Ո՞վ է ռևանշիզմի սցենարներ գրում Երևանում Սկանդալային զեկույցի վերլուծություն

Երևան քաղաք, Բյուզանդի փողոց, շենք 3։ Դժվար թե այս հասցեն ձեզ որևէ բան ասի։ Սակայն հենց այստեղ է գտնվում՝ Հայաստանի Հանրապետության նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի հետ կապված և մինչև հիմա գործող «Luys»  («Լույս») վերլուծական կենտրոնի գրասենյակը։ Այս գրասենյակը գտնվում է Հայաստանի մայրաքաղաքի հենց կենտրոնում, կառավարության շենքից ընդամենը 25 մետր հեռավորության վրա, և ինչպես ասում են՝ շնչում է նրա մեջքին։ Կենտրոնի աշխատակիցները պատրաստում են փորձագիտական հոդվածներ և զեկույցներ Հայաստանի հանրությանը հետաքրքրող՝ ներքին և արտաքին քաղաքականության հարցերի վերաբերյալ։ Իհարկե, հաշվի առնելով Հայաստանի նախկին իշխանությունների հետ կապերը, նյութերն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն իրենց մեջ պարունակում են գործող իշխանության քննադատության տարր։
 
Հերթական նման փաստաթուղթը «Լույս» կենտրոնի կողմից պատրաստվել է 2023 թվականի հոկտեմբերի 10-ին։ «Ալմա-Աթայի հռչակագիրը և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքային պատկանելության հարցը» վերնագրով 17 էջանոց զեկույցը նպատակ ունի վիճարկել Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարություններն այն մասին, որ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին ստորագրելով Ալմաթիի հռչակագիրը՝ Հայաստանը արդեն այդ ժամանակ ճանաչել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Զուգահեռաբար, զեկույցում վիճարկվում է Ադրբեջանի՝ ԱՊՀ մտնելու օրինականությունը և Համագործակցության սահմանող փաստաթղթերի օրինականությունը։
 
Միգուցե Caliber.Az-ը ուշադրություն չդարձներ Հայաստանի նախորդ իշխանությունների հետ կապված վերլուծական կենտրոնի այս զեկույցին, սակայն, նախ,  2024 թվականի դեկտեմբերի 8-ի իր վերջին համարում փաստաթղթին հղում է արել գերմանական հեղինակավոր «Berliner Zeitung» պարբերականը՝ կասկածելով՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության հարցում Հայաստանում միասնական դիրքորոշման մեջ։ Ավելի շուտ ընդհակառակը։
 
Երկրորդը, չի կարելի հաշիվներից հանել հայ հասարակության մեջ դեռևս պահպանվող ռևանշիստական տրամադրությունները։ Հայտնի չէ, թե ինչպես իրեն կպահի հին կամ նոր քաղաքական ուժը, եթե այսօր իշխանության գա Երեւանում։ Այո և ինքնին  Փաշինյանը, ինչպես գիտեք, շաբաթվա մեջ յոթ ուրբաթ ունի։ Հատկապես այդ իսկ պատճառով, տարիմաստություններից ու կասկածներից խուսափելու համար՝ Caliber.Az-ը որոշել է անցնել վիճահարույց զեկույցի կետերով, անցկացնելով նրա իրավական վերլուծությունը։
 
Զեկույցը սկսվում է այն թեզերի համառոտ շարադրությամբ, որ իբր՝ Ալմաթիի հռչակագիրը այդ կապակցությամբ Հայաստանի վրա՝ Ադրբեջանի նկատմամբ ոչ մի պարտավորություն չի դրել, որ Ադրբեջանը մինչև 1993թ. սեպտեմբերի 24-ը ԱՊՀ-ի անդամ չի եղել; իբր, ԱՊՀ անդամ երկրների փաստացի սահմաններին վերաբերող հարցերն առաջին անգամ նշվում են Համագործակցության կանոնադրության մեջ, որի ստորագրմանը Ադրբեջանը չի մասնակցել; ինչպես նաև այն մասին, որ Հայաստանը ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին համաձայնագիրը վավերացրել է որոշակի վերապահումներով, միայն  չնշելով, թե ինչու այդ վերապահումները այդպես էլ չգտան իրենց արտացոլումը  հիմնադիր փաստաթղթերի վերջնական տարբերակներում։
 
