Հայաստանի արտքին առևտրի կրախը Caliber.Az-ի տեսությունը

Ուկրաինայում շարունակվող հակամարտությունը և արևմտյան պատժամիչոցներից գնալով ավելի շատ թուլացող Ռուսաստանի տնտեսությունը հանգել են Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) պետությունների միջև առևտրի կրճատմանը՝ նվազեցնելով կազմակերպության անդամ երկրներից արտագնա աշխատողների կողմից դրամական փոխանցումները։ Ընդ որում, այդ կապակցությամբ առավել սուր խնդիրներ է զգում Հայաստանը, համաձայն հանրապետության Կենտրոնական բանկի հաշվետվության, ընթացիկ տարում կտրուկ կրճատվել են հայ-ռուսական առևտրի ծավալները, ինչպես նաև 20%-ով կրճատվել են Ռուսաստանում աշխատող հայ սեզոնային աշխատողների կողմից դրամական փոխանցումները։ Ընդ որում, տարեական արդյունքային կանխատեսումները էլ ավելի մեծ կորուստներ են խոստանում, քան տարվա առաջին եռամսյակում։

«Ուկրաինայում ռազմական հակամարտության ֆոնին ուկրաինացի և ռուս գործընկերների հետ Հայաստանի առևտուրը կտրուկ կրճատվել է։ Ինչպես նաև նկատելիորեն նվազել են Ռուսաստանում աշխատող հայ սեզոնային աշխատողների կողմից դրամական փոխանցումները»,- այս օրերին, ֆինանսավարկային և բյուջետային հարցերով խորհրդարանական մշտական հանձնաժողովի նիստին հայտարարել ՝է Հայաստանի Կենտրոնական բանկի փոխնախագահ Հովաննես Խաչատրյանը։

Հիշեցնենք, որ դեռ մարտին Հայաստանի Կենտրոնական բանկը նախազգուշացրել էր հակառուսական պատժամիջոցների խստացման, Սև ծովում տրանսպորտային հաղորդակցությունների շրջափակման և ապրանքների մատակարարման գլոբալ շղթաների խախտման հետ կապված հանրապետության մակրոտնտեսական անվտանգության համար լուրջ ռիսկերի առկայության մասին։ Առաջին ու առավել շոշափելի հարված է դարձել ներկրվող ապրանքների պակասը և հայկական շուկայում պարենային ապրանքների թանկացումը, ինչպես նաև թանկացել են հայկական արդյունաբերության համար հումքի մատակարարումները։ Հայաստանի համար ռուսական տնտեսության հետ կապերի թուլացումը կարող է հանգեցնել աղետալի կորուստների՝ հաշվի առնելով, որ հետխորհրդային երկրների հետ այս հանրապետության ողջ առևտրի շուրջ 83%-ը բաժին է ընկնում Ռուսաստանի Դաշնությանը։ Դիտարկելով զարգացման իրավիճակը՝ Հայաստանի Կենտրոնական բանկի փորձագետները գալիս են այն եզրակացության, որ ընթացիկ տարվա արդյունքներով Հայաստանի տնտեսության մեջ ակնկալվում է արդյունաբերական աճի և արտահանման նվազում, աճի տեմպերի նվազում շինարարության և ծառայությունների ոլորտում, ինչպես նաև ներմուծվող գնաճի գործոնի ավելի ուժեղ ազդեցությունը։ Մասնավորապես, Fitch վարկանիշային գործակալության կանխատեսումներում նշվում է, որ 2022 թվականին սպառողական գների աճը կկազմի միջինը 8,5%, ինչը գերազանցում է Հայաստանի Կենտրոնական բանկի թույլատրելի միջակայքի վերին սահմանը։ Մինչդեռ, համաձայն վիճակագրական գործակալության տվյալների՝ տարեկան հաշվարկովով 2022 թվականի ապրիլին Հայաստանում պարենային ապրանքների գներն աճել են 14,5%-ով։

Ըստ ԿԲ նախագահի տեղակալ Օ.Խաչատրյանի՝ ռուս-հայկական ապրանքաշրջանառության տարեկան ծավալը կանխատեսվում էր մոտ 2,5 մլրդ դոլարի մակարդակում, որից մոտ 800 մլն դոլարը՝ արտահանում, 1,7 մլրդ դոլարը՝ ներմուծում, սակայն այս թվերը, ամենայն հավանականությամբ, չի իրականացվի, ապրանքաշրջանառությունն 20%-ով արդեն կրճատվել է։ Միաժամանակ, Ռուսաստանում գնաճի բարձր մակարդակը (մոտ 18%) և ռուբլու արժեզրկման ռիսկերը նույնպես բացասաբար են ազդում Հայաստանի արտահանման հեռանկարների վրա։ «Իր հերթին, 160 մլն դոլար գնահատվող հայ-ուկրաինական առևտրաշրջանառությունը, որից երեք քառորդը ներկրվում է Հայաստան, ամբողջությամբ գտնվում է զրոյական մակարդակին»,- նշել է Կենտրոնական բանկի ԿԲ փոխնախագահը։

