Մյունխեն-2023. օրվա տարեգրություն «Երկվեկտոր» սկզբունք և սահմանային անցակետեր

Caliber.Az-ի անգլերեն խմբագրությունում հրապարակվել է՝ Մյունխենի 2023 թվականի անվտանգության համաժողովի շրջանակներում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի պանելային բանավեճերին նվիրված հոդված։ Caliber.Az-ի ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում այս նյութի թարգմանությունը։

Փետրվարի 18-ին Մյունխենի անվտանգության համաժողովի շրջանակներում կայացած Հարավային Կովկասի բոլոր երեք պետությունների ղեկավարների պատմական հանդիպումը դիտորդներին թույլ է տվել ստանալ պատկերացում այն մասին, թե ինչպիսի տեսք կարող էր ունենալ մի քանի ժամ առաջ կայցած՝ ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենի միջնորդությամբ՝ նախագահ Իլհամ Ալիևի և վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հանդիպումը։

Օրվա երկու հիմնական իրադարձություններից կարելի է եզրակացություն անել այն մասին, որ բանակցությունները ընթանում են դանդաղ, թեև վերջերս իրենց դինամիկայի մեջ մտցված որոշակի նոր տեմպերով, բայց վճռականորեն՝ Բաքվի կողմից թելադրանքների շրջանակներում։ Կարելի է նաև ենթադրել, որ բեկման մոտակա հեռանկարը, որը կհանգեցնի խաղաղության պայմանագրի շուտափույթ կնքման՝ չափազանց դժվար հասանելի է։

Ադրբեջանը, ըստ երևույթին, դրսևորում է հայկական փոխադարձության մունջ հույսով համակերպված ռազմավարական համբերություն: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Երևանը փակ դռների հետևում ինչ-որ պարտավորություններ է ստանձնել և դեռ համարձակություն չի հավաքել, որպեսզի դրանց մասին բացահայտ պատմել՝ իմանալու հնարավոր ներքին և արտաքին հետևանքների մասին։ Հենց Ադրբեջանի ղեկավարը բացահայտեց Հայաստանի վարչապետի ներկայությամբ ձեռք բերված ընդհանուր պայմանավորվածությունների բնույթը, իսկ վերջինս լռելյալ հաստատեց՝ գերադասելով գլխավորի մասին մտածելու փոխարեն վիճել կողմնակի բաների վերաբերյալ։

Կոնկրետ ասած՝ մյունխենյան բանավեճի հիմնական արդյունքները կարելի է պայմանականորեն բաժանել հինգ մասի։

Առաջինը, հաստատվել է, որ խաղաղ գործընթացի բաժանումը երկու ուղղությունների՝ առանց Ղարաբաղի հիշատակման՝ խաղաղության պայմանագրի շուրջ Բաքվի և Երևանի միջև միջպետական հարցերը, և ներադրբեջանական ոլորտում Բաքու-Խանքենդի երկխոսությունը՝ հանդիսանում է ներկա քննարկումների կարևոր բաղադրիչը։

Երկրորը, վերջին տարրը պահանջում է նաև ռուս խամաճիկ Ռուբեն Վարդանյանի անհապաղ հեռանալը Ղարաբաղից, քանի որ նրա ավերիչ ներկայությունն այնտեղ համակերպվելու ամենաչնչին հնարավորություն անգամ չկա։

Երրորդը, միջպետական սահմանի երկայնքով անցակետեր տեղադրելու Բաքվի առաջարկը հանդիսանում է անհրաժեշտ պայման հաղորդակցական կապերը բացելու, ինչպես նաև Զանգեզուրի միջանցքի նախագծի իրականացման ճանապարհին ծագող բոլոր խոչընդոտները վերացնելու համար։

Չորրորդը, Բրյուսելի և Վաշինգտոնի հարթակների միաժամանակյա գործարկումը պետք է իրականացվի սերտ համագործակցությամբ, ընդ որում երկու ձևաչափերը պետք է իրենից ներկայացնեն եռակողմ կառույց։ Ալիևը կրկին ընդգծել է Ֆրանսիայի որևէ մասնակցության անհնարինությունը՝ հայտարարելով, որ թեև ԵԱՀԿ Մինսկի խումբն այլևս գոյություն չունի, նախկին համանախագահների մոտ դեռևս կան իրավիճակի վրա ազդելու որոշակի լծակներ՝ դրանով հանդերձ, պաշտոնական Փարիզի հայանպաստ դիրքորոշումը հանդիսանում է բացառություն։

Հինգերորը, չպետք է տեսադաշտից դուրս թողնել, որ, չնայած Լաչին-Խանքենդի ճանապարհի շուրջ ստեղծված բարդ իրավիճակի պատճառով բանակցություններից խուսափելու Հայաստանի բուռն ցանկությանը՝ Երևանը փաստորեն ստիպված եղավ վերսկսել բանակցությունները՝ զիջելով Բաքվին նրանում, ինչը նախապես հայտարարում էր որպես սկզբունքայն կետ, որով նա զիջումների չի գնա։

Փետրվարի 18-ին նախորդած իրադարձություններ

Կան իրադարձությունների զարգացման մի քանի տարբերակներ, որոնք վերջնական հաշվով ավելի շատ են հիասթափեցնում, քան առողջ հոռետեսության միջավայրում անիրագործելի հույսերը: Ընդհուպ մինչև Մյունխենի անվտանգության համաժողովի մեկնարկի օրը բացարձակ վստահություն չկար, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարները կհանդիպեն։ Թեև նման հնարավորությունը երբեք չէր բացառվել, նրա հավանականությունը, որ նման երկխոսությունը կհանգեցնի որևէ էական զարգացումների՝ մեծ չի եղել: Ալիևի հետ առերես հանդիպելու Փաշինյանի ակնհայտ վախը ևս մեկ պատճառ էր, որ հանդիպումը քիչ հավանական էր։

Երբ փետրվարի 17-ի ուշ երեկոյան Մյունխենի անվտանգության համաժողովի շրջանակներում ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը կհանդիպի նախագահ Իլհամ Ալիևի և վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ՝ օդում գրեթե ակնթարթային իրարանցում ծագեց։ «Նոր ուղենիշ», «խթան» և նման բնույթի շատ այլ կլիշեցված ժարգոններ՝ կարծես թե նոր հրատապություն ստացան հաջորդ օրվա իրադարձությունների հետ կապված, որը ներառում էր պանելային քննարկում հարավկովկասյան երեք պետությունների ղեկավարների մասնակցությամբ։

Ասել, որ վստահության դարպասները լայն բացվել են աննախադեպ մասշտաբով, կլիներ կոպիտ չափազանցություն։ Ճիշտ է միայն այն, որ այդ ակնկալիքը եղել է ողջամտության սահմաններում, այլ ոչ թե հակված կարծրատիպային դատողությունների: Հիմնական հարցերը կայանում էին նրանում, թե կողմերը որքանով կարող են, կամ կկարողանան մոտենալ դեպի խաղաղ պայմանագիր առաջ շարժվելու համար ընդհանուր փոխըմբռնման, և որ հայ-թուրքական հարաբերությունների նորմալացման ընթացքում ձեռք բերված նոր թափի հետ զուգորդված՝ Վաշինգտոնի ջանքերի ավելացումը իր ետևից փոփոխություններ կբերի Բաքու-Երևան դինամիկայում։

Բաքուն կառավարում է գործընթացը, Երեւանը լուռ համաձայնվում է

Մտքերի փոխանակության ժամանակ Փաշինյանի պահվածքում զգացվում էր թաքնված վրդովմունք նրանով, որ իրեն ստիպում են պարտավորությունների, որոնց մասին ինքը չի ցանկանում խոսել։ Խուսափելով «ընդհանուր պայմանավորվածություններին» բացեիբաց միանալուց, որոնց մասին խոսում էր Ալիևը՝ նա գործնականում ոչինչ չասաց խաղաղ բանակցությունների մասին՝ փոխարենը կենտրոնանալով Լաչին-Խանքենդի ճանապարհի շուրջ ստեղծված իրավիճակի վրա՝ զուգորդված խորհրդային տարիներին մզկիթների ավերման վերաբերյալ պատմական ռեվիզիոնիզմի հետ, որը եղել է ժամանակի սահմանափակ քննարկումների ընթացքում թանկարժեք րոպեների վատնում:

Մյուս կողմից, Ալիևի ելույթները բխում էին հակառակ իրողություններից. դրանք ծեփված ու չարխված էին փաստացի բանակցություններից։ Հատկապես Ադրբեջանի ղեկավարն է հնչեցրել բանակցությունների ներկա փուլին վերաբերող ամենակարևոր տարրը՝ Բաքու-Երևան միջպետական հատվածի անջատումը Բաքու-Խանքենդիի հայ համայնքի ներքին երկխոսությունից։ Ալիևի դիտողությանը այն մասին, որ հարցերի նման բաժանումը հանդիսանում է համաձայնեցված պատվիրագիր՝ Փաշինյանը հակադարձ մեկնաբանություն չունեցավ։

Հատուկ ուշադրության է արժանի նաև Բլինքենի կողմից կազմակերպած հանդիպումից հետո Ալիևի տված հարցազրույցը, որտեղ նա հնչեցրել է, որպես հաղորդակցական կապերի անհրաժեշտ նախապայման ադրբեջանա-հայկական սահմանին, այդ թվում նաև Լաչինի շրջանում սահմանային անցակետեր տեղադրելու Ադրբեջանի առաջարկը։ Զանգեզուրի միջանցքի համար պոտենցիալ հետևանքներ ունեցող այս կառուցողական քայլը, կկարողանար մեղմացնել Երևանի մտահոգությունները արտերկրայնության առնչությամբ փոխադարձ փոխզիջումների վերաբերյալ։


Եթե Փաշինյանը մի խումբ դպրոցականների ահաբեկչության մասին հորինված պատմության միջոցով փորձում էր սրել իբր պաշարված ղարաբաղահայության վիճակը, ապա Ալիևը մատնանշեց իրական չարիքի աղբյուրը՝ ռուս օլիգարխ Ռուբեն Վարդանյանին, որը «մաքսանենգ ճանապարհով» բերվել է Ղարաբաղ, ով իրենից ներկայացնում է խոչընդոտ դեպի այն, ինչը պետք է դառնա երկվեկտոր կառուցվածքի երկրորդ տարրը:

Լաչին-Խանքենդի ճանապարհի «շրջափակման» թեման, ինչպես և սպասվում էր, ի հայտ եկավ, մինչդեռ Ալիևը այդ պնդումը հերքեց Փաշինյանի կողմից անպատասխան մնացած երկու ծանրակշիռ փաստարկներով։ Նախ, Ռուբեն Վարդանյանի՝ Խանքենդիի, Երևանի և Մոսկվայի միջև տեղաշարժի հեշտությունը հանդիսանում է շրջափակման գաղափարի անհիմն լինելու հստակ նշաններից մեկը։ Երկրորդը, ճանապարհով անցած ռուսական խաղաղապահ կոնտինգենտին և Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեին պատկանող բեռնատարների թիվը նույնպես վկայում է շարժման անագելք բնույթի մասին։

Կոնֆերանսի ժամանակ շատ նկատելի էին հակակրեմլյան տրամադրությունները, դրանք արտացոլվեցին նաև քննարկումների ժամանակ։ Առայժմ մենք անհամբեր սպասում ենք նրան, թե ինչ կարող է հաջորդել երեկվա իրադարձություններին։ Ավելի քան հավանական է, որ Ռուսաստանը կգործարկի սպոյլերի մեխանիզմը, որպեսզի միջամտի, եթե տեղի ունենա գոնե ինչ-որ «անբարենպաստ» իրադարձություն: Մոսկվայի ղարաբաղյան դասագրքում կա երկու կանոն. տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման վրա հիմնված խաղաղության պայմանագրի բացակայություն, և նրա հովանավորությունից դուրս հարցերում որևէ առաջընթացի անթուլատրելիություն։