Բաքուն և Անկարան զարգացնում են համագործակցությունը Իրաքյան Քրդստանի հետ Իսկ Հայաստանը ճնշում է եզդիներին

Ադրբեջանը, Թուրքիան և Իրաքյան Քրդստանը կարող են ստեղծել եռակողմ համագործակցության մեխանիզմներ։ Այդ մասին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը ասել է փետրվարի 18-ին Մյունխենում՝ Իրաքյան Քրդստանի ղեկավար Նեչիրվան Բարզանիի հետ հանդիպմանը։ Նշելով, որ Իրաքյան Քրդստանի և Ադրբեջանի միջև առկա են պատմամշակութային կապեր՝ Նեչիրվան Բարզանին հայտնել է, որ այս տարածաշրջանը շատ սերտ հարաբերություններ ունի Թուրքիայի հետ, և այս համատեքստում կարող են դիտարկվել համատեղ համագործակցության նախագծեր։

Արձանագրվել է, որ Ադրբեջանին և Թուրքիային կապում են եղբայրական հարաբերությունները, և հեռանկարումում կարող են քննարկվել եռակողմ համագործակցության մեխանիզմները։ Ադրբեջանի նախագահը, նշելով, որ առկա է Իրաքյան Քրդստանի հետ տնտեսական և առևտրային ոլորտներում հարաբերությունները զարգացնելու համար մեծ ներուժ, Բարզանիին հրավիրել է այցելել մեր երկիր։

Համագործակցության նման ձևաչափի բարենպաստ հեռանկարը հնարավոր է պատկերացվում նաև այն պատճառով, որ Իրաքյան Քրդստանը վերածվել է տարածաշրջանային կարևոր գործոնի՝ դառնալով Իրաքի ամենակայուն և բարգավաճող տարածաշրջանը, որն իր հերթին սերտ առևտրատնտեսական կապեր ունի Թուրքիայի հետ։ Օրինակի համար՝ 2022 թվականի հունվար-հունիսին հարևան երկրներից Թուրքիայից հիմնական ներկրող է դարձել Իրաքը՝ նրա արտահանման ծավալը կազմել է 4 837 698 000 դոլար։

Թուրքիայի և Իրաքյան Քրդստանի միջև հարաբերությունների հետևողական զարգացման ևս մեկ հաստատում է դարձել նրա ղեկավար Նեչիրվան Բարզանիի հունվարյան այցը Անկարա։ «Shafaq News»-ի հաղորդագրությամբ, հանդիպման ընթացքում Բարզանին և Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը քննարկել են՝ Իրաքի և Իրաքյան Քրդստանի երկկողմ հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Երկու կողմերը ընդգծել են՝ Իրաքյան Քրդստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները զարգացնելու փոխադարձ պատրաստակամությունը՝ առաջին հերթին առևտրատնտեսական և էներգետիկ ոլորտներում։ Շոշափվել են՝ նաև համատեղ սահմանների անվտանգության ապահովման, Իրաքում և Սիրիայում ԴԱԻՇ-ի սպառնալիքների, ընդհանուր առմամբ Մերձավոր Արևելքում տիրող իրավիճակի և փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող այլ հարցեր։

Իրաքյան Քրդստանի հետ Թուրքիայի համագործակցության ամրապնդման արդիականությունը մեծապես պայմանավորված է նրանով, որ քրդերը կազմում են Թուրքիայի բնակչության զգալի մասը՝ հանդիսանալով այդ երկրում թվաքանակով երկրորդ ամենամեծ ժողովուրդը և ամենամեծ ազգային փոքրամասնությունը։ Էթնոլեզվաբանական հաշվարկի համաձայն՝ Թուրքիայում քրդերեն լեզվով խոսում է 11 միլիոն մարդ, այսինքն՝ երկրի բնակչության 13%-ը։ Վիճակագրության համաձայն՝ Իրաքում ապրում են մոտ 4 միլիոն քրդեր, Իրանում մոտ 7 միլիոն, նույնքան էլ՝ Սիրիայում։ Տարբեր աղբյուրների համաձայն՝ Հայաստանի տարածքում նույնպես ապրում են մոտ 30 հազար քրդեր։ Թեև, եթե հաշվի առնել, որ Հայաստանը ձգտում է դառնալ 100% մոնոէթնիկ պետություն՝ քրդերը այնտեղ ավելի շուտ պարզապես գոյատևում են զանգվածային ճնշումների պայմաններում։ ХХ դարի 80-ականների վերջին Հայաստանից բնիկ ադրբեջանական բնակչության վտարումից հետո, հայերն իրենց ողջ ատելությունն ուղղեցին քրդերի էթնո-դավանական խմբի՝ եզդիների նկատմամբ՝ հալածելով և սպանելով նրանց։ Որպես դրա օրինակ կարելի է բերել 2017 թվականի օգոստոսին Հայաստանում տեղի ունեցած ողբերգական դեպքը, երբ մի տղամարդ ներխուժեց Շամիրամ գյուղի գերեզմանատան տարածքում գտնվող սգո արարողությունների սրահ և գնդակահարեց իրենց կրոնական ծիսակատարությունները կատարելու համար այնտեղ հավաքված եզդիներին։

Կամ օրինակ ոչ վաղ անցյալից։ 2021 թվականի օգոստոսին «Freedom House»-ը կոչ էր արել Հայաստանի իշխանություններին՝ դադարեցնել քրեական հետապնդումը եզդի իրավապաշտպան Սաշիկ Սուլթանյանի նկատմամբ, ով Հայաստանում քաղաքական հետապնդման էր ենթարկվել՝ իբր հայ և եզդի ժողովուրդների միջև էթնիկ ատելություն սերմանելու համար։ Սուլթանյանի դեմ քրեական գործ հարուցելու պատճառ է դարձել հարցազրույցը, թեեւ նա ինքը պնդում էր, որ դա եղել է մասնավոր զրույց Իրաքում ԶԼՄ-ի լրագրողի հետ, որի ձայնագրությունը առանց նրա իմացության հայտնվել էր համացանցում։ Լրագրողի հետ զրույցում իրավապաշտպանը բացահայտ խոստովանել է, որ Հայաստանում եզդիների իրավունքները պաշտպանված չեն, որ հայերը ծաղրում են նրանց, խտրականություն են դրսևորում հարաբերություններում, որ հայաստանյան եզդիները՝ մայրենի լեզվով սովորելու և իրենց մշակույթը զարգացնելու հնարավորություն չունեն։ Հատկանշական է, որ եզդի իրավապաշտպանի անօրինական քրեական հետապնդումը գրավել է մի շարք միջազգային կազմակերպությունների ուշադրությունը, մասնավորապես՝ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հարցերով փորձագետներ Ֆերնան դե Վարեննեսը, Մերի Լոլորը և Իրեն Հանը Հայաստանի իշխանություններին կոչ են արել՝ անհապաղ դադարեցնել Սաշիկ Սուլթանյանի և մյուս եզդիների նկատմամբ հետապնդումները։ Իսկ Եվրոպայում և Եվրասիայում «Freedom House» ծրագրերի տնօրեն Մարկ Բերենտը միանգամայն հայտարարել է, որ եզդի իրավապաշտպանի չհիմնավորված քաղաքական հետապնդումը մտահոգություն է առաջացնում ինչպես Հայաստանում ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ վերաբերմունքի, այնպես էլ քննադատություններին կառավարության արձագանքի առումով։

Այդ նույն համատեքստում կարելի է հիշել նաև եզդի զինծառայող Յուրիկ Բրոյանի վրա հարձակումների հետ կապված աղմկահարույց պատմությունը, ով Աղդերեյում հայկական օկուպացիոն բանակում ծառայության առաջին իսկ 10 օրվա ընթացքում դաժան ծեծի էր ենթարկվել «Բադ» մականունով գումարտակի հրամանատարի կողմից, իսկ հետո ծեծի էր ենթարկվել ռազմական ոստիկանության կողմից։ Արդյունքում Բրոյանը հայտնվել է հոգեբուժարանում։ Դրանով հանդերձ, չնայած այն նրան, որ 20-ամյա Բրոյանը տառապում էր ժառանգական հոգեկան հիվանդությամբ՝ զինակոչիկը զինվորական ծառայության համար ճանաչվել էր մասամբ պիտանի և ուղարկվել էր այն ժամանակ օկուպացված Ղարաբաղ։ Նրա հետագա ճակատագրի մասին հայտնի է միայն այն, որ նա այժմ ծանր վիճակում է, դժվարությամբ է շարժվում, հարցերին կարող է պատասխանել միայն գլխի շարժումով՝ «այո» կամ գլուխը մի կողմից մյուս կողմ շրջելով՝ «ոչ»:

Եզդիների նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքի այս բոլոր անմարդկային օրինակները հանդիսանում են Հայաստանի ազգայնամոլական քաղաքականության հստակ հաստատում, որի ջրաղացքարի տակ հայտնվեցին «քարերի երկրում» միակ փոքրամասնությունը կազմող քուրդ բնակչության ներկայացուցիչները։ Պատահական չէ, որ 2020 թվականի հունիսին ԱՄՆ-ի Պետդեպարտամենտի կողմից հրապարակված «Կրոնական ազատությունների մասին միջազգային զեկույց»-ում շոշափվել էին Հայաստանում կրոնական փոքրամասնությունների խնդիրները։ Մասնավորապես, նրանում նշվել է, որ Հայաստանում կրոնական փոքրամասնությունները շարունակում են բախվել ատելության դրսևորումների և իրենց բացասական բնույթի արմատավորման հետ։ Զեկույցում նշվում է նաև, որ եզդի զինծառայողները զրկված են սեփական կրոնական համայնք ստեղծելու իրավունքից, իրավունք չունեն ծառայության ժամանակ և իրենց համաձառայակիցների շրջանում քարոզել իրենց հավատքը, այն ժամանակ, երբ օրենքը հայ եկեղեցուն իրավունք է տալիս ազատ մուտք գործել և իր ներկայացուցիչներն ունենալ հիվանդանոցներում, մանկապարտեզներում, գիշերօթիկ դպրոցներում, զորամասերում և բանտերում։

Այն, որ հայկական բանակում բոլորից ծանր է եզդիների համար՝ վկայում է նաև եզդի զինծառայող Արթուր Աջամյանի սպանությունը 2019 թվականի դեկտեմբերին՝ Ղարաբաղում հայկական օկուպացիոն զորամիավորման ստորաբաժանումներից մեկում։ Զոհված Աջամյանի դիակի վրա հայտնաբերվել են բռնության հետքեր, որոնք, դատաբժշկական փորձաքննության համաձայն, հասցվել էին տարբեր ժամանակներում։ Սակայն մահը վրա է հասել գլխին ստացած կրակոցից՝ նրա վրա կրակել են վերևից, քանզի գնդակը ներս է մտել առջևից և դուրս է եկել ծոծրակից: Եվ սա միակ դեպքը չէ,- հայտնի է, որ հայկական բանակում դաժանորեն ծաղրում են եզդի զինվորներին։

Տարօրինակությունը նրանում է, որ Հայաստանը, որը երբեք չի դադարել ճնշել եզդիների իրավունքները, շարունակում է Թուրքիային լկտիաբար մեղադրել քուրդ բնակչության իրավունքները ոտնահարելու մեջ, դրանով իսկ հայերի համար սովորական ամպուլայում ատելություն սերմանելով երկու ժողովուրդների միջև։ Հատկապես այդ պատճառով է այսօր այդքան արդիական Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Իրաքյան Քրդստանի միջև եռակողմ կապերի ամրապնդումը, ինչը, անկասկած, շատ ուժեղ հարված կհասցնի Հայաստանի շահերին, որը շարունակում է ստել և կեղծել փաստերը՝ փորձելով գրավել համաշխարհային հանրության համակրանքը։ Եռակողմ ձևաչափով միավորումը, անշուշտ, ողջ տարածաշրջանի համար օկտակար կլինի ինչպես տնտեսական, այնպես էլ անվտանգության առումով։