500 վրան, 15 տոննա մսի պահածո, 10 տոննա չոր մթերաբաժին Հայերը նույնիսկ Սպիտակի երկրաշարժում են փող աշխատել

Դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով ժամը 08:15:41-ին Կասպից ծովում գրանցվել է 5,6 մագնիտուդով երկրաշարժ։ Երկրաշարժի աղբյուրը գտնվել է 70 կմ խորության վրա։ Ստորգետնյա ցնցումները զգացվել են Բաքվում և Ադրբեջանի այլ քաղաքներում։ Բարեբախտաբար, ի տարբերություն 2000 թվականի նոյեմբերի 25-ի երկրաշարժի, որի ուժգնությունը մայրաքաղաքում կազմել էր 6,5 բալ, այս անգամ անցավ առանց մարդկային զոհերի ու շենքերի վնասների։

Նման բնական աղետներից ոչ մի երկիր, կամ ժողովուրդ պաշտպանված չեն։ Եվ, կարծես թե, ուրախանալ, որ ինչ-որ տեղ երկրաշարժ է տեղի ունեցել՝ ցինիկության և անմարդկայնության գագաթնակետն է։ Բայց հատապես դա է տեղ գտել Ադրբեջանի և Հայաստանի պարագայում 2023 թվականի դեկտեմբերի 7-ին. այն ժամանակ, երբ ոմանք՝ ադրբեջանցիները հուզմունք և անհանգստություն էին ապրում, մյուսներին՝ հայերին համակել էր անհասկանալի ուրախություն և նույնիսկ էյֆորիա տեղի ունեցածից։ Կարծես Կասպից ծովում ինչ-որ տեղ ստորգետնյա ցնցումները հիմնովի կքանդեն Ադրբեջանը և Ղարաբաղը բառացիորեն սկուտեղի վրա կմատուցվի հայերին։ Սոցցանցերի հայկական հատվածը բառացիորեն խայտաբղում էր ադրբեջանցիների հասցեին թունոտ ռեպլիկաներով, ում, իբրև հասել է Աստո պատիժը։

Մի կողմ դնենք այն փաստը, որ նման պահվածքը՝ տգիտության և ադրբեջանաֆոբիայի հատկանիշ է, որից հայ հասարակությունը ոչ մի կերպ չի կարող ձերբազատվել։ Հարևանի դժբախտության վրա չարախնդությունն ու ուրախությունը տաբու է՝ անկախ ազգությունից և բանականությունից: Բայց ոչ մեր հարեւանների համար, ավաղ։ Մեծերից ինչ-որ մեկը ինչ-որ կերպ ասել է, որ եթե ձեր հարևանի տունը վառվում է, իսկ դու ունես այգու փողրակ՝ այն տուր հարևանին, քանի դեռ քո տունն էլ չի վառվել։ Մենք մեր հարևաններից ոչինչ չխնդրեցինք՝ ո՛չ ջուր, ո՛չ փողրակ, բարեբախտաբար դրա կարիքը չի առաջացել։ Մենք ոչինչ չխնդրեցինք, նույնիսկ ըմբռնողություն։ Թեև, ինչ-ինչ, իսկ ըմբռնողությունը հայերն այստեղ պետք է դրսևորեին, չէ որ Ադրբեջանում երկրաշարժը տեղի ունեցավ ճիշտ ու ճիշտ Սպիտակում (Համամլու) և Լենինականում (ներկայիս Գյումրի) ավերիչ երկրաշարժի 35-րդ տարելիցին։ Այդ նույնի՝ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի։ Ցավոք, մինչև հիմա Հայաստանում փրփուրը բերանում ժխտում են, որ Ադրբեջանը, չնայած նրան, որ արդեն մեկ տարի էր, որ սկսվել էր հայ-ադրբեջանական առճակատումը՝ առաջիններից մեկն է օգնության ձեռք մեկնել տուժած Հայաստանին։ Մենք այստեղ երկար ու ձանձրալի չենք պատմի այն մասին, թե այդ օրերին Ադրբեջանը ինչ օգնություն է ցուցաբերել Հայաստանին։ Բավական է կարդալ բազմաթիվ հարցազրույցներ այժմ հանգուցյալ Ադրբեջանի վաստակավոր շինարար Էմիլ Ախունդովի հետ, ով 1988 թվականի դեկտեմբերին նշանակվել էր՝ Հայաստանում երկրաշարժի հետեւանքները վերացնելու համար ուղարկված ադրբեջանական շինարարական խմբի ղեկավար։ Ի դեպ, Ադրբեջանից ավելի քան երեք հազար մարդ էր ժամանել Հայաստան՝ ավերիչ երկրաշարժի հետեւանքների վերացմանը օգնություն ցուցաբերելու համար։ Իսկ ի՞նչ կասեք Ադրբեջանից կամավորներով և հումանիտար օգնությունով Իլ-76-ի մասին, որը կործանվել է Համամլուի մոտ: Ինչպե՞ս կարելի է մոռանալ այդ մասին:

