ՌՕՈւ-ի, ՀՕՊ-ի և ՌԷՊ-ի օգտագործումը Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմում Մամեդ Վելիմամեդովի վերլուծությունը

Ադրբեջանի կողմից օկուպացված տարածքների ազատագրման ռազմական գործողության ընթացքում հայկական կողմին կրակային հարվածներն են հասցրել հրթիռային զորքերը և հրետանին, ռազմաօդային ուժերը (ՌՕՈւ) և անօդաչու թռչող սարքերը (ԱԹՍ)։ Ադրբեջանական զորքերի հաղթանակում զգալի ներդրում են ունեցել հակաօդային պաշտպանության (ՀՕՊ) և ռադիոէլեկտրոնային պատերազմի (ՌԷՊ) զորքերը։ Հետազոտողների մեծ մասը Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմին (այսուհետև ԵՂՊ) նվիրված իրենց աշխատանքներում ընդգծում են ԱԹՍ-ների և բարաժող զինամթերքի (ԲԶ) օգտագործումը: Դրանով հանդերձ մյուս տեսակի և բնույթի զորքերին քիչ ուշադրություն է հատկացվում։ Այս աշխատանքում մենք կփորձենք վերլուծել ԵՂՊ-ում Ադրբեջանի և Հայաստանի ՌՕՈւ-ի, ՀՕՊ-ի և ՌԷՊ-ի գործողությունները։

Հայաստանի ՀՕՊ միջոցների հիմքում էր գտնվում ՀՕՊ 19-րդ առանձին բանակի զենիթահրթիռային բրիգադի կարողությունը, որը մնացել էր Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։ Ավելի ուշ, 1993-1996 թվականներին Ռուսաստանը ռազմական օգնության կարգով Հայաստանին է փոխանցել հին զորական «Կռուգ-Մ» բրիգադային համալիր՝ 27 արձակման կայաններով, 40 «Իգլա» ՇԶՀՀ, ինչպես նաև համապատասխան զենիթային կառավարվող հռթիռներ։ 2000-ականների վերջին Ռուսաստանը Հայաստանին էր փոխանցել որոշ քանակությամբ С-ԶՕՕՊՏ-1 և С-ԶՕՕՊՏ ԶՀՀ-ներ։ Օբյեկտային С-ԶՕՕՊՏ-1-ները իրենից ներկայացնում էին S-ԶՕՕՊՏ-1 համակարգի ամենառաջին տարբերակը և ուներ սահմանափակ շարժունակություն, իսկ դրանց 5Պ854 արձակիչները բուքսիրավորվող էին։

Հայաստանի ՀՕՊ-ը կառուցվել էր С-ԶՕՕՊՏ-1 և S-ԶՕՕՊՏ-1 ԶՀՀ համալիրեների հիման վրա։ S-ԶՕՕՊՏ-1 երեք դիրքերը տեղակայված են եղել Երևանի շուրջ, իսկ С-ԶՕՕՊՏ-ի արձակման կայանները գտնվում էին երկրի հարավ-արևելքում, Ղարաբաղի մոտ։ Ինչպես նաև Երևանի և Սևանա լճի մոտակայքում (Գյոյչա-Խմբ.) տեղակայված էին փոքր հեռահարության C-125M «Նևա» ԶՀՀ-ներ։ Հայաստանի ցամաքային զորքերում գերակշռում էին այնպիսի հնացած ՀՕՊ-եր, ինչպիսիք են «Կրուգ», «Կուբ», «Օսա-ԱԿ/ԱԿՄ», «Ստրելա-ՅՈՒՄ» ՀՕՊ համակարգերը։ Հայաստանը սեփական արդյունաբերության ուժերով անցկացրել էր «Օսա-ԱԿ» ԶՀՀ-ի արդիականացումը։ «Իգլա» և «Իգլա-C» ՇԶՀՀ-ները բավականին ժամանակակից էին։ Զենիթային հրետանին ներկայացված էր ԶԻԿ-23-4 «Շիլկա» զենիթային ինքնագնաց կայաններով, С-60 զենիթային թնդանոթներով և քարշակվող / տեղափոխվող ՀՕՊ հրետանին ներկայացված էր ինքնագնաց զենիթային զենքերով (ZSU) ZSU-23-4 «Shilka», զենիթային զենքերով S-60 և քարշակվող/տեղափոխվող ԶՈւ-23-26-երով։

2019 թվականին Հայաստան սկսեցին ռուսական ժամանակակից փոքր հեռահարության «Տոր-Մ2ԿՄ» ԶՀՀ-ների մատակարարումներ, որոնք տեղակայված են ԿԱՄԱԶ-635017 ավտոմոբիլային շասսիի վրա։ «Տոր-Մ2ԿՄ»-ն նախագծված է՝ կարևորագույն ռազմական և կառավարական օբյեկտները, ինչպես նաև ցամաքային զորքերի զորամասերը մարտական կազմավորումներում և հրթիռային և ռմբակոծություններից երթում: «Տոր-Մ2ԿՄ» համալիրը «ՏՕՐ-Մ2Է» թրթուրային տարբերակից տարբերվում է մարտական և տեխնիկական սարքավորումները համապատասխան ծանրաբեռնվածությամբ պատվիրատույի ցանկացած հարթակում տեղադրելու ունակությամբ: Համալիրի ինքնավար մարտական մոդուլը (ԻՄՄ) կարող է ստացիոնար տեղադրվել օբյեկտիվ ՀՕՊ-ի, կամ մոնտաժվել պատվիրատույի ցանկացած տրանսպորտային միջոցի վրա։ ԻՄՄ-ի մարտական անձնակազմը բաղկացած է երկու հոգուց՝ հրամանատարից և օպերատորից։ Ինքնավար մարտական մոդուլի հիմնական սպառազինություն է հանդիսանում երկու 9Մ334Դ հրթիռային մոդուլները՝ չորս 9Մ331Դ ԶԿՀ մոդուլներով յուրաքանչյուր մոդուլում կրակի մինչև 15 կմ ավելացված հեռահարությամբ:

2020 թվականին Հայաստանն իր նպատակահարմարությամբ կասկածելի 27 մլն դոլար գումարի գործարք էր կնքել Հորդանանի բանակում առկա դեռ խորհրդային արտադրության «Օսա-ԱԿՄ» ԶՀՀ-ի 35 մարտական մեքենաների գնման վերաբերյալ։ Թեև դեռ 2012 թվականին գործնական փորձ ունեցող Բելառուսը հայ զինվորականներին առաջարկել էր անցկացնել հայկական «Օս»-րի նորոգում և արդիականացում, Երևանը հրաժարվեց նման գործարքից։ Ռուսաստանը այդ ժամանակահատվածում նույնպես Հայաստանին անվճար առաջարկել էր «Օսա-ԱԿ» ԶՀՀ-ներ, սակայն դրանց հիմնանորոգման անհրաժեշտությունից ելնելով, այս գործարքը նույնպես չիրականացավ։ Արդյունքում ութ տարի անց Երևանը ձեռք բերեց հնացած հորդանանական «Օս»-եր։

Ինչ վերաբերում է «Բուկ-Մ1-2» միջին ՀՕՊ համալիրին, ապա տեղեկատվությունն էլ ավելի խճճված է։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի (ԵՂՊ) սկսվելուց հետո Ռուսաստանը Հայաստանին առաջարկել է այդ համալիրները, սակայն դրանց մարտական կիրառման համար պահանջվել է վերանորոգում և նյութական մասի վերականգնում։ «ԼՂՀ Անվտանգության խորհրդի» նախկին քարտուղար Սամվել Բաբայանը 2020 թվականի դեկտեմբերի 13-ին հայտարարել է, որ պատերազմի բռնկման պահին Հայաստան փոխանցված վեց ինքնագնաց «Բուկ-Մ1-2» ԶՀՀ-ներից միայն մեկն է եղել աշխատանքային վիճակում, իսկ մնացածը սպասում էին Ռուսաստանից վերանորոգող խմբի ժամանմանը։ Ինչպես նաև վկայություններ կան, որ պատերազմի ընթացքում կորցրած «Տոր-Մ2ԿՄ» համակարգերին փոխարինելու համար Հայաստանը Ռուսաստանի զինված ուժերի շտեմարանից շտապ ձեռք է բերել որոշակի քանակությամբ «Տոր-Մ1» համալիրի մարտական մեքենաներ, որոնք արդեն հնացած են և ակտիվորեն փոխարինվում են ավելացված զինամթերքով և ավելի մեծ հեռահարությամբ 9Մ338Դ նոր հրթիռներով առաջադեմ «Տոր-Մ2» ԶՀՀ-ներով: Այնուամենայնիվ, Ղարաբաղում հայկական պաշտպանությունը գոնե որոշ ՀՕՊ միջոցներով հագեցնելու ուշացած գործողությունները թույլ չտվեցին վիճարկել Ադրբեջանի օդային գերակայությունը։

Ըստ ադրբեջանական կողմի տվյալների, 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ի դրությամբ Լեռնային Ղարաբաղում Հայաստանի ՀՕՊ համակարգը բաղկացած է եղել «Օսա-ԱԿ (Մ)» ԶՀՀ-ի 24 մարտական մեքենաներից, «Տոր-Մ2ԿՄ» ԶՀՀ-ի 6 նոր մարտական մեքենաներից, Ս-300ՊՍ ԶՀՀ-ի մեկ դիվիզիոնից (այս դիվիզիոնը Հայաստանի զինված ուժերի 99-րդ զենիթահրթիռային գնդից, որը տեղակայված է Գորիսում, պատերազմից առաջ տեղափոխվել էր Շուշաքենդ գյուղ), «Կրուգ» ԶՀՀ-ի երկու դիվիզիոններից, «Կուբ» ԶՀՀ-ի երեք դիվիզիոններից և «Ս-125Մ» ԶՀՀ մեկ դիվիզիոնից։ Ըստ հայկական տվյալների՝ «Կրուգ» և «Ս-125Մ» ԶՀՀ-ները փաստորեն պատերազմի մեկնարկից մի քանի տարի առաջ դուրս էին գրվել և օգտագործվում էին, որպես կեղծ թիրախներ։ Ինչպես տեսնում ենք, հայկական ՀՕՊ հիմքը կազմել են «Օսա-ԱՄ» համալիրները։ Համալիրի թույլ կողմերը ներառում են բավականին ցածր արգելապաշտպանությունը, ինչը թույլ չի տվել նրանց արդյունավետ մարտական գործողություններ իրականացնել ակտիվ և պասիվ արգելքների պայմաններում, ինչպես նաև «Օսա-ԱԿՄ» ԶՀՀ-ների խոցման գոտիների համեմատաբար ցածր հեռահարային բնութագրերը (հեռահարությունը մինչև 10 կմ, բարձրությունը մինչև 5 կմ)։

Միակ ժամանակակից զենիթային համակարգը «Տոր-Մ2ԿՄ»-ն էր։ Ըստ հայկական տվյալների՝ մինչ պատերազմը ռուսական համալիրի միայն վեց ինքնագնաց մարտական մեքենաներ են ստացել անիվավոր շասսիի վրա, և բոլորն էլ տեղակայվել էին Ղարաբաղում։ Այսպես, միայն վեց «Տոր-Մ2ԿՄ» մարտական մեքենաներ ծածկում էին 280 կմ նախնական լայնությամբ ճակատը, որը հայկական զորքերի պաշտպանությանը ճեղքումից հետո հասել էր 470 կմ-ի։ Համալիրի 9Մ331Դ զենիթահրթիռն ունի խոցելու մինչև 15 կմ հեռահարություն, ինչը բավարար չէր նման երկարության ճակատային գիծը ծածկելու համար։ Արտաքին թիրախային նշանակման և հակաօդային մարտերի կենտրոնացված հսկողության բացակայության դեպքում «Տոր-Մ2ԿՄ» համալիրները ստիպված էին գործել ինքնավար, փոքր ստորաբաժանումների ցրված մարտական կազմավորումներում: Ըստ առկա տեղեկությունների՝ մարտական գործողությունների ընթացքում «Տոր-Մ2ԿՄ» ԶՀՀ-ի վեց մարտական մեքենաներից չորսը տանուլ էին տվել։

Լեռնային Ղարաբաղում հակաօդային պաշտպանություն կազմակերպելիս հայկական հրամանատարության կողմից այդպես էլ չի ստեղծվել կենտրոնացված հսկողությամբ, էշելոնային գծերով և պաշտպանական տարածքներով միասնական համակարգ։ Ռադարային դաշտի շարունակական ծածկույթ չի եղել նույնիսկ միջին և բարձր բարձրությունների վրա։ Փաստորեն, ՀՕՊ-ը հասցվել էր փոքր ստորաբաժանումների և նույնիսկ առանձին մարտական մեքենաների գործողություններին։

Ղարաբաղում Հայաստանի ՀՕՊ համակարգը ճնշելու համար Ադրբեջանի ՌՕՈւ հրամանատարությունը մշակել էր «Ղարաբաղյան սնդուկ» գործողությունը։ Այս գործողությունը բաղկացած էր հետևյալ բաղադրիչներից.

Հակառակորդին՝ իրենց ԶՀՀ-ն գործի դնել ստիպելու համար, որոշվեց կազմակերպել զանգվածային օդային հարվածի իմիտացիա՝ օգտագործելով ինքնաթիռներ, ուղղաթիռներ և անօդաչու թռչող սարքեր։ Այս թռչող ապարատները չմտնելով ՀՕՊ խոցման գոտի, կատարել են տարբեր զորաշարժեր։ Որպեսզի հակառակորդը չբացահայտի այս մտահաղացումը որոշվել է ՀՕՊ խոցման գոտի ուղարկել Ան-2 ինքնաթիռներ։ Օդաչուները Ան-2 ինքնաթիռները ուղղել են ՀՕՊ խոցման գոտի, իսկ իրենք պարաշյուտով դուրս են թռել ինքնաթիռից։
Ան-2-ին իսկական մարտական ինքնաթիռի տեսք տալու համար դրանք լցոնում էին տարբեր ռումբերով։ Եթե հակառակորդը չխոցեր այդ ինքնաթիռները, դրանք կօգտագործվեին որպես կամիկաձե ԱԹՍ-ներ։
Այս կեղծ թիրախները պետք է թշնամուն ստիպեին վատնել «Տոր-Մ2ԿՄ» համալիրների թանկարժեք հրթիռներ, որոնք նա ուներ սահմանափակ քանակությամբ։ Այս նպատակը իրագործվեց, քանի որ որոշ ժամանակի ընթացքում հակառակորդը հրթիռների բացակայության պատճառով չէր կարողանում օգտագործել «Տոր-Մ2ԿՄ»։

Այնուհետև, «Harop», «Skystriker» և «Orbiter-1k» բարաժիրավորող զինամթերքը, «Bayraktar TB-2» ԱԹՍ-ները արդեն գտնվելով օդում հարվածներ են հասցրել բացահայտված ՀՕՊ միջոցներին։
ԱԹՍ-ի գործողություններին աջակցելու և ԶՀՀ-ի գործողություններին խոչընդոտելու համար ակտիվորեն ներգրավվել է ՌԷՊ միջոցներ, որոնք արգելքներ են ստեղծել հակառակորդի ՀՕՊ համակարգերի աշխատանքին։
Տեխնիկական միջոցների օգնությամբ կեղծ էլեկտրոնային թիրախներ էին ստեղծվում հակառակորդի ԶՀՀ համակարգերի համար։
Օգտագործելով ուղղաթիռի վրա տեղադրված մինչև 30 կմ հեռահարությամբ «Spike NLOS» հրթիռները հարվածներ են հասցվել հակառակորդի ՀՕՊ համակարգերին։
Ռազմական հակամարտության առաջին ժամերին Բաքվին հաջողվել է գրեթե ամբողջությամբ ճնշել հակառակորդի առաջնագծի ՀՕՊ-ը։ Լեռնային Ղարաբաղում Հայաստանի «Օսա-ԱԿ/ԱԿՄ» հակաօդային պաշտպանության համակարգի հնացած մարտական մեքենաները և ՀՕՊ այլ տեխնիկան ի վիճակի չեն եղել չեն դիմակայել հետախուզական և հարվածային անօդաչու թռչող սարքերի զանգվածային կիրառմանը՝ ՀԿՀՀ-ի հեռահար և բարաժող զինամթերքի համակարգերի հետ համագործակցությամբ։ «Լեռնային Ղարաբաղի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար» Սամվել Բաբայանի տվյալներով, ռազմական գործողությունների սկզբնական փուլում Լեռնային Ղարաբաղում Հայաստանի ՀՕՊ-ը կորցրել է իր միջոցների կեսը։ Այլ հաշվարկներով՝ ադրբեջանական զորքերին առաջին օրերին հաջողվել է ոչնչացնել Լեռնային Ղարաբաղում Հայաստանի ՀՕՊ-ի ավելի քան 60%-ը։

Հայաստանի ՀՕՊ-ը ճնշելու մարտավարության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ադրբեջանական հրամանատարության կողմից օգտագործվել է հակառակորդի ՀՕՊ-ը ճնշելու ավանդական մարտավարություն (SEAD)։ Խմբեր էին հատկացվել թշնամու ռադիոտեղորոշիչ կայանները (ՌՏԿ) ճնշելու համար՝ օդադեսանտային զենքի միջոցով էլեկտրոնային արգելքներ և/կամ ոչնչացման միջոցների օգնությամբ։ Բացի այդ, հարվածային խմբերը կարող էին տեղեկություններ ստանալ օդային իրավիճակի մասին՝ կապված բաժանման կետի հետ։

Ռադիոէլեկտրոնային պատերազմը ավելի արդյունավետ իրականացնելու համար անցկացվել են նրա ուժերի և միջոցների զանգվածային օգտագործումը կրակային խոցման միջոցների հետ համատեղ՝ հրամանատարության և կառավարման մարմիններն ու կետերը, ռադիոէլեկտրոնային համակարգերն ու կապի միջոցները շարքից հանելու և ճնշելու համար, թիրախային հակաօդային պաշտպանության զենքերը բեկման գոտում, որը օդային հարձակողական գործողության ընթացքում նախորդում է առաջին ավիացիոն-հրթիռային հարվածին։ ՌՕՈւ-ի ռադիոէլեկտրոնային ուժերի և միջոցների համաձայնեցված կիրառումը ձեռք է բերվել հատուկ առաջադրանքների կենտրոնացված սահմանման միջոցով՝ խորության, առարկաների, հաճախականությունների և ռադիոհաղորդիչ միջոցների ճնշման ժամանակի առումով:

Առաջին հրթիռա- օդային հարվածի հիմնական խնդիրն էր ոչնչացնել ՀՕՊ միջոցները, հակառակորդի ՌՕՈւ և ՀՕՊ կառավարման համակարգի կազմալուծումը՝ օդային գերակայություն ձեռք բերելու նպատակով։ Հակառակորդի ՀՕՊ համակարգի կարևորագույն օբյեկտները, ռազմական հրամանատարության ոչնչացման համար հարվածային էշելոնում ներառվել են ԱԹՍ-ներ։ Ավիացիայի մարտական կազմավորումների հիմքը կազմել են տարբեր մարտավարական նշանակության խմբերը։ Ստեղծվել են մի քանի ԱԹՍ մարտավարական խմբեր, որոնք գործում էին պատասխանատվության նշանակված վայրերում։ Մի ապարատը իրականացրել է իրավիճակի ընդհանուր հսկողություն և խմբի ղեկավարում, գործելու մեծ բարձրությունների վրա (8-9 կմ): 6-7 կմ բարձրությունների վրա գործել են հետախուզական և հարվածային ԱԹՍ-ներ, էլեկտրոնային հետախուզության վերատրանսլյատորներ, նշանառության ուղղորդներ։ Բարաժող զինամթերքն աշխատում էր ցածր և ծայրահեղ ցածր բարձրությունների վրա: Հարվածային խումբը ներառում էր թռչող ապարատների այնպիսի քանակություն, որոնք ապահովում էին տվյալ օբյեկտի ոչնչացման անհրաժեշտ աստիճանը։ Մարտավարական խմբերի տեղակայումը ստորաբաժանման (կազմավորման) ճակատամարտի ընդհանուր կարգում որոշվել է յուրաքանչյուր թիրախ խոցելու սահմանված հաջորդականության և աջակցող խմբերի արդյունավետ գործողությունների (լրացուցիչ հետախուզություն, որոնում և նշանակում, ՀՕՊ համակարգերի ճնշում և այլն):

Հակառակորդի ՀՕՊ-ը ճնշելու հիմնական խնդիրը կայանում էր ռադիոտեղորոշիչ միջոցների ճնշման, կառավարման և կապի համակարգերի խափանման, ՀՕՊ օբյեկտները շարքից հանելու և ՀՕՊ ակտիվ միջոցները խոցելու մեջ: Հրթիռային և օդային հարվածի ժամանակ հարվածային խմբերի գործողությունների հսկողությունն իրականացվել է Ադրբեջանի ՌՕՈւ-ի ավիացիոն մարտական գործողությունների կառավարման կենտրոններից (ԱՄԳԿՎ):

Արդյունքում, առաջին օրվա ընթացքում ԱԹՍ, բանակի և մարտավարական ավիացիայի հարվածներով, ՌԷՊ միջոցների ինտենսիվ կիրառման պայմաններում, հաջողվեց ճնշել Հայաստանի ՀՕՊ համակարգը, խաթարել նրա ուժերի և միջոցների կառավարումը և գործնականում ձեռք բերել օդային գերակայություն։

Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում կողմերի կողմից ՌԷՊ-ի կիրառումը։ 2017 թվականին Հայաստանը ձեռք բերեց «Ավտոբազա-Մ» ՌԷՊ համակարգը՝ սա գործադիր էլեկտրոնային հետախուզության ցամաքային համալիր է, որը հանդիսանում է շարժական էլեկտրոնային պատերազմի համալիրի բաղադրիչ՝ ՍՊՆ-2 և ՍՊՆ-4 հզոր աղմուկային արգելքների կայաններով: «Ավտոբազա-Մ»-ի մարտավարական և տեխնիկական բնութագրերից հետևում է, որ մեկ համալիրը կարող էր ընդգրկել հայկական բանակի պաշտպանության համակարգի առանձնապես կարևոր օբյեկտներից միայն մեկը։

Արժանահավատ հայտնի է, որ հայկական զորքերը ունեին՝ «Պոլե-21Է» գերճշգրիտ զենքի նպատակային կիրառությունից առարկաները ծածկելու տարածականորեն բաշխված համակարգի միասնական ռադիոմիջամտության մոդուլներ։ Նրանց ներկայությունը 2020 թվականի նոյեմբերի 19-ին կայացած մամուլի ասուլիսում հաստատել է Հայաստանի զինված ուժերի գլխավոր շտաբի նախկին պետ, գեներալ-գնդապետ Մովսես Հակոբյանը։ Նա պաշտոնապես հայտարարեց, որ Ռուսաստանը հայկական կողմին է հանձնել «Պոլե-21Է» արգելքների կայաններ։

Ադրբեջանական բանակի կողմից ոչնչացված ՌԷՊ համակարգերից մեկը ռուսական «Ռեպպելենտ-1» համալիր էր և Ուլտրակարճ ալիքի տիրույթում Ր-330Պ «Պիրամիդա-1» խորհրդային ռադիոէլեկտրոնային պատերազմի «Մանդատ» համալիրից: «Ռեպպելենտ-1»-ը նախատեսված է փոքր չափերի հետախուզական անօդաչու թռչող սարքերի և դրանց ցամաքային կառավարման կետերի դեմ էլեկտրոնային պատերազմի համար։

Ադրբեջանում ՌԷՊ համակարգերի առկայության հարցով կարելի է վստահորեն խոսել բելառուսական «Գրոզա-Ս» ռադիոէլեկտրոնային պատերազմի կայանի մասին, որը մշակվել է «ԿԲ Ռադար» ԲԲԸ-ի կողմից: Ադրբեջանական բանակում 2018 թվականին, սերիական արտադրության մեկնարկից ընդամենը երկու տարի անց մարտական ծառայության անցնելուց հետո՝ Ռ-934ՈւՄ2 «Գրոզա-C»-ն, որը տեղադրված է ինքնագնաց մեքենաների շասսիի վրա, ապահովում է աղբյուրի բարձր արագության հայտնաբերում, ազդանշանների ուղղության որոշման բարձր ճշգրտություն, ազդանշանի գեներացման թվանշանային արգելք, ռադիոհղումների տեղադրումը և խցանումը՝ ծրագրավորված աշխատանքային հաճախականության կարգավորմամբ կամ միաժամանակ ֆիքսված հաճախականություններով աշխատող 16 ռադիոհղումներով։ Դիրք հասնելուց հետո կայանը տեղակայելու համար տևում է ոչ ավելի, քան 10 րոպե: «Գրոզա-Ս»-ի առավելությունները ներառում են կայանի ծածկույթի տարածքում ԱԹՍ-ի հայտնաբերումը և անօդաչու թռչող սարքի շարժմանը հետևելը, ռադիոհետախուզության և ճնշելու հաճախականությունների լայն շրջանակ, որոնք համապատասխանում են ԱԹՍ-ների բոլոր հնարավոր գործառնական տիրույթներին, ԱԹՍ-ների կառավարման ալիքների հայտնաբերում և ճնշում ցամաքային կառավարման կենտրոնից և տվյալների փոխանցման ալիքների ԱԹՍ-ից դեպի վերգետնյա կառավարման կետ, ԱԹՍ-ների նավիգացիայի արդյունավետ ճնշում, նավիգացիոն խարդախություն, ինչպես նաև ԱԹՍ-ի շեղում նախատեսված երթուղուց կամ հարկադիր վթարային վայրէջք, արագորեն գործարկվող ալեհավաք-կայմային սարքերի կիրառման հիման վրա կայանների տեղակայման և հավաքման կարճ ժամանակը:

Ադրբեջանը նաև օգտագործել է ՌԷՊ Ր-934ՈւՄ2 «Գրոզա-6» համակարգը՝ բելառուսական կապի խցանման և ռադիոկառավարման կայանը, որը մշակվել է «ԿԲ Ռադար» ԲԲԸ-ի կողմից։ Որը նախատեսված է ուլտրակարճ ալիքայըն դիապազոնում ռադիոկապի ճնշման գծերի որոնման, հայտնաբերման և ռադիճնշման համար, որոնք աշխատում են ֆիքսված հաճախականություններով և աշխատանքային հաճախականության հարմարվողական և ծրագրային վերակառուցման ռեժիմներով: Կառուցվածքը ներառում է ընդունիչ-պելենգատորային ալեհավաք-ֆիդերային համակարգով (ԱՖՀ) ուղղության որոնիչ , օպերատորների համար երկու ավտոմատացված աշխատատեղ, տասը ալիքավոր ռադիոհաղորդիչ՝ յոթ հաղորդող ԱՖՀ-ով, կապի և տվյալների փոխանցման սարքավորումների մի հավաքածուով, էլեկտրամատակարարման և կենսապահովման սարքավորումներ հավաքածույով, ավտոմեքենայի շասսի երկու էլեկտրակայաններով և ֆուրգոնի թափքով։

Ադրբեջանի սպառազինության մեջ նաև նկատվել է Բելառուսի արտադրության «Բերեզինա» և Aselsan ընկերությա (Թուրքիա) արտադրության «IHASAVAR» ՌԷՊ միջոցը։

Ադրբեջանի ՌԷՊ զորքերը կատարել են հետևյալ հիմնական խնդիրները.

- մարտական գոտում ռադիոէլեկտրոնային իրավիճակի բացում (բացահայտում);

- Հայաստանի զինված ուժերի զորքերի, զենքի, հետախուզության և էլեկտրոնային պատերազմի համակարգերի և կառավարման և վերահսկման միջոցների էլեկտրոնային ճնշում;

- Հայաստանի օդային ռադիոտեղորոշիչ և ռադիոտեխնիկական հետախուզության բացահայտված միջոցների էլեկտրոնային ոչնչացում;

- Հայաստանի զինված ուժերի զորքերի խմբավորումը բացահայտելու և բացելու համար լայնորեն կիրառվել են ռադիո և ռադիոտեխնիկական հետախուզության միջոցներ;

- Ադրբեջանական զորքերի էլեկտրոնային պաշտպանության և քողարկման ապահովումը, հակառակորդի հետախուզական տեխնիկական միջոցներից սպառազինությունների, ռազմական տեխնիկայի և ռազմական օբյեկտների պաշտպանության վիճակի կոմպլեքսային տեխնիկական հսկողության անցկացումը, հակառակորդի կողմից էլեկտրոնային ճնշելու միջոցների կիրառման արդյունավետության նվազեցումը;

- մարտական գործողությունների ռադիոէլեկտրոնային ապահովումը ուղղված է որոշումների կայացման, գործողությունների պլանավորման և զորքերի (ուժերի) հրամանատարության և վերահսկման տեղեկատվական և հետախուզական աջակցությանը:

Դրանով հանդերձ, հիմնական ջանքերը ուղղված էին.

- Հակառակորդի օպերատիվ և մարտական կառավարման ռադիոցանցերի բացահայտման և բացման, գաղտնազերծված հեռախոսային և հեռագրական ռադիոկապի գծերի աշխատանքի ռադիոհսկողության իրականացում։ Ռադիոհետախուզության կողմից բացահայտվել են հակառակորդի օպերատիվ և մարտական հսկողության հիմնական ռադիոցանցերը, ինչը հնարավորություն տվեց ադրբեջանական զորքերի հրամանատարությանը՝ հայկական զորքերի մարտական կազմի և գործունեության վերաբերյալ տվյալներ տրամադրել։ Դա նաև թույլ է տվել բացահայտել հակառակորդի հրամանատարական կետերի և հրամանատարական կազմի գտնվելու վայրերը։ Որից հետո հայտնաբերված կոորդինատներին հրթիռային հարվածներ են հասցվել։ Այսպես է հարված հասցվել Ղարաբաղում հայկական օկուպացիոն զորքերի հրամանատար, գեներալ Ջալալ Հարությունյանի գտնվելու վայրին, ինչի հետևանքով նա 2020 թվականի հոկտեմբերի 27-ին ծանր վիրավորվել է։

- Հայկական ՀՕՊ էլեկտրոնային հետախուզություն և էլեկտրոնային ճնշում, ռադիոէլեկտրոնային իրավիճակի ՌՏԶ-ի ՌՏՀ և ԶՀՀ տեղակայումըճշտման համար պասիվ և ակտիվ արգելքների կիրառմամբ։ Այս աշխատանքի արդյունքում հայկական ՀՕՊ-ի մարտական հնարավորությունները զգալիորեն կրճատվել են։ Բոլոր ԶՀՀ համակարգերը կա՛մ ամբողջությամբ ճնշվել են, կա՛մ ձեռնարկվել են ԶԿՀ-ների նշանառման անհաջող փորձեր, ինչը արձանագրվել է ԶՀՀ ՌՏՀ-ի ազդանշանների գործողության ռեժիմներով և պարամետրերով։

Ընդհանուր առմամբ պետք է նշել, որ Ադրբեջանի ՌԷՊ զորքերը ամբողջությամբ ճնշել են Հայաստանի ՌԷՊ միջոցները։ Ադրբեջանի ՌԷՊ զորքերի հաջողությունը պայմանավորված էր հակառակորդի կանխարգելմամբ՝ օգտագործելով իր կառավարման համակարգերը։ ՌԷՊ ստորաբաժանումները Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի սկզբում գտնվում էին մարտական պատրաստության ամենաբարձր աստիճանում: Էլեկտրոնային պատերազմ վարելու համար Ադրբեջանի զինված ուժերի նախապատրաստումը շարունակաբար իրականացվել է ինչպես խաղաղ, այնպես էլ մարտական գործողությունների ժամանակ, դրանով հանդերձ այս նախապատրաստման մեջ հիմնական ուղղություններն էին. ՌԷՊ կառավարման շտաբների և մարմինների և ՌԷՊ ստորաբաժանումների վերապատրաստում, գործողությունների թատրոնի վերապատրաստում; ռազմագիտական վերապատրաստում։

Ընդհանուր առմամբ, Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմում հայկական ՀՕՊ/ ՌԷՊ հաստատված կորուստները կազմել են.

- 26 ԶՀՀ (3 միավոր - 9Կ35 «Ստրելա-10» 14 միավոր - «Օսա» («Օսա-ԱԿՄ») 2 միավոր - 2Կ12 «Կուբ» 5 միավոր ՊՈւ Ս-300ՊՍ 1 միավոր - մեքենա Ս-300 1 համալիրից - Տոր- Մ2ԿՄ),

- 12 ՌՏՀ (2 միավոր - Պ-18 / Մ, 1 միավոր - Պ-15, 4 միավոր - 36Դ6 (Ս-300-ի համար), 1 միավոր - ՍՆՐ-125 (Ս-125-ի համար), 2 միավոր. - 5Ն63Ս ( Ս-300-ի համար), 1 միավոր՝ 19Ժ6 (Ս-300-ի համար), 1 միավոր՝ 1Ս32 (2Կ11 «Կրուգ»), 1 միավոր՝ 1Ս91 (2Կ12 «Կուբ»-ի համար),

- 2 ՌԷՊ / ՌԷՃ համակարգ (1 միավոր - Ր-330Պ «Պիրամիդա-1» 1 միավոր - Րեպպելենտ-1):

Ադրբեջանի ՀՕՊ-ն ի սկզբանե ժառանգել էր Բաքվի ՀՕՊ շրջանի զինատեսակները։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Ադրբեջանը ստացել է ՀՕՊ 97-րդ դիվիզիայի ունեցվածքը։ Այդ ժամանակ հանրապետության տարածքում Ալյաթայի և Մինգեչևիրի շրջանում տեղեկայվել էր երկու ռադիոտեխնիկական բրիգադ՝ 190-րդ զենիթահրթիռային գունդը (շտաբը՝ Մինգեչևիր քաղաքում), 128-րդ և 129-րդ զենիթահրթիռային բրիգադներ՝ Զիրա և Սանգաչալ ավաններում շտաբներով։ Այս ստորաբաժանումները զինված էին հեռահար Ս-200Վ ԶՀՀ-ով (չորս դիվիզիոն), միջին հեռահարության Ս-75Մ2 / Մ3 համակարգերով (վեց դիվիզիոն), ցածր բարձրության փոքր հեռահարության Ս-125Մ / Մ1 (11 դիվիզիոն): Վերջին Ս-75 համալիրները Ադրբեջանի Զինված ուժերի սպառազինությունից հանվել են միայն 2016 թվականին: Հեռահար Ս-200Վ համակարգերը, ըստ լրատվամիջոցների, մարտական հերթապահությունը շարունակում են ուկրաինացի մասնագետների օգնությամբ արդիականացման և վերականգնման շնորհիվ:

2010 թվականին Ադրբեջանը հետխորհրդային հանրապետություններից առաջինն էր, որը կնքեց ՀՕՊ շուկայում 300 միլիոն դոլար արժողությամբ խոշորագույն գործարքը՝ Ռուսաստանից ձեռք բերելով Ս-300 ՊՄՈւ2 «Ֆավորիտ» ԶՀՀ երկու դիվիզիոն։ Բաքվում 2013 թվականիռազմական շքերթի ընթացքում ցուցադրվել էին ոչ միայն Ռուսաստանից ստացած «Ֆավորիտ» համակարգը, այլև Բելառուսի կողմից արդիականացված Ս-125-2ՏՄ «Պեչորա-2ՏՄ» «Օսա-1Տ», «Բուկ-ՄԲ» ՀՕՊ համակարգեր։ Ադրբեջանը նախապատվությունը տվել էր մոդիֆիկացված կամ խորապես արդիականացված խորհրդային ԶՀՀ-ներին։ Մասնավորապես, բելառուսական «Տետրաեդր» ընկերությունը Ս-125 համալիրների հնարավորությունները հասցրել է «Պեչորա-2ՏՄ»-ի մակարդակին, սակայն դրանք այդպես էլ շարժական չեն դարձել։ Բանակային «Օսա-ԱԿ» ԶՀՀ-ները մասամբ արդիականացվել են մինչև «Օսա-ԻՏ»-ի տեսքին, և ևս երկու մարտկոցներ վերածվել են Տ38 «Ստիլետ» համալիրների նոր ՄԶԿՏ-69222Տ24 անիվային կորպուսի շասսիի վրա: «Բուկ-Մ1» միջին հեռահարության համակարգերը արդիականացվել են նաև բելառուս մասնագետների կողմից՝ «Բուկ-ՄԲ»-ում ռուսական 9Մ317Ե25 կառավարվող հրթիռների կիրառմամբ։ Նոր համալիրներն ունեն խոցման մեծացված գոտի և ունակ են ոչնչացնել թիրախների ավելի լայն շրջանակ, այդ թվում՝ օպերատիվ-մարտավարական բալիստիկ հրթիռներ։ 2012 թվականին Ուկրաինայից գնվել են «Կոլչուգա» ռադիոտեխնիակական հետախուզության կայանը։ Ստացված կայանների ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ։ 2019-2020 թթ Ուկրաինայում իրականացվել է ՌՏՀ «Կոլչուգա»-ի արդիականացումը։

2011 թվականին Ադրբեջանը հետխորհրդային տարածքում առաջին երկիրն էր, որը Իսրաելի «Israel Aerospace Industries» (IAI) կորպորացիայի հետ կնքել է՝ անօդաչու թռչող սարքերի և հակաօդային և հակահրթիռային պաշտպանության համակարգերի գնման մասին 1,6 միլիարդ դոլար արժողությամբ խոշոր պայմանագիր: Այս պայմանագրի շրջամնակներում Ադրբեջանը ստացել է «Բարակ-8» (Barak-LR) ԶՀՀ 1 դիվիզիոն՝ ԵԼ/Մ-2084 ՌՏՀ-ով, 9 քարշակվող ՈւԳԿ, յուրաքանչյուրը 8 հրթիռի համար, շարժական կառավարման կենտրոն, ներառյալ մոտավորապես 40 «Բարակ-8» և «Բարակ- 8ԵՐ» հրթիռներ։ Այլ աղբյուրներ ասում են երկու տեսակի 75 հրթիռների գնման մասին։ Ստացվել են նաև օդային երթևեկության վերահսկման և վաղ նախազգուշացման 2 ռադար՝ ելնելով ՀՕՊ ԵԼ/Մ-2288 ԱԴ-ՍՏԱՌ-ի շահերից։ Ունի 2 տարբերակ՝ ստացիոնար հեռահար գործունեությամբ ԵԼ/Մ-2288ԵՌ և շարժական միջին հեռահար ԵԼ/Մ-2288ՄՌ ՀՕՊ համակարգեր։ Սակայն տեղեկություն չկա, թե որ տարբերակն է գնել Ադրբեջանը։ ՀՕՊ կարճ հեռահարության ԵԼ/Մ-2106ՆԳ ռադարը, թե որքան է գնվել, չի հաղորդվել։ Ունիվերսալ ՌՏՀ-ն ԵԼ/Մ-2084 ՄՄՌ խնդրիների համար։ Տեղեկություններ կան, որ Ադրբեջանը գնել է այդ ՌՏՀ-ներից առնվազն 4-ը։

Ամփոփելով՝ կարող ենք ասել, որ մինչև Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմը Ադրբեջանի ՀՕՊ-ը որակապես և քանակապես գերազանցում էր Հայաստանի հակաօդային պաշտպանության միջոցներին։ Պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի ՀՕՊ գործողությունները հիմնականում հանգեցրել են Ադրբեջանի ուղղությամբ Հայաստանի ԶՈւ հրթիռային հարվածների հետ մղմանը։ Ադրբեջանի տվյալներով՝ պատերազմի ժամանակ իր տարածքների ուղղությամբ արձակվել է 13 ՕՏՐԿ9Կ72 «Էլբրուս» հրթիռ և մեկ ՕՏՐԿ 9Կ79 «Տոչկա-Ու» հրթիռ։ Հայկական ՕՏՐԿ «Էլբրուս»-ն ընկել են Գյանջայի բնակելի թաղամասերի վրա, ինչը չեն վնասել ենթակառուցվածքները, սակայն հանգեցրել է խաղաղ բնակչության զոհերի։ Բաքուն որպես հակահրթիռային պաշտպանություն օգտագործել է Ս-ԶՕՕՊՄՈւ2 ԶՀՀ և «Բուկ-Մ2ԲՄ» համալիրներ։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության տվյալներով՝ մի քանի հրթիռ է որսացել, օրինակ՝ հոկտեմբերի 9-ին Ս-300 համալիրի օգնությամբ խոցվել է Մինգեչևիրի ուղղությամբ արձակված «Էլբրուս» հրթիռը։

Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում Ադրբեջանի ՌՕՈւ-ն ժառանգեց բազմաթիվ մարտական ինքնաթիռներ։ Սկզբում շարժակազմը բաղկացած էր ՄիԳ-25 և ՄիԳ-21 կործանիչներից, Սու-25 գրոհիչներից և Սու-24 առաջնագծի ռմբակոծիչներից։ Աստիճանաբար բոլոր ՄիԳ-25-երը շարքից հանվեցին։

2006-2011 թթ Ուկրաինայից գնվել է 13 միավոր ՄիԳ-29 (9-13 մոդիֆիկացիա) և 3 միավոր ՄիԳ-29ՈւԲ։ Բոլոր ինքնաթիռները 1987-1988 թվականների թողարկման են։ Նախքան պատվիրատուին ուղարկելը, ինքնաթիռներըը պետք է վերանորոգման և արդիականացման ենթարկվեր Լվովի պետական ավիավերանորոգման գործարանում (ԼՊԱԳ): Ադրբեջանի ռազմաօդային ուժերի համար Միգ-29-ի արդիականացման ծրագիրը մշակվել և իրականացվել է ուկրաինական ձեռնարկությունների կողմից, որոնք, բացի ԼՊԱԳ-ից, ներառում են նաև «Օրիզոն-Նավիգացիյա» պետական ձեռնարկությունը (քաղաք Սմելա, Չերկասի մարզ), «Ֆազոտրոն-Ուկրաինա» ՓԲԸ (Կիև) և մի շարք այլ ձեռնարկություններ: Դրանցից առաջինը արբանյակային նավիգացիոն սարքավորումներ է մատակարարել ադրբեջանական ՄիԳ-րի համար, երկրորդը կատարելագործել է անձնակազմային թափքային «H019 ՌՏՀ»-ն և արդիականացրել զենքի կառավարման համակարգը։ Չի բացառվում, որ Կիևի «Արսենալ» գործարանը նույնպես ներգրավված է եղել ադրբեջանական ինքնաթիռների (օպտիկա-էլեկտրոնային դիտման համակարգի կատարելագործման, ՍԹՆ և այլն), Կիևի «Արտեմ» պետական քիմիական կոմբինատի («օդ-օդ» հրթիռային կառավարվող հրթիռների) հետ աշխատանքներում։ Բացի այդ, ըստ որոշ տեղեկությունների, ադրբեջանական ՄիԳ-29-երը հնարավորություն են ստացել օգտագործել բարձր ճշգրտության «օդ-երկիր» զինատեսակներ՝ «X-29T» կառավարվող հրթիռներ՝ ինքնանշանառման հեռուստացույցի գլխիկներով: Նման Ինքնանշանառման գլխիկների արտադրությունն նույնպես իրականացվել է Ուկրաինայում, Լվովի «Էլեկտրոն» կոնցեռնի կողմից, իսկ «Խ-29Տ» հրթիռները ուկրաինական ՄիԳ-29-ին հարմարեցնելու գաղափարը դեռ 2002 թվականին մշակվել է ԼՊԱԳ-ի, «Էլեկտրոն» կոնցեռնի և «Արսենալ» գործարանի կողմից։

2006-2008 թվականներին Ադրբեջանի կողմից Ուկրաինայում գնված ՄիԳ-29ՈւԲ կործանիչների համար լրացուցիչ ձեռք է բերվել Լվովի «ՄԱՐԿԵՏ-ՄԱԴԱՍ» ՍՊԸ-ի արտադրությամն «Սոկոլ-ԿՏՍ» օդաչուների սիմուլյատորը, ուսումնական դասասենյակ, «Արտեմ» պետական հոլդինգային ընկերության (ՊՀԸ) արտադրության 95 միավոր Ր-27 «օդ-օդ» կառավարվող հրթիռներ, ավիացիոն զինամթերք, իսկ այնուհետև նաև ցամաքային տարբեր սարքավորումներ և պահեստամասեր։

2018-2019 թթ Ուկրաինայում «Լուցկի Շարժիչ գործարան» պետական ձեռնարկության և «Լվովի պետական ավիացիոն վերանորոգման գործարան» պետական ձեռնարկության օբյեկտներում իրականացվել է Ադրբեջանի ՌՕՈւ-ի ՄիԳ-29 կործանիչները։ Բացի այդ, «Օդեսայի ավիացիոն գործարան» պետական ձեռնարկությունը անցկացրել է ինքնաթիռային ԿՍԱ-3 փոխանցման տուփերի վերանորոգում, ինչպես նաև մատակարարել է ՍՆ-3307-01 ՊԿԱՆ. 461513.032-01 սարքավորումների վերանորոգված հավաքածուներ, արդիականացված ՌՏՆՀ-ների Н019-09F բլոկներ, 9-13 արտադրանքի կազմից (ՄիԳ-29 կործանիչ) պահեստամասեր, դետալներ, հանգույցներ, հատուկ կոմպլեկտավորող առարկաներ, բլոկներ, ագրեգատներ:

2008-2010 թվականներին Ադրբեջանը Վրաստանից գնել է 16 միավոր Սու-25 գրոհային ինքնաթիռ, որոնք, ըստ ԶԼՄ-ների, արդիականացվել են իսրայելական «Էլբիթ» ընկերության կողմից և ստացել են օր ու գիշեր կառավարվող զենքը օգտագործելու հնարավորություն։ Նշանառության նոր համակարգի և կառավարվող ռումբերի տեղադրումը, ըստ էության, փոխել է Սու-25-ի դասը և կիրառման մարտավարությունը՝ ցածր բարձրության վրա հարվածների փոխարեն հնարավոր դարձավ հարձակողական ինքնաթիռը օգտագործել որպես թեթև բարձրության ռմբակոծիչ: .

Բոլոր ՄիԳ-29-երը և Սու-25-երը համալրվել են «Թալիսման»( Բելառուսի արտադրության) պաշտպանության կողային համակարգով (ՊԿՀ) : ՊԿՀ «Թալիսմանը» նախատեսված է մարտական ինքնաթիռների պաշտպանությունը.

ակտիվ (կիսաակտիվ) ռադիոտեղորոշիչ իննքնանշանառող գլխիկներով բոլոր տեսակի ավիացիոն և հակաօդային կառավարվող հրթիռներից;

օպտիկաէլեկտրոնային (ինֆրակարմիր) ինքնանշանառող գլխիկներով բոլոր տեսակի ավիացիոն և զենիթային հրթիռներից;

Նշանառման հրամանատարական համակարգերով զենիչային կառավարվող հրթիռներ օգտագործող ցամաքային ՀՕՊ համակարգերից։

ՊԿՀ «Թալիսման»-ը նաև ապահովում է ինքնաթիռի պաշտպանությունը ավիացիոն որսացող հրթիռային համակարգերի և ցամաքային ՀՕՊ համակարգերի «բարեկամական կրակից»:

2017-2018 թվականներին Ադրբեջանը ձեռք է բերել «SOM-B1» մոդիֆիկացիա «Roketsan SOM» թեւավոր հրթիռ։ Այս հրթիռը ցուցադրվել է 2018 թվականի շքերթի ժամանակ։ SOM (Satha Atılan Orta Menzilli Mühimmat, օգտագործվում է նաև անգլերեն Stand Off Missile հապավումը) ավիացիոն թևավոր հրթիռը մշակվել է Թուրքիայի պետական «Roketsan» ընկերության կողմից՝ «TÜBİTAK SAGE» պետական հետազոտական կենտրոնի հետ համատեղ։ SOM-ը իրենից ներկայացնում է «Microturbo TRI 40» տուրբոռեակտիվ շարժիչով մինչև 250 կիլոմետր արձակման հեռահարությամբ հրթիռների ընտանիք, տարբեր մարտագլխիկներով մի քանի տարբերակներով։ Հիմնական «SOM-A» տարբերակում հրթիռն ունի իներցիոն-արբանյակային նշանառման համակարգ և 230 կգ-անոց ֆուգասային մարտագլխիկ, «SOM-B1» տարբերակում այն լրացուցիչ համալրված է վերջնական հատվածում ինֆրակարմիր նշանառման համակարգով՝ ինտեգրված երկու եղանակով տվյալների փոխանցման սարքավորումներով։ «SOM-B2» հրթիռը նշանառման համակարգով նմանակերպ է «SOM-B1», սակայն ունի ներթափանցող մարտագլխիկ, ինչի կապակցությամբ հրթիռի ընդհանուր զանգվածը 610-ից հասել է մինչև 660 կգ-ի։ Հրթիռները ինտեգրված են Թուրքիայի ռազմաօդային ուժերի «F-4E-2020» և «F-16C/D» ինքնաթիռների սպառազինությանը։

2019 թվականին թուրքական «ASELSAN» ընկերությունը իրականացրել է LGK լազերային ուղղորդման համակարգը խորհրդային նախագծման «ՕՖԱԲ-250» բեկորա-ֆուգասային ռումբի հետ ինտեգրում։ Արդիականացված ավիառումբը ստացել է «QFAB-250 LG» անվանումը։ Այն իրենից ներկայացնում է սովորական 250 կգ-անոց բարձր պայթուցիկ բեկորային ռումբ է (ՕՖԱԲ), որի առաջնամասում տեղադրված նշանառման համակարգ, ինչպես նաև կառավարման մակերեսներ են ավելացվել առջևի և հետևի մասերում։ Այս ծածկոցի հետ ՕՖԱԲ-ը ավելացնում է 20 կգ քաշ, ունի 3,3 մ երկարություն և 0,325 մ տրամագիծ: Դրանով հանդերձ, թույլատրվում է ռումբ նետել մինչև 0,9 Մ (0,9 ձայնային) կրիչի արագությամբ մինչև 12 կմ թռիչքի բարձրության վրա, ինչը թույլ է տալիս այն օգտագործել շատ կարճ ծածկույթի տարածքում, առանց կրիչին վնասելու ռիսկի (բոլոր մոդիֆիկացիաների «Թոր»՝ «Օսա», էլ չեմ խոսում MANPADS-ի մասին): Ուղղորդող հավաքածուն թույլ է տալիս նվազեցնել շրջանաձև հավանական շեղումը մինչև 10 մ: Այն գտնվում է շատ փոքր հեռահարության համալիրների ծածկույթի տարածքում՝ առանց կրիչին հարվածելու վտանգի («ՏՕՐ» բոլոր մոդիֆիկացիաներ, «Օսա», էլ չասած ՇԶՀԿ-ի մասին): Նշանառման հավաքածուն թույլ է տալիս նվազեցնել շրջանաձև հավանական շեղումը մինչև 10 մ:

Հատուկ հաշվարկ էր կատարվել մարտական ուղղաթիռների վրա։ 2010 թվականի ընթացքում պայմանագրեր են կնքվել Ռուսաստանից 24 միավոր Մի-35Մ մարտական ուղղաթիռների և 71 Մի-17-1Վ բազմաֆունկցիոնալ ուղղաթիռների մատակարարման համար։ 2014 թվականից Մի-17 տրանսպորտային և մարտական ուղղաթիռները սպառազինվել են իսրայելական «IAI LAHAT» (SkyBow) հակատանկային հրթիռներով՝ կիսաակտիվ լազերային նշանառման համակարգով։ Ուղղաթիռները կրում են երկուական քառալիցքային «ПТРК LAHAT» արձակման կայան և «MOSP-3000D» էլեկտրաօպտիկական հայտնաբերման և նշանառման կայան: «LAHAT ATGM»-ի կրակային հեռահարությունը 13 կմ է։ Ադրբեջանը դարձել է «LAHAT» համալիրի ուղղաթիռային տարբերակով (SkyBow) առաջին օտարերկրյա պատվիրատուն: Ինչպես նաև Մի-17 ուղղաթիռները համալրվել են «օդ-երկիր» դասի «Spike-NLOS» կառավարվող հրթիռներով։ «Spike-NLOS» կառավարվող հրթիռների կրակի հեռահարությունը 25 կմ է։ Օգտագործման մարտավարությունը հետևյալն էր. անօդաչու թռչող սարքը նշանակել է թիրախ, ուղղաթիռը խոցել է թիրախը՝ չմտնելով հակառակորդի ՀՕՊ գոտին։

2009-2010 թթ իրականացվել է 12 միավոր Մի-24 ուղղաթիռների խորը արդիականացումը մինչև Մի-24Գ տարբերակին։ Արդիականացումն իրականացվել է հարավաֆրիկյան «Advanced Technologies and Engineering» ընկերության և Կոնոտոպի ինքնաթիռների վերանորոգման «Ավիակոն» գործարանի կողմից, ուղղաթիռները համալրված են Կիևի նախագծային բյուրո «Լուչ»-ի կողմից մշակված «Բարյեր-Վ» հակատանկային հրթիռային համակարգով՝ «ՊՏՈւՐ Ր-2Բ» կիսաավտոմատ նշանառումով, ինչպես նաև Կիևի «Ադրոն» գիտաարտադրական ընկերության կողմից մշակված «ԿՏ-01ԱՎ (Ադրոս) օպտոէլեկտրոնային ճնշող կայանով, որը խաթարում է թիրախների ձեռքբերումը և շեղում է ջերմային ուղղորդման գլխիկներով բոլոր տեսակի հրթիռները, ներառյալ ՇԶՀՀ ( շարժական հակաօդային զենիթահրթիռային համակարգեր)։ Ավելի վաղ՝ 2006 թվականի վերջին, Ադրբեջանի ՌՕՈւ-ն գնել էին 19 նման կայաններ արդեն իսկ սպառազինության մեջ գտնվող մարտական ուղղաթիռների համար։

Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմին Ադրբեջանի ՌՕՈւ-ը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել օդանավերի միջոցով հայկական զորքերի դիրքերին ավիահարվածներ հասցնելու գործում՝օգտագործվել են, ինչպես արդիականացված «QFAB-250 LG» ռումբերը, այնպես էլ հին դասական «ՕՖԱԲ-250» և «ՕՖԱԲ-500»: Հիմնական ուղղություններով հայկական պաշտպանական ստորաբաժանումները 250-500 կգ-անոց ռումբերով ոչնչացնելու համար օգտագործվել են Սու-25-ներ։ Սու-25-ն օգտագործվել է առաջնագծում թիրախները խոցելու համար, որպեսզի հայկական ՀՕՊ ծածկույթի տարածքում անցկացրած ժամանակը լիներ նվազագույնը։ Պլանավորման ռումբերով մեծ բարձրությունից հարձակումը թույլ տվեց չվախենալ հետևակի զենքերից, այդ թվում նաև ՇԶՀՀ-ից: Բայց մեծ բարձրության վրա գտնվող Սու-25-ը ՀՕՊ-ի զենիթահրթիռային համակարգերի համար հեշտ թիրախ է։ Հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգերը կարող էին հարվածել գրոհային ինքնաթիռին միայն այն ժամանակ, երբ ռադարը միացված էր, իսկ ադրբեջանական էլեկտրոնային հետախուզությունը կարող էր հայտնաբերել այն տարածքը, որտեղ միացված է ռադարը և զգուշացնել իրենց ինքնաթիռներին։ Այս դեպքում այնտեղ ուղարկվում էին ԱԹՍ/ԲԱ-ներ՝ ԶՀՀ-ի ոչնչացման համար։

Ֆիզուլի-Ջաբրայիլ ուղղությամբ հարձակման ժամանակ հայկական զորքերի պաշտպանության գիծը ճեղքելու համար՝ Ադրբեջանը ակտիվորեն կիրառել է ԱԹՍ-ներ և օպերատիվ-մարտավարական ավիացիա։ Սու-25 գրոհային ինքնաթիռները հարվածել են հայկական ուժերի դիրքերը Ֆիզուլի և Ջաբրայիլ քաղաքների շրջանում։

Նոյեմբերի 9-ին Սու-25-ը կառավարվող ավիառումբով Խոջավենդի մոտ ոչնչացրել է հայկական «Տոր-2ՄԿՄ» զենիթահրթիռային համակարգը։ «Տորը» էլեկտրոնային հետախուզության միջոցով հայտնաբերվել է աշխատանքային ռադարի ճառագայթումից, գործողության տարածք է ուղարկվել «Harop» անօդաչու թռչող սարք, որը հայտնաբերել է թիրախը և խոցել այն, երբ մեքենան մտել է թաքստոցը: Այնուհետև Բայրաքթարը հարվածել է անգարին և վերջում թռել է Սու-25-ը և ավարտել է ծանր կառավարվող ռումբով:

Մի-17 ուղղաթիռները ակտիվորեն օգտագործել են «LAHAT» կամ «SPIKE-NLOS» կառավարվող հրթիռներ՝ անօդաչու թռչող սարքերից ստանալով թիրախ և չմտնելով հակաօդային պաշտպանության հարվածների գոտի։ Մի-35-ը և Մի-24-ը կրակային աջակցություն են ցուցաբերել հարձակող ցամաքային ուժերին:

Հայաստանի ռազմաօդային և հակաօդային պաշտպանության ուժերը պատերազմի մեջ են մտել մոտ 35 ինքնաթիռներից բաղկացած նավատորմով, որոնցից առավել նշանավոր էին Սու-30ՍՄ բազմանպատակային կործանիչներն ու Սու-25 գրոհային ինքնաթիռները։ Համեմատաբար վերջերս մատակարարվել է ընդամենը չորս Սու-30Ս ինքնաթիռ, որոնք երբեք չեն օգտագործվել ռազմական գործողությունների ընթացքում։ Ավելի շատ Սու-25 կար՝ պատերազմի սկզբում մոտ 12 միավոր։ 10 միավոր Սու-25-ները գնվել են 2004 թվականին Սլովակիայից։ Սակայն Սու-25-ի տվյալների արդիականացում չի իրականացվել։ Հայկական ռազմաօդային ուժերում ծառայել են նաև 11 միավոր Մի-24 մարտական ուղղաթիռներ, որոնք նույնպես արդիականացման չեն ենթարկվել։ Արդյունքում հայկական ռազմաօդային ուժերի հիմնական մարտական նավատորմը ներկայացված էր հնացած Սու-25 և Մի-24 մոդելներով։

Անվանականորեն երկու երկրների զինանոցում ամենահզոր մարտական ինքնաթիռը Հայաստանի Սու-30ՍՄ-ն է։ Սակայն 2019 թվականի դեկտեմբերից ՌՕՈւ-ն ստացել են ընդամենը չորս այդպիսի ինքնաթիռ։ Սու-25 գրոհային ինքնաթիռը շարունակում է մնալ հիմնական տեսակը փոքր մարտական ինքնաթիռների նավատորմում։ Սու-30ՍՄ-ն, ըստ ամենայնի, չի օգտագործվել ռազմական գործողությունների ընթացքում։ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը երկրի խորհրդարանում ասել է, որ այս ինքնաթիռի զենքի փաթեթը ժամանակին չի տեղադրվել։ Այնուամենայնիվ, 2020 թվականի հոկտեմբերին Գյումրիի օդանավակայանի արբանյակային պատկերները ցույց են տալիս, որ Սու-30ՍՄ կայանված է (հնարավոր է զինված), մինչդեռ այլ պատկերներում երևում է, որ ունի հայկական ինքնաթիռի տեսք, որը կրում է «օդ-օդ» դասի «Ր-73» և «Ր-27Ր» հրթիռներ: Ամենայն հավանականությամբ, Սու-30-ը Հայաստանի կողմից չի օգտագործվել մարտական պատրաստվածության ցածր մակարդակի պատճառով։

Սեպտեմբերի 29-ին Հայաստանը կորցրեց Սու-25, իսկ Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ այն խոցվել է թուրքական F-16-ի կողմից։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան անմիջապես հերքեցին այս տեղեկությունը։ Ամենայն հավանականությամբ, մարտում օգտագործվել է ադրբեջանական ՄիԳ-29։ Փաստորեն, հայկական ՌՕՈւ-ն երբեք էական դեր չի ունեցել Երկրոդ ղարաբաղյան պատեսազմում։ Մեծ աղմուկով ձեռք բերված Սու-30ՍՄ-ը մնաց առանց գործի, իսկ Սու-25-ի օգտագործումը հանգեցրեց նրանց մեծ կորուստների։

Ամփոփելով՝ կարող ենք ասել, որ մինչև Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմը Ադրբեջանի ՀՕՊ-ը, ՌՕՈւ-ն և ՌԷՊ-ն որակապես և քանակապես գերազանցում էին Հայաստանի ՀՕՊ-ին, ՌՕՈւ-ին և ՌԷՊ-ին։ Արդյունքում, Հայաստանի ՀՕՊ-ը չկարողացավ պաշտպանել օկուպացված ադրբեջանական տարածքների օդային տարածքը, ռադիոէլեկտրոնային պատերազմի համակարգը չէր կարող էական խնդիրներ ստեղծել ադրբեջանական բանակի համար։ Հայկական ՌՕՈւ-ն, չնայած իրենց կազմում Սու-30ՍՄ-ի առկայությանը, այնպես էլ չկարողացան արդյունավետ աջակցություն ցուցաբերել իրենց ցամաքային ուժերին։ Այստեղ ազդեցին հայկական զինուժի ռազմատեխնիկական պլանավորման թերությունները, ինչպես որակական, այնպես էլ քանակական առումով։ Ադրբեջանը, ճիշտ և գրագետ ռազմատեխնիկական պլանավորում և սպառազինությունների ձեռքբերում կատարելով, կարողացավ Հայաստանի նկատմամբ թե՛ որակական, թե՛ քանակական գերազանցության հասնել ՀՕՊ-ում, ՌՕՈւ-ում և ՌԷՊ-ում, ինչը էական ազդեցություն ունեցավ Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքի վրա։

Երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի փորձը ցույց է տալիս, թե պատերազմում հաջողության հասնելու համար ինչ կարևոր նշանակություն ունի ռազմատեխնիկական ճիշտ պլանավորումը և սպառազինության գնման ոլորտում քաղաքականությունը, մարտական պատրաստությունը և մարտական գործողություններ վարելու ժամանակակից մեթոդների և միջոցների յուրացումը:

Մամեդ Վելիմամեդովը՝ հատուկ Caliber.Az-ի համար