Հիշեցնենք, որ Հայաստանի տնտեսության նախարար Վահան Քերոբյանի խոսքով, դեռ մարտին դեպի Ռուսաստան հայկական արտահանման ծավալը նվազել է 30%-ով, և արտարժույթի շուկայի բարձր տատանումների պատճառով սկսվել է նոր գներով պայմանագրերի վերանայման գործընթացը, ինչը էլ ավելի մեծ կորուստներ է խոստանում արտահանողների համար։ Երեք տասնամյակ տրանսպորտային փակուղու մեջ գտնվող Հայաստանը դժվարությունների է բախվում ներմուծման-արտահանման գործողություններում, իսկ այսօր հակառուսական պատժամիջոցների պատճառով միջազգային բեռնափոխադրումների և առաքման բազմաթիվ ընկերությունները հրաժարվել են Ռուսաստանի հետ տրանսպորտային և լոգիստիկ համագործակցությունից, ըստ էության հայ մատակարարողներին զրկելով գլխավոր արտահանման շուկայից։ Իսկ դա հեռու է սահմանից, որոշ հայ փորձագետներ կանխատեսում են, որ 2022 թվականի վերջում դեպի Ռուսաստան արտահանումը կարող է կրճատվել 40%-ով։

Ռուսաստանի հետ առևտրային հարաբերությունների փլուզումը խորացել է վերջերս «ղարաբաղյան կլանի» ռևանշիստական տրամադրությունների սրմամբ: Հայաստանին ոչ մի հնարավորություն չթողնեով շատ անհրաժեշտ տրանսպորտային միջանցքների տնտեսության շուտափույթ բացման և փոխշահավետ առևտրի վերականգնման համար։ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունների կարգավորման հարցում Երևանում ընդդիմության և գործող իշխանության միջև կոշտ դիմակայությունը Հայաստանի համար չի թողնում նրա տնտեսության համար այդչափ անհրաժեշտ տրանսպորտային միջանցքների և փոխշահավետ առևտրի շուտափույթ բացելու շանսերը։

Արտաքին առևտրի ակնկալվող ձախողումները անխուսափելիորեն կանդրադառնան Հայաստանի առանց այն էլ վնասաբեր տնտեսության բոլոր ճյուղերին. այդպիսով, համաձայն ԿԲ-ի կարճաժամկետ կանխատեսումների, երկրի սուվերեն ռիսկերն ու գնաճային սպասումները կավելանան, ինչպես նաև զգալիորեն նվազել է Հայաստանում 2022 թվականին տնտեսական աճի կանխատեսվող ցուցանիշը։ Իսկ միջնաժամկետ հեռանկարում տնտեսական աճի դանդաղումը կապված կլինի ներդրումային միջավայրի սպասվող վատթարացման հետ, ինչն էլ իր հերթին կբերի արտադրողականության ավելի դանդաղ վերականգնմանը։ Մինչդեռ ԵԱՏՄ տարածաշրջանում առևտրային ճգնաժամն արդեն իսկ վնասում է Հայաստանի բյուջեն մյուս ոլորտներում. միայն 2022 թվականի մարտ-ապրիլին Հայաստանը ԵԱՏՄ-ից չի ստացել մոտ 10 միլիարդ դրամ (22 միլիոն դոլար), միջոցներ, որոնք գոյանում են ներմուծման մաքսատուրքերից ազգային բյուջե փոխանցելու համար նախատեսված միջոցներից։ Պետական եկամուտների կոմիտեի նախագահ Ռուստամ Բադասյանի խոսքով, ընդհանուր տնտեսական իրավիճակի կապակցությամբ ընդհանուր եվրասիական «գանձարան» մուտքերը նվազել են, իսկ ուկրաինական պատերազմի և հակառուսական պատժամիջոցների պատճառով դժվարություններ են առաջացել ԵԱՏՄ ընդհանուր բյուջեից միջոցների բաշխման մեխանիզմների հետ։ Թե ինչպես կկարգավորվեն այս խնդիրները, և ինչպիսին կլինեն մյության երկրներիառևտրի կրճատումից կորուստները, այսօր կարելի է միայն գուշակել։

ԵԱՏՄ երկրներում վերը նշված բոլոր բացասական գործընթացները և դրանց ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա համակարգված կերպով վերահսկվում են միջազգային առաջատար ֆինանսական և վարկանիշային կազմակերպությունների կողմից։ Այս առումով Արժույթի միջազգային հիմնադրամը վերջերս վատթարացրել է 2022 թվականին Հայաստանի տնտեսության աճի իր կանխատեսումները՝ 5,5%-ից հասնելով 1,5%-ի, այսինքն՝ գրեթե չորս անգամ։ Նույնքան քննադատական են թվում Fitch վարկանիշային գործակալության փորձագետների գնահատականները։ Հայաստանի ՀՆԱ-ի տարեկան ցուցանիշները 5,3%-ից իջեցվել է 1,3%-ի, նմանատիպ ցուցանիշներ են հայտարարել Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի մասնագետները, ովքեր ակնկալում են Հայաստանի ՀՆԱ-ի 5.3%-ից մինչև 1.5% փլուզում։