Բայց Բաքվի երկրաշարժից չարախնդող հայերը մոռացան ոչ միայն 1988 թվականի դեկտեմբերին Ադրբեջանի օգնության մասին, այլ նաև այդ օրերին իրենց, մեղմ ասած, հանցավոր պահվածքի մասին։ Իսկ այնտեղ, պետք է ասեմ, որ սարսափելու բաներ կան։ Օրինակ, թե ինչպես էին հայերը հափշտակում մարդասիրական օգնությունը, թղթախաղի պես շարված տնակները, ինչպես էին հանում զոհվածների ոսկե ատամները։ Այնուամենայնիվ, եկեք մերկախոս չլինենք և մի քանի օրինակ բերենք ռուսական «Էքսպրես-թերթ»-ի վերջին հրապարակումից։ Հոդվածի հեղինակ Անդրեյ Սոտնիկովը գրում է. «35 տարի առաջ՝ դեկտեմբերի 7-ին, Հայաստանի քաղաքներում ու գյուղերում հողը բառացիորեն անհետացավ մեր ոտքերի տակից։ Կենդանի մնացածները ցրտաշունչ գիշերները տաքանում էին խարույկների մոտ՝ վախենալով մտնել փրկված շենքերը։ Խուճապահար փնտրում էին հարազատներին, իսկ նրանք, ում բախտը բերում էր (այո, հենց այդպես էին նրանք այդ ժամանակ մտածում) ստանալ մերձավորի դիակը՝ դես ու դեն էին ընկնում փորձելով արժանապատվորեն թաղել նրան:

Տեղեկանալով ողբերգության մասին, խորհրդային երկիրը համախմբվեց՝ հավանաբար, վերջին անգամ: Շատերն արդեն մնացել էին առանց աշխատավարձի, բայց հավաքեցին վերջին փշրանքները, որպեսզի ուղարկեն անօթևան մնացած մարդկանց։ Բայց նույնիսկ տուժված հայերի հետ այս միասնության պահին ոմանք (իհարկե, ոչ բոլո՜րը) իրենց, մեղմ ասած, անարժան պահեցին: Ամբողջ աշխարհից Երևանի և Լենինականի օդանավակայաններ էին ժամանում ինքնաթիռներ՝ վրաններով, սարքավորումներով, գեներատորներով, սննդով, հագուստով, դեղորայքով։ Դուք կարո՞ղ էք պատկերացնել, որ իրենց ժողովրդի համար այդքան դժվար ժամանակ գտնվել են մարդիկ, ովքեր մաս-մաս գողացել են մարդասիրական օգնությունը։

-Լենինականում խորհրդակցությունների ժամանակ պարբերաբար հայտարարվում էին անհետացած ունեցվածքի թվերը,- հիշում է լրագրող և ռազմական հրապարակախոս Վլադիսլավ Շուրիգինը, ով անձամբ է տեսել, թե ինչպես էին ինքնաթիռներին մոտենում հայերի տարօրինակ բրիգադները և բեռը տանում էին անհայտ ուղղությամբ։ Միայն եթե ինքնաթիռում լինում էր ոչ այնքան արժեքավոր բան, ապա բեռնաթափումը թողնում էին զինվորականներին։ - Ահա իմ գրառումները այն ժամանակվա նոթատետրից. «500 ֆրանսիական վրաններ վառարաններով և քնապարկերով», «300 գերմանական դիզելային գեներատոր», «15 տոննա մսի պահածո», «ձմեռային համազգեստի 2000 հավաքածու», «10 տոննա ՆԱՏՕ-ի չոր մթերաբաժին», «3000 վերմակ»։ Դրանով հանդերձ, ինչպես Երևանում, Լենինականում էլ ճանապարհի այն կողմ թափված էին՝ տուժվածներին որպես օգնություն իրենց տաք հագուստը, մանկական շորերը տված սովետական հիմար «սամարացիների» դատարկած ծանրոցների կույտեր։ Լավագույն դեպքում դրանք օգտագործվում էին որպես հնոտի։ Իսկապես ժողովրդական համակրանքի նկատմամբ նման վերաբերմունք տեսնելը վիրավորական և զզվելի էր։