Ինչպես նաև զեկույցի առաջին էջերը պարունակում են ԱՊՀ-ի ստեղծման նախապատմությունը։ Պնդվում է, որ «Խորհրդային Միության մաս կազմած երեք հանրապետությունները, նույնիսկ եթե նրանք եղել են խոշոր՝ իրավունք չունեին միակողմանի կարգով որոշել ողջ երկրի ճակատագիրը» և իրավունք չունեին ստորագրել՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ի Համագործակցության ստեղծման մասին համաձայնագիրը։ Այն փաստը, որ 1922 թվականին ԽՍՀՄ-ը կազմավորած պետությունները հենց հանդիսացել են՝ Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Բելառուսը և 1936 թվականին լուծարված Անդրկովկասյան Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Խորհրդային Հանրապետությունը՝ փաստաթղթի հեղինակների կողմից չի նշվում։ Նրանց կողմից արվում է նաև անուղղակի եզրակացություն այն մասին, որ քանի որ ԽՍՀՄ-ը չէր դադարել գոյություն ունենալ 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ի դրությամբ, ինչպես նաև 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ալմաթիի հռչակագրի ստորագրման պահին՝ հետևաբար, այդ ամսաթվերին կայացված որոշումները ենթակա չեն իրականացնելու։ Այստեղ իր մասին է հուշում ամուսնալուծության գործընթացի հետ նմանականությունը, երբ գույքը բաժանելիս շատ ավելի կարևոր նշանակություն ունի ամուսնական հարաբերությունների փաստացի դադարեցման ամսաթիվը, այլ ոչ թե Քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման մարմիններում կատարված գրառումները։ Ալմաթիի հռչակագրի ստորագրման պահին նախկին խորհրդային բոլոր հանրապետությունները, առանց բացառության, հռչակել են անկախության մասին, դրանով իսկ կայացած ճանաչելով ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, ինչպես նաև փոխադարձ ինքնիշխանությունը, ինչը ոչ պակաս կարևոր է։
 
Ինչպես արդեն նշվել է վերևում, զեկույցի կենտրոնական փաստարկներից մեկը հանդիսանում է միտքն  այն մասին, որ չնայած Ադրբեջանի այն ժամանակվա նախագահ Այազ Մութալիբովի կողմից 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Ալմաթիի հռչակագրի ստորագրմանը, Բաքուն այդ փաստաթուղթը չվավերացրեց երկրի խորհրդարանում, իսկ հետևաբար Երեւանը, իբր, չուներ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը հարգելու պարտավորություններ։ Դրա հետ մեկտեղ առաջ է քաշվում այն թեզը, որ Ադրբեջանի կողմից ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին համաձայնագրի և Ալմաթիի հռչակագրի վավերացումից հրաժարվելու պատճառով՝ Ադրբեջանը չի հանդիսանում Համագործակցության համահիմնադիր պետություն։
 
Բայց ոչ ամենն է այդպես հեշտ: Բանը նրանում է, որ ԱՊՀ-ի հիմնադիր փաստաթղթերից և ոչ մեկում, ընդհուպ մինչև 1993 թվականի հունվարի 22-ին կազմակերպության կանոնադրության հայտնվելը՝ չկա որևէ ուղղակի պահանջ տեղական խորհրդարանների կողմից դրանց վավերացման կամ լիազորման անհրաժեշտության վերաբերյալ, և, համապատասխանաբար, չեն սահմանվել նման իրավաբանական ընթացակարգերի անցկացման ժամկետները: 1992 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Ադրբեջանի խորհրդարանի կողմից Ալմաթիի հռչակագրի վավերացումից հրաժարվելու որոշումը չշփոթել այն չեղարկման հետ, որի վրա հիմնվում են «Լույս» կենտրոնի վերլուծական զեկույցի հեղինակները, որը իրոք առկա է հանրապետության օրենսդրական դաշտում։ Բայց դրա առկայությունը չէր նշանակում, և, ինչպես ժամանակը ցույց տվեց, միանգամայն հիմնավորված է, որ հետագայում վավերացման հնարավորություն չկար։ Կրկնվում ենք, ժամկետներ չէին սահմանվել: Դրա պատճենը կամ մերժման մասին որևէ ծանուցում Համագործակցության գրասենյակ չի ուղարկվել, Այազ Մութալիբովի ստորագրությունը Ադրբեջանի կողմից չեղյալ չի հայտարարվել։ Բացի այդ էլ, մերժման որոշումը վերաբերում էր միայն Ալմաթիի հռչակագրին, այլ ոչ թե առաջնային նշանակություն ունեցող ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին համաձայնագրին։
 
