Փուչիկները պայթելու սովորություն ունեն. ՏՏ ընկերությունները փախչում են Հայաստանից Խազար Ախունդովի մեկնաբանությունը

Հայաստանի փորձագիտական ​​հանրությունն արձանագրել է հերթական տնտեսական փուչիկը, այս անգամ «քարերի երկիրը» հրաժեշտ է տվել՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (ՏՏ) ոլորտում Հարավային Կովկասի կենտրոն դառնալու երազանքին։ Հարկային արտոնություններով և հայ ծրագրավորողների ցածր աշխատավարձերով, ամերիկացի ենթակապալային առաքողների առկայությամբ, իսկ 2022 թվականից նաև ռուս վերաբնակիչների հոսքով աջահցվող ՏՏ ոլորտը համարվում էր համեմատաբար դինամիկ զարգացող ոլորտ հանրապետությունում։ Սակայն, հայ փորձագետների գնահատականների համաձայն, 2023 թվականից նկատվում է աշխատատեղերի քանակի նկատելի անկում, նվազել է ոլորտում շրջանառությունը, իսկ այս տարի նկատելիորեն աճել է մասնագիտացված հատվածում աշխատող վերաբնակիչների զանգվածային արտահոսքը, ինչպես նաև գրեթե հնգապատիկ  կրճատվել է Հայաստանում գրանցված ՏՏ ընկերությունների թիվը։
 
Բայց չէ որ ամեն ինչ այնքան լավ էր սկսվել, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման մեջ հաջողությունները ցուցադրվում էին որպես Հայաստանի տնտեսության ցուցափեղկ, իսկ երևանյան ագիտպրոպը, ավելի համոզիչ լինելու համար, խթանում էր կարգախոսներ Հայկական լեռնաշխարհում գրեթե նոր Բանգալորի կամ Սիլիկոնային հովտի նոր երևույթի մասին: Մինչդեռ, վեց տարի առաջ Հայաստանում ոչինչ չէր կանխագուշակում՝ Հարավային Կովկասում ծրագրային ապահովման բիզնեսի զարգացման ընդհանուր դինամիկայից տարբերվող ցուցանիշների առկայությունը։ Արմատական փոփոխությունները սկսվեցին Նիկոլ Փաշինյանի արևմտամետ թիմի իշխանության գալուց հետո. համոզվելով Հայաստանի զարգացման պարադիգմի կայուն փոփոխության մեջ՝ ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի և այլ արևմտյան պետությունների համապատասխան իշխանությունները վերացրել են ՏՏ ոլորտում համագործակցության սահմանափակումները, որն ավանդաբար պատկանում էր բարձր անվտանգության և գախտնիության ոլորտին։
 
Այդ փոփոխությունները հստակ արտացոլված են վիճակագրության մեջ. ՏՏ ոլորտի ութ հազար մարդ աշխատողների թիվը  2018 թվականի վերջին մի քանի անգամ ավելացավ, իսկ 2022 թվականի սկզբին հասել էր ծրագրավորման և համակարգային ինտեգրման ոլորտի 23 հազար մասնագետի։ Հիմնականում դրանք փոքր տեղական ծրագրային ընկերություններ էին և ցանցային ծառայությունների և հավելվածների մշակողներ, որոնք նաև մշակում էին թվային արտադրանք արհեստական ինտելեկտի, կրիպտոարժույթների, բլոկչեյն համակարգերի և այլ ոլորտում: Ոլորտի ազդակին նպաստեցին մի շարք առավելապես արտաքին գործոններ. հայկական ծրագրային ապահովման ընկերությունների ծառայությունների պահանջարկը ամենաանմիջական բնույթով կապված է արևմտյան առևտրականների, հիմնականում Սիլիկոնային հովտում տեղակայված ԱՄՆ-ի խոշոր ընկերությունների հետ սերտ համագործակցության հետ։ Ընդ որում հայ ծրագրավորողների համար առավել բարենպաստ ռեժիմը լոբբինգ է արվել ամերիկյան ՏՏ ընկերություններում գործարար մասնակցությանը տիրապետող ԱՄՆ-ի հայ գործարարների առաջարկով: Փաստորեն, հենց սա է դարձել այն որոշիչ գործոնը, որ շատ նեղ ներքին շուկայով չզարգացած և աղքատ Հայաստանը վեց տարի առաջ անսպասելիորեն առաջատար դիրք զբաղեցրեց տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հատվածում։ Մասնավորապես, հայկական ծրագրային ապահովման բոլոր քիչ թե շատ նկատելի ընկերությունները հանդիսանում են միջազգային առևտրականների տեղական մասնաճյուղեր (օրինակ «Picsart», «Krisp», «Service Titan») և հիմնականում աշխատում են որպես ենթակապալառուներ գլոբալ նախագծերում, կատարելով տեղական մշակումներ, հիմնականում հնամոլ աշխատանք։ Նման սխեման բացատրվում էր Հայաստանում «էժան» ձեռքերի առկայությամբ և հարկային արտոնությունների ռեժիմի ներդրմամբ։
 
Այսպիսով, թվային արդյունաբերության համաշխարհային կենտրոնների համեմատ, մոտ հինգից վեց տարի առաջ Հայաստանում եղել է համեմատաբար ցածր աշխատավարձ.  ՏՏ մասնագետները վաստակում էին միջին հազար ԱՄՆ դոլարից մի փոքր ավելի, իսկ ցածր աշխատավարձով մասնագետների առկայությունը խթանում էր ենթակապալառուների կնքումներին գլոբալ պատվիրատուների հետ։ Դե, հիմնական առավելությունը համարվում էր հարկաբյուջետային նախապատվությունները. ուրեմն, ՏՏ ոլորտի մասնագետների եկամտահարկի դրույքաչափը իջեցվեց մինչև 10% (տնտեսության այլ ոլորտների համար՝ 26% և ավելի), իսկ ծրագրային ապահովման ընկերությունների եկամտահարկը իջեցվեց մինչև 0%: Սակայն, հայկական թվային տորթի վրա փոքրիկ բալը դարձավ պատերազմից և պատժամիջոցներից փախչող ռուսաստանցի վերաբնակիչների՝ փորձառու ծրագրավորողների և աշխարհահռչակ ծրագրային ապահովման ընկերությունների հոսքը, որոնց Հայաստան գալը ապահովեց ոլորտի ավելի քան 70% աճ: Ինչպես ասում են՝ երջանկություն չէր լինի, բայց դժբախտությունը օգնեց. ռուս-ուկրաինական արյունալի պատերազմի ֆոնին Հայաստանի կառավարությունը խաղադրույք արեց ծրագրային ապահովման միգրացիայի վրա՝ պլանավորելով մինչև 2026 թվականը ոլորտային շրջանառությունը հասցնել 1,04 միլիարդ դոլարի՝ ներգրավելով ընդհանուր առմամբ մոտ 35 հազար մասնագետ, ստեղծելով 16 հազար նոր աշխատատեղ։ Սակայն, ինչպես դա նկատվում է նաև Հայաստանի տնտեսության այլ ոլորտներում, սպեկուլյատիվ փուչիկները պայթելու սովորություն ունեն։
 
«Հայաստանում ռազմավարական հռչակված և վերջին տարիներին տնտեսական աճի շարժիչ համարվող ՏՏ ոլորտը խորը ճգնաժամ է ապրում։ 2022 թվականից նկատվող սրընթաց աճը այլևս գոյություն չունի, իսկ 2023 թվականի սկզբից ՏՏ ոլորտում նկատվում է լճացում և՛աշխատատեղերի քանակի, և՛ աշխատավարձի առումով։ Նախկինում 60-70 տոկոս աճ ապահովող ոլորտը ահա արդեն երկու կիսամյակ անընդմեջ արձանագրում է աճի բացասական տեմպեր, ինչը վկայում է լուրջ խնդիրների մասին»,- անցած հանգստյան օրերին հայկական լրատվամիջոցներին հայտնել է՝ Հայաստանի պետական տնտեսական համալսարանի դոցենտ, փորձագետ վերլուծաբան Աղասի Թավադյանը։
 
Նրա խոսքով, դա պայմանավորված է շուկայական բոլոր առավելությունների կորստով, որոնք նախկինում ապահովում էին պրոֆիլային սեգմենտի գրավչությունը Հայաստանում։ ՏՏ ոլորտի զարգացման խոչընդոտներից մեկն է դարձել արտարժույթի նկատմամբ դրամի փոխարժեքի բարձրացումը. ուրեմն, երկու տարվա ընթացքում ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքը 430 դրամից իջել է 380 դրամի, ինչը չափազանց բացասական ազդեցություն է ունեցել արտահանմանն ուղղված ճյուղերի վրա։ Մասնավորապես, «հոլանդական» հիվանդության դասական սխեմայի համաձայն, դրամի արժեւորումը հանգեցրեց ՏՏ ոլորտի բազմաթիվ տեղական ընկերությունների սնանկացմանը և առնվազն աշխատուժի բարձրացմանը, կարծում է Ա. Թավադյանը։ Միևնույն ժամանակ, այս ոլորտում նկատվում է նաև աշխատավարձերի ուղղակի աճ. «Ոլորտում միջին աշխատավարձերը 2023 թվականի սկզբին արդեն կտրուկ աճել են՝ 700 հազարից մինչև 1 միլիոն դրամ»։ Որպեսզի գնահատել, թե դա ինչ է նշանակում հայաստանյան իրականության մեջ, անհրաժեշտ է նշել, որ մեկ միլիոն դրամ աշխատավարձը 3,8 անգամ գերազանցում է «ծիրանային» հանրապետության միջին աշխատավարձը։
 
Ոլորտի համար ևս մեկ բացասական կողմ է դարձել պետության հարկաբյուջետային քաղաքականության նպատակադրված փոփոխությունները։ «Փոքր և միջին բիզնեսի շրջանառության հարկը 2025 թվականի հունվարի 1-ից 5%-ից կհասնի 10%-ի, իսկ 2024 թվականի ընթացքում ՏՏ ընկերությունների համար սահմանված եկամտահարկի արտոնությունները վերացել են, ընդհակառակը, տարեսկզբից շահույթի 10% դրույքաչափը կբարձրանա մինչև 20%-ի»,- նշել է Ա. Թավադյանը՝ ընդգծելով, որ այդ առավելությունների վերացումը զգալի հարված կհասցնի Հայաստանում թվային ոլորտի մրցունակությանը և զարգացմանը, առավել ևս, որ հարևան երկրները առավել գրավիչ պայմաններ են առաջարկում այս պրոֆիլի ընկերությունների համար: Համեմատության համար՝ հարեւան Վրաստանում ՏՏ ընկերությունների շրջանառության հարկը կազմում է  ընդամենը 1%, ինչի արդյունքում, փորձագետ վերլուծաբանի կարծիքով, երկու տարի առաջ Հայաստան եկած ծրագրավորողները այժմ տեղափոխվում են հարկային ռեժիմով ավելի գրավիչ երկրներ. «Հիմնական ուղղություններից մեկը՝ Վրաստանն է, սակայն առաջին տեղն է զբաղեցնում ԱՄԷ-ն, ոմանք տեղափոխվում են Արևելյան Եվրոպայի երկրներ, ոմանք վերադառնում են Ռուսաստան»:
 
Հայաստանի ՏՏ շուկայում տիրող իրավիճակի նկատմամբ այդչափ քննադատորեն է վերաբերվում նաև Հայաստանի էկոնոմիկայի նախկին նախարար Վահան Քերոբյանը. այս օրերին սոցցանցի իր էջում նա նշել է, որ ներկայիս ձախողումների հիմնական պատճառը՝ երկրին ընձեռված հնարավորությունների բաց թողում են։ «Դեռ 2022 թվականի մարտին աշխարհի լավագույն խորհրդատվական ընկերություններից մեկը՝ ՀՀ Կենտրոնական բանկի պատվերով, կառավարությանը ներկայացրեց ՏՏ ոլորտի զարգացման և երկրում բարենպաստ միջավայրի ստեղծման 32 կետից բաղկացած ճանապարհային քարտեզ։ Սակայն այն պաշտոնյաները, որոնց հանձնարարվել էր իրականացնել այս ճանապարհային քարտեզը, այս ծրագրի ոչ մի կետ չեն իրականացրել, - ասել է Վ. Քերոբյանը։—Արդյունքում մենք սեփական ձեռքերով Վրաստանին նվիրեցինք տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը, որը 2022 թվականի սկզբին այնտեղ իսպառ բացակայում էր, իսկ այժմ ծավալով գրեթե հավասար է Հայաստանի ոլորտին»։ Նախկին նախարարը նաև ընդգծել է, որ միայն 2024 թվականի առաջին կիսամյակում Հայաստանի ՏՏ ոլորտը կրճատվել է մոտ 13%-ով։
 
Բայց ամենավատն այն է, որ ավելի էժան և զարգացած երկրներ մեկնող վերաբնակիչների հետ մեկտեղ, տեղի է ունենում հենց հայկական ծրագրային ապահովման ընկերությունների զանգվածային արտահոսքը: Այսպես, 2024 թվականի առաջին կիսամյակում 4,4 անգամ կրճատվել է Հայաստանում գրանցված ՏՏ ընկերությունների թիվը՝ 5163-ից հասնելով 1174-ի: Հայաստանի Հանրապետության Պետեկամուտների կոմիտեի տվյալների համաձայն, եթե 2019 թվականին ՏՏ ոլորտի հարկ վճարողների 88,3%-ը գրանցված էին որպես Հայաստանի քաղաքացի, ապա արդեն 2022 թվականին այդ ցուցանիշը իջել է մինչև 52,8%-ի, 2023 թվականին կազմել է 48,4%, իսկ 2024 թվականի հունվար-հունիսի տվյալներով ամբողջությամբ նվազել է մինչև 12,6%։ Ընդհակառակը, նույն ժամանակահատվածում ավելացել է օտարերկրյա ռեկվիզիտներով ընկերությունների գրանցումը. այս երևույթը Ա. Թավադյանը բացատրում է նրանով, որ փակվում են հարկային արտոնություններից օգտվելու նպատակով նախկինում գրանցված այսպես կոչված «փոստարկղերը»։ Փորձագետ վերլուծաբանի կարծիքով, այսօր,, եկամտահարկի արտոնությունները վերացվել են, կբարձրանան նաև այլ հարկաբյուջետային վճարները, և համապատասխանաբար տեղական ընկերությունները իրենց կարգավիճակը հայկական գրանցումից փոխել են արտասահմանյանի վրա: Իսկ դա, որպես կանոն, նշանակում է շահույթի փոխանցում օֆշորներ եւ հարկային եկամուտների բազմակի կրճատում։