Հիշում եմ, թե ինչպես վիճեցի մի հայուհու հետ, ով աչքիս առաջ նման ծանրոցից պոկեց մանկական բլուզի թեւն ու ծանրոցը կույտի մեջ գցելով՝ սկսեց այդ թևով մաքրել խարույկի վրա մրոտված թեյնիկը։ Ես մի կոշտ բան ասացի այն թեմայով, որ մարդիկ ի սրտե հավաքել են, իսկ դուք դրա հետ այդպես եք վարվում։ Ի պատասխան նա մի կողմ հրեց ինձ.

- Ինքներդ հագեք ձեր հնոտիները: Իսկ մեզ Ֆրանսիան կհագցնի բոլորովին նորը։

Երկրաշարժից մոտ 20 տարի անց ես հնարավորություն ունեցա զրուցելու Սպիտակում և Լենինականում եղած փրկարարների հետ։ Նրանք պատմեցին նույն պատմությունը, ինչ Շուրիգինը։ Որ փլատակների վրա շատ քիչ տեղացիներ կային. աշխատում էին զինվորականներ և կամավորներ։ Որ, երբ դեռ հույս կար կենդանիներին հայտնաբերելու, ֆրանսիացի փրկարարներից գողացել էին փլատակների տակ մարդկանց որոնելու համար այն ժամանակվա նորագույն սարքավորումը։ Ինչպես չորրորդ օրը հրաշքով հայտնաբերված աղջկան, ում ոտքը ստիպված եղան անդամահատել հենց փլատակների մեջ՝ Դոնբասի փրկարարներից խլեցին տեղի տղամարդիկ և նրա հետ վազեցին օտարերկրյա գործակալությունների տեսախցիկների առջև պարծենալու համար՝ առանց նույնիսկ «շնորհակալություն» հայտնելու։ Եվ ինչպես անհայտ դիակների մոտ, նույնիսկ այնպիսիների, որոնք առանց փորձաքննության հնարավոր չէր ճանաչել՝ հայտարարվում էին երկու զույգ ծնողներ, որոնք կռվում էին դիակի համար՝ որովհետև յուրաքանչյուր զոհվածի համար վճարվում էր 200 ռուբլի:

2016 թվականին էկրան դուրս եկավ Սարիկ Անդրեասյանի «Երկրաշարժ» ֆիլմը։ Սյուժեն կենտրոնանում է 45-ամյա Կոնստանտին Բերեժնիի (Կոնստանտին Լավրոնենկո) և 20-ամյա Ռոբերտի (Վիկտոր Ստեփանյան) պատմությունը։ Մի ժամանակ Բերեժնոյը իր «Վոլգայով» վրաերթ էր արել Ռոբերտի ծնողներին, բանտ էր նստել և ճիշտ ու ճիշտ ազատվել էր սարսափելի երկրաշարժի օրը: Եվ նա հանդիպում է այն տղային, որին որբացրել էր, և ով կրում էր վրեժխնդրության ծրագիր, մի ջոկատում, որը մաքրում էր փլատակները։ Պատմությունը, հասկանալի է,- տխրալից է։ Հանդիսատեսները այդպես էլ գրում են. ուժեղ կինո է, անհնար է դիտել առանց արցունքների:

Բայց շատերը, ում մոտ հիշողության մեջ կենդանի են այդ իրադարձություները, նկատել են. ֆիլմը սովորական հոլիվուդյան արցունքաքամիչ է։ Այնտեղ ճշմարտությունից՝ միայն ստորգետնյա ցնցումների փաստն է։ Եվ ոչինչ այն մասին, որ փրկել ու օգնել է ողջ երկիրը։ Կարծես խեղճ հայերին թողել էին ճակատագրի քմահաճույքին, և միայն քաջարի ֆրանսիացի փրկարարներն էին սլանալով հասել օգնության»,- գրում է «Էքսպրես-թերթ»-ի հոդվածի հեղինակ Անդրեյ Սոտնիկովը։

Ի դեպ, քանի որ այստեղ խոսք է գնացել ռուս ռազմական փորձագետ Վլադիսլավ Շուրիգինի մասին, ապա կցանկանայի մեջբերել մի հատված՝ նրա հետ շատ տարիներ առաջ տեղի ունեցած զրույցից, երբ այս տողերի հեղինակը աշխատում էր բոլորովին այլ հրատարակությունում։ Շուրիգինը այդ ժամանակ պատմեց այն մասին, թե ինչպես էին ադրբեջանցիները 1988 թվականի դեկտեմբերի երկրաշարժից հետո օգնում հայերին։

«Իհարկե, ադրբեջանցիներ այնտեղ կային։ Քանի որ ես այնտեղ էի զինվորական հիմունքներով, ապա տեսա բազմաթիվ ադրբեջանցի ենթասպաների, ովքեր հնարավոր օգնություն էին ցուցաբերում տուժածներին»,- ասել է Վ. Շուրիգինը: Դրանով հանդերձ նա հատկապես ընդգծել է ադրբեջանցի վիրաբույժի օգնությունը, ով գիշեր-ցերեկ վիրահատություններ է կատարել ու փրկել երկրաշարժից տուժած հայերին։

«Լենինականի հոսպիտալում ծառայում էր ադրբեջանցի զինվորական վիրաբույժ։ Եթե հիշողությունս չի դավաճանում, նրա ազգանունը Մամեդով էր։ Նրան մի քանի անգամ փորձում էին ծեծել։ Հոսպիտալի պետին բացահայտ ասում էին՝ ադրբեջանցուն հեռացրեք հիվանդանոցից։ Մենք միևնույն է նրան թույլ չենք տա այստեղ ապրել։

Երբ տարերքը հարվածեց, նա արդեն կես ժամ անց կանգնեց սեղանի մոտ և գրեթե երկու օր չհեռացավ այնտեղից։ Նա չէր կարող լքել հիվանդներին ու փրկել իր ընտանիքին, պարտքի զգացումը թույլ չէր տալիս: Հոսպիտալ բերեցին ծանր կոտրվածքներով և արյունահոսությամբ մի աղջիկ: Նա չորս ժամ վիրահատեց նրան։ Վերադարձել է այլ աշխարհից։ Ծնողները լացակումած շտապել են շնորհակալություն հայտնել ու հայերեն խոսել նրա հետ։ Նա ասել է, որ չի հասկանում: Աղջկա հայրը հարցրել է՝ ի՞նչ ազգի ես։ Նա ասել է, որ ադրբեջանցի է։ Այդ ժամանակ հայրը թքել հատակին, շրջվել ու հեռացել։

Տարեց հայուհին, երբ բուժքրոջից իմացել է, որ իրեն վիրահատող բժիշկն ազգությամբ ադրբեջանցի է, իջել է պատգարակից և ջարդված ոտքերով փորձել է սողալով հեռանալ»,- պատմել է Վ. Շուրիգինը։

Եվ նման անդուրեկան ֆոնին՝ մեր «բազմաչարչար» հարևանները ուրախացան Ադրբեջանի երկրաշարժո՞վ։ Բարեբախտաբար, ադրբեջանցիները՝ հայեր չեն, մենք չենք կարող ուրախանալ ուրիշի վշտով, չենք կարող շահարկել հարեւանների վշտի վրա։ Բայց մենք բնականաբար ուզում ենք, որպեսզի հայ հասարակությունը վերջնականապես հրաժարվի իր շովինիստական գաղափարախոսությունից, ադրբեջանցիների հանդեպ ատելությունից և հասկանա, որ ոչ մենք, ոչ իրենք չենք կարող փախչել աշխարհագրությունից։ Օրերս Ադրբեջանում սեյսմիկ ակտիվություն է տեղի ունեցել, վաղը կարող է տեղի ունենալ Հայաստանում։ Ինչպե՞ս այստեղ չհիշել իմաստուն ասացվածքը այն մասին, որ եթե քո հարևանի տունը այրվում է, իսկ դու ունես այգու փողրակ, այն տուր հարևանին, քանի դեռ քո տունն էլ չի վառվել...