Իսկ Հայաստանն էլ, ի դեմս իր առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, ստորագրելով Ալմաթիի հռչակագիրը և վավերացնելով երկու հիմնադիր փաստաթղթերը, հենց ճանաչել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Այսպիսով, հռչակագրի նախաբանում Ադրբեջանը առաջինն է Համագործակցությանը միացած անկախ պետությունների շարքում։ Փաստաթղթի տակ դրված են նախկին խորհրդային հանրապետությունների 11 ղեկավարների ստորագրությունները՝ բացառությամբ Բալթյան երկրների և Վրաստանի։ Վերջինս կազմակերպությանն է միանում քիչ ուշ։ Ակնհայտ է նաեւ այն, որ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը ստորագրելով նման կարեւոր փաստաթուղթ՝ չէր կարող իմանալ, թե Ադրբեջանը որքան շուտ կվավերացնի այն։
 
Բոլոր ձևականությունները կատարելուց անմիջապես հետո, Ադրբեջանի, Հայաստանի, Բելառուսի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Մոլդովայի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի նախագահները մամուլի ասուլիս են անցկացրել՝ Ղազախստանի մայրաքաղաքի Բարեկամության տանը։ Համապատասխանաբար, միջոցառումը նախագահում էր Ղազախստանի այժմ արդեն նախկին նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը։ Հատկանշական է, որ Հռչակագրի ստորագրման մասին մամուլին հայտարարելուց հետո, Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը Նազարբաեւին խնդրել է թվարկել Համագործակցության բոլոր 11 պետությունները։ Եվ բնականաբար, նորից առաջինը անվանվել է Ադրբեջանը։ Սա այս հարցին այն մասին, որ իրավագիտության մեջ հայտնի և ընդհանուր առմամբ ընդունված փաստերը ապացուցման ենթակա չեն։
 
Ինչո՞ւ է «Լույս» կենտրոնի զեկույցը այդքան մեծ ուշադրություն դարձնում Ալմաթիի հռչակագրին և ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին համաձայնագրին։ Բանը նրանում է, որ այս փաստաթղթերից յուրաքանչյուրում համաձայնություն կա՝ Համագործակցության բոլոր անդամ-պետությունների կողմից միմյանց տարածքային ամբողջականության և գոյություն ունեցող սահմանների անձեռնմխելիության պահպանման վերաբերյալ։ Սակայն ոչինչ չի ասվում ազգերի կամ ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի մասին, բացառությամբ նախկին խորհրդային հանրապետությունների ինքնորոշման համատեքստի՝ կենտրոնական իշխանության, այսինքն՝ Մոսկվայի նախկինում կայացրած որոշումներից։ Հենց այս ըմբռնումն է արտահայտել Բորիս Ելցինը նույն մամուլի ասուլիսում, հայտարարելով այն մասին, որ այսուհետ բոլոր նախկին խորհրդային հանրապետությունները անկախ են Մոսկվայից, իսկ նրանց տարածքային ամբողջականությունը անփոփոխ է։
 
Հետաքրքիր է թվում նաև այն փաստը, որ այդ միջոցառման առաջին իսկ հարցը վերաբերում էր՝ ոչ, ոչ թե ինչպես շարունակել ապրել վերականգնված ինքնիշխանության պայմաններում, այլ Հայաստանի կողմից անհատի իրավունքների հարգանքին, և հարցն ուղղվեց էր անմիջապես Հայաստանի նախագահին։ Ինչին Լևոն Տեր-Պետրոսյանն իրեն բնորոշ լակոնիկ վարքով հայտարարել է, որ Հայաստանում մարդու և ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների խախտումների հետ կապված խնդիրներ չկան։ Ինչպես տեսնում ենք, Հայաստանի իշխանությունը արդեն այդ ժամանակ աչքի էր ընկնում երկերեսանիության բարձր աստիճանով, չէ որ այդ ժամանակ մոտ 250 հազար ադրբեջանցիներ արդեն ստիպված լքել էին իրենց տները ժամանակակից Հայաստանի տարածքում, իսկ հայկական ռազմականացված հրոսակախմբերը 1991 թվականի դեկտեմբերի այդ նույն օրերին հաշվեհարդար են տեսել Ադրբեջանի Խոջալուի շրջանի Մեշեդիլլի գյուղի տեղի բնակիչների նկատմամբ, հրկիզել են նրանց տներն ու ունեցվածքը։ Հիշեցնենք, որ Մեշեդիլիի դեպքերի հրահրողներից մեկը՝ Վագիֆ Խաչատուրյանը, 2023 թվականին քրեական գործի շրջանակներում ձերբակալվել է և Բաքվի զինվորական դատարան կողմից դատապարտվել է 15 տարվա ազատազրկման։
 
