադրբեջանի Հանրապետությունը երաշխավորում է Լաչինի միջանցքով քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների և բեռների երկու ուղղություններով անվտանգ երթևեկությունը», հիշեցնելով Եվրոպական կոնվենցիայի շրջանակներում Ադրբեջանի ստանձնած պարտավորությունները, Եվրոպական դատարանը, հիմնվելով Դատարանի կանոնակարգի 39-րդ դրույթի վրա, որոշել է պարտավորեցնել Ադրբեջանին՝ ստանձնել բոլոր անհրաժեշտ և բավարար միջոցները՝ Լաչինի ճանապարհով Հայաստան բժշկական օգնության կարիք ունեցող ծանր հիվանդների տեղաշարժը, ինչպես նաև անօթևան մնացած կամ ապրուստի կարիք ունեցող մարդկանց անվտանգ տեղաշարժը ապահովելու համար։

Առաջին հայացքից լիովին մարդասիրական ցուցում է։ Սակայն, խորանալով Եվրոպական դատարանի մարգարիտի մեջ՝ ծագում է հարցերի մի ամբողջ շարք, որոնց պատասխաններն Ադրբեջանում վաղուց արդեն գաղտնիք չեն հանդիսանում։

Այսպիես, հերթականությամբ։ Եվրոպական դատարանը հղում է արել է նոյեմբերի 10-ի Եռակողմ հայտարարությանը և «Լաչինի միջանցքով» տեղաշարժի ապահովման հարցով Ադրբեջանի պարտավորություններին։ Տեղին է հիշեցնել Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի (Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիա) 19-րդ հոդվածը, որտեղ ասվում է, որ «Սույն Կոնվենցիայով և նրա Արձանագրություններով Բարձր պայմանավորվող կողմերի ստանձնած պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար ստեղծվում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան»:

Նույնիսկ այս դրույթը շատ ուշադիր կարդալու դեպքում, տողերով, բառերով, տողերի միջև, անհնար է բացահայտել, որ Եվրոպական դատարանը ապահովում է կողմերի կողմից Եվրոպական կոնվենցիայից բացի որևէ այլ փաստաթղթում նշված պարտավորությունների կատարումը: Ի՞նչ է սա՝ Եվրոպայի դատական վերահսկողության Գերագույն մարմնի կողմից իր լիազորությունների գերազանցու՞մ։ Սա առաջին հարցն է։

Երկրորդ հարցը նույնպես բխում է Եռակողմ հայտարարությամբ ստանձնած պարտավորությունների մասին հատվածից: 2020 թվականի հաղթական 44-օրյա պատերազմից հետո Ադրբեջանի կառավարությունը Եվրոպական դատարան է ուղարկել Հայաստանի դեմ միջպետական բողոք, որտեղ բարձրացրել է ադրբեջանական տարածքների գրեթե 30-ամյա օկուպացիայի, ադրբեջանցիների նկատմամբ էթնիկական զտման, նրանց սեփականության, մշակութային, կրոնական հուշարձանների ոչնչացման, պատերազմի ժամանակ խաղաղ քաղաքների ռմբակոծման և ադրբեջանցիների այլ իրավունքների խախտման համար Հայաստանի Հանրապետության պատասխանատվության հարցը։ Այնուհետև, ադրբեջանական կողմը նաև մի շարք հարցումներ է ուղարկել Ստրասբուրգ՝ դատարանի կանոնակարգի 39-րդ կանոնի հիման վրա՝ խնդրելով Հայաստանին մատնանշել 2021 թվականի գարնանը Ադրբեջանի ազատագրված տարածքներում ականապատ տարածքների ամբողջական քարտեզներ տրամադրելու անհրաժեշտությունը, 2021 թվականի ամռանը հետպատերազմյան շրջանում դադարեցնել Ադրբեջանի տարածքի ականապատումը, ինչպես նաև կանխել ադրբեջանցիների գույքի ոչնչացումը 2022 թվականի ամռանը Լաչին քաղաքը, Զաբուխ և Սուս գյուղերը Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցնելու ժամանակ։

Եվրոպական դատարանը վերը նշված գործերով 39-րդ կանոնը կիրառելու հիմքեր չի գտել: Դատարանի անգործության ֆոնին հարյուրավոր ադրբեջանցիներ կորցրեցին իրենց կյանքը, կամ առողջությունը, պայթելով օկուպացիայի ժամանակ և 2020 թվականի Հայրենական պատերազմից հետո հայերի կողմից դրված ականների վրա, 2022 թվականի մայիս-օգոստոս ամիսներին Լաչինի շրջանում այրվեցին հարյուրավոր ադրբեջանական տներ։

Հայկական զինված կազմավորումները դուրս չեն բերվել Ադրբեջանի տարածքից, չեն բացվել Արևելյան Զանգեզուրի տնտեսական շրջանի և Նախչըվանի միջև տրանսպորտային հաղորդակցությունները։ Որտե՞ղ է Եվրոպական դատարանի սկզբունքային դիրքորոշումը «հաշվի առնելով Եռակողմ հռչակագրով նախատեսված պարտավորությունները»։

Գնալով ավելի շատ: Հիվանդ հայերի բուժման և Խանքենդիից նրանց դուրս բերելու հարցում Եվրադատարանը հետևել է հայկական շահարկումներին։ Եթե նույնիսկ ենթադրել, որ Խանքենդիում իսկապես կան որակյալ բժշկական օգնության կարիք ունեցող ծանր հիվանդներ (չնայած ապացույցներ չեն ներկայացվել, որ Խանքենդիում նման օգնություն չկա), պետք է արդյո՞ք նրանց տեղափոխել անմիջապես Հայաստան։ Ինչո՞ւ պետք է Ադրբեջանի բնակիչներին տեղափոխել այլ երկիր՝ առանց կլինիկաների հնարավորությունները ուսումնասիրելու, օրինակ՝ Գյանջայում, Մինգեչևիրում, այդ նույն Բաքվում։

Բացի դրանից, դատարան էին ներկայացվել (որոնք բավարար քանակությամբ կան համացանցում) Խանքենդի-Շուշա ճանապարհով շտապօգնության և ԿԽՄԿ մեքենաների անխոչընդոտ երթևեկության և Խանքենդիի բնակիչների նման խնդիրների լուծման գործում մեր քաղաքացիական ակտիվիստների աջակցության վերաբերյալ ապացույցներ։ Դատարանը արժանի չի համարել խորանալ այս ապացույցների մեջ։ Նույնիսկ իր երեկվա գրության մեջ Դատարանը չի նշում, որ ծանոթացել է մեր փաստարկների հետ, ուղղակի հղում է արել հայկական կողմի խնդրանքներին։

Նման որոշմամբ Եվրոպական դատարանը փաստորեն ընդունում է իր անգործունակությունը, բորբոքում է անջատողական տրամադրություններ Ադրբեջանի տարածքում և արդեն որերորդ անգամ մերկացնում իր կողմնակալությունը։

Ադրբեջանի համար սա նորություն չէ։ Կարելի է հիշել, թե ինչպես Եվրոպական դատարանում «Չիրագովն ու մյուսներն ընդդեմ Հայաստանի» գործի քննության նախօրեին նրա ֆրանսիացի նախագահը նշեց իր անհամաձայնությունը գործը դատարանում քննարկելու հետ՝ մատնանշելով, որ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը կրում է քաղաքական բնույթ, և դատարանը չպետք է միջամտի այդ գործընթացին։

Միևնույն ժամանակ դատարանը չկարողացավ խուսափել իր պարտականություններից՝ ելնելով նախադեպային իրավունքից և ադրբեջանական կողմի իրավական փաստարկներից։ Այդ ժամանակից ի վեր բավականին ժամանակ է անցել, և Եվրոպական դատարանի «քաղաքական գործերին չմիջամտելու» դիրքորոշումը բազմաթիվ փոփոխություններ է կրել, կարելի է ասել՝ արմատական։

Ցավոք, Եվրոպական դատարանի վերաբերմունքը Ադրբեջանի նկատմամբ հեռու է օբյեկտիվ լինելուց։ Մենք դա տեսնում ենք ոչ միայն «հայ-ադրբեջանական գործերում», թեև դրանց վերաբերյալ դատարանի որոշումներն ամենից հստակ արտահայտում են նրա քաղաքական դիրքորոշումը։

Ադրբեջանական գործերով ցանկացած վայրում Եվրոպական կոնվենցիայի 18-րդ հոդվածի կիրառման քաղաքական փորձերը զարմանք են առաջացնում երկրի իրավական հանրության մոտ։ Եվրադատարանին հաջողվում է տեսնել կոնվենցիայի խախտումների քաղաքական ենթատեքստը, օրինակ՝ հարկեր վճարելու, խուլիգանության կամ կալանքի ժամկետը երկարացնելու դեպքերում։ Այսինքն, կալանքը խափանման միջոց ընտրելիս խախտումներ չեն եղել, իսկ դրա երկարացնելու դեպքում խախտումներ եղել են, և դրանք ունեցել են քաղաքական ենթատեքստ։

Հասկանալի է, որ Եվրոպական դատարանը՝ միայնակ նավ չէ «մարդու իրավունքների օվկիանոսում»։ Չպետք է մոռանալ, որ դատարանը հանդիսանում է Եվրոպայի Խորհրդի կառույց, և քաղաքական որոշումները կայացվում են Ստրասբուրգի մեկ այլ շենքում, հնարավոր է և նրա սահմաններից դուրս։ Հետևաբար Ստրասբուրգի կառույցները պետք է հաշվի առնեն, որ Ադրբեջանը չի պատրաստվում մնալ «մտրակելու համար տղա» և փորձարկումների օբյեկտ։ Ադրբեջանը՝ անկախ միջազգային և ներքին քաղաքականությամբ կայացած պետություն է, որը կշարունակի բոլոր քաղաքական և իրավական միջոցները օգտագործել իր շահերի պաշտպանության համար։