Մինչդեռ, Fitch գործակալությունում մատնանշել են Հայաստանի տնտեսությանը և սոցիալական կայունությանը լուրջ վնաս հասցնող ևս մեկ բացասական գործոն. պատժամիջոցների ճնշումը շագրենի կաշվի պես սեղմում է ռուսական աշխատաշուկան, որպես հետևանքով նվազում է հայ արտագնա աշխատողներից դրամափոխանցումների ծավալը։ «Ռուսաստանի Դաշնությունից հայ սեզոնային աշխատողների դրամափոխանցումները նվազել են, և 2022 թվականի արդյունքներով ակնկալվում է, որ նման դրամափոխանցումները կկրճատվեն մոտ 20%-ով»,- օրերս հայտնել է ԿԲ-ի փոխնախագահ Օ. Խաչատրյանը։ Այնուամենայնիվ, Կենտրոնական բանկը վերը նշված վիճակագրությունը մոտավոր է անվանում՝ կախված տարեվերջին Ռուսաստանի տնտեսության անկման մասշտաբներից։ Վերջին ժամանակներում հնչեցված կանխատեսումները խոստանում են ՌԴ ՀՆԱ-ի անկում 6-ից մինչև 10 տոկոս և ավելի, իսկ վատագույն սցենարի դեպքում մի շարք փորձագետներ չեն բացառում, որ մինչև տարեվերջ հայ աշխատանքային միգրանտներից դրամափոխանցումների կրճատումը կարող է հասնել 40%-ի:

Որպեսզի գնահատել նման բացասական սցենարի դեպքում կորուստների մասշտաբները, պետք է հիշել, որ անցյալ տարի Հայաստանն արտասահմանից աշխատանքային և այլ միգրանտներից ստացել է 2,109 մլրդ դոլարի դրամափոխանցումներ (մոտ 43%-ը Ռուսաստանի Դաշնությունից), մինչդեռ նախորդ տարվա համեմատ դրամափոխանցումների ծավալն 14,6%-ով աճել է։ Ըստ էության, այսօր գրեթե յուրաքանչյուր երրորդ հայ ընտանիքն իր ընտանեական բյուջեի բավականին մեծ ծավալը ստեղծում է աշխատանքային միգրանտների դրամափոխանցումներից: Ռուսաստանից, ինչպես նաև Ուկրաինայից նման եկամուտների կրճատումն անխուսափելիորեն կտրուկ կնվազեցնի հայաստանյան տնային տնտեսությունների սպառման մակարդակը, և դրանից բացասական մուլտիպլիկատիվ էֆեկտը կնվազեցնի առևտրի և ծառայությունների ոլորտում շրջանառությունը և, բնականաբար, կնվազեցնի հարկերի հավաքագրումը։

Թվում է, թե տրված տեղեկատվությունը լավատեսության ոչ մի հիմքեր չի տալիս, բայց Հայաստանի իշխանությունում, հավանաբար, այլ կերպ են համարում։ Հանրապետության զանգվածային լրատվության միջոցները ուրախությամբ հայտնում են պետական անկախության ձեռքբերումից հետո առաջին անգամ Հայաստանում տարվա առաջին եռամսյակում գրանցված միգրացիայի բացասական հաշվեկշիռը։ Ավելի քան 185,7 հազար Հայաստանի քաղաքացիներ տուն են վերադարձել Ռուսաստանում վաստակելուց. Սակայն այս «ուրախությունը» շատ կասկածելի կարգ է, հաշվի առնելով հայրենիքում աշխատանքի ու այլ հեռանկարների բացակայությունը։ «CivilNet»-ին տված հարցազրույցում մեկնաբանելով զարգացումները՝ էկոնոմիկայի նախարար Վահան Քերոբյանը խոսել է հին հայկական հայրենասիրության ոգով. «Արտասահմանյան դրամափոխանցումները փչացնում են այն մարդկանց, ովքեր դրանք ստանում են, խանգարում են աշխատել, իսկ տանը աշխատելը շատ ավելի ձեռնտու է, քան արտասահման աշխատանքի գնալը»: Այ այսպես, ոչ ավել, ոչ պակաս։ «Այս մարդիկ (աշխատանքային միգրանտները) չեն ցանկանում աշխատել։ Կարելի է երկար քննարկել, որ աշխատատեղերի խնդիր կա, բայց բոլորս էլ լավ գիտենք, որ բոլոր ընկերություններում թափուր աշխատատեղեր կան»,- հավելել է նախարարը։

Ճիշտ է, տնտեսության գերատեսչության ղեկավարը հրաժարվեց պատասխանել տանը և արտասահմանում աշխատավարձերի տարբերության վերաբերյալ ճշտող հարցերին, չանվանեց նաև Հայաստանի տնտեսության ոչ բնագավառները, և ոչ էլ այն ոլորտները, որտեղ իբր կան առասպելական թափուր աշխատատեղեր։