Բայց վերադառնանք զեկույցին։ Դրա հեղինակների հղումը Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի 1992 թվականի փետրվարի 18-ի որոշմանը, որով ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին պայմանագիրը վավերացվել է վերապահումներով, քննադատությանը չի դիմանում։ Համաձայնագրի 10-րդ հոդվածում իրոք նախատեսված է պայմանագրի տեքստի լրացման կամ փոփոխման հնարավորությունը, բայց կողմերի փոխադարձ համաձայնությամբ: Հայկական կողմից ոչ մի փոփոխություն կամ վերապահում, ինչպես հայկական կողմն է անվանում, ի վերջո չի ընդունվել։ Բայց այս մասին զեկույցում կանխամտածված լռում են, ինչպես նաև այդ խմբագրումների բուն բովանդակությունը ահա արդեն երկար տարիներ գաղտնի է պահվում։ Սակայն այն մասին, թե ինչ վերապահումներ է առաջարկել հայկական կողմը Համաձայնագիրը վավերացնելիս, տեղեկանում ենք՝ Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության երևելի անդամներից մեկի՝ Արմեն Աշոտյանի հետ հարցազրույցից։
 
Այսպես, քաղաքական գործչի խոսքով, Համաձայնագրի նախաբանում «ինքնորոշման անկապտելի իրավունք» բառերը առաջարկվել է փոխարինել «ժողովուրդների ինքնորոշման անկապտելի իրավունք» բառերով;  Համաձայնագրի 5-րդ հոդվածի առաջին պարբերությունը նախատեսվում էր շարադրել հետևյալ կերպ. «Բարձր պայմանավորվող կողմերը ճանաչում և հարգում են ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը, միմյանց տարածքային ամբողջականությունը և սահմանների անձեռնմխելիությունը»: Արդյո՞ք տեսնում ենք այս փոփոխությունները Համաձայնագրի գործող տարբերակում։ Իհարկե ոչ։ Համաձայնագրի տեքստում ազգերի ինքնորոշման իրավունքի մասին խոսք ինչպես չի եղել, այդպես էլ չկա։ Իսկ հայկական ռեւանշիզմի դիրքորոշումը, որ, իբր, մենք այն կմեկնաբանենք այնպես, ինչպես ինքներս հարկավոր կհամարենք՝ միջազգային իրավունքի հետ ոչ մի համապատասխանություն չունի։
 
Սա լավ հասկանալով, «Լույս» կենտրոնի փորձագետները այնուհետև փորձում են ԱՊՀ-ի 1993 թվականի հունվարի 22-ի Կանոնադրությունը ներկայացնել որպես ավելի կարևոր փաստաթուղթ, որն իրականում կարգավորում է Համագործակցության անդամ երկրների տարածքային ամբողջականության հարցը։ Բայց իրենք, առանց դա գիտակցելու, թակարդն են ընկնում։ Այսպիսով, Կանոնադրության մեջ առաջին անգամ հայտնվում է դրա վավերացման անհրաժեշտության ուղղակի ցուցում, ընդ որում դա անհրաժեշտ է անել ստորագրման օրվանից մեկ տարվա ընթացքում։ Հակառակ դեպքում այն չի համարվի ուժի մեջ մտած։
 
Այո, Ադրբեջանը, իրոք, Կանոնադրությանը միացել է վերջիններից մեկը՝ համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևի՝ հանրապետության ղեկավարության վերադարձից հետո, այն է, 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի նիստի ժամանակ։ Սակայն Կանոնադրությունը վավերացրել է երկուսուկես ամիս անց՝ 1993 թվականի դեկտեմբերի 14-ին, մինչդեռ Հայաստանը այդ խնդիրը կատարել է միայն մինչև 1994 թվականի մարտի 16-ը։ Այսինքն դրա ընդունումից գրեթե 14 ամիս անց։ Թե ով է սրանից հետո ԱՊՀ-ի լիիրավ անդամ, իսկ ով ոչ, մեծ հարց է։
 
Մինչդեռ Կանոնադրության 41-րդ և 42-րդ հոդվածներում անմիջականորեն նախատեսվում է փոփոխություններ և վերապահումներ մտցնել դրա տեքստում, բայց նման վերապահումներ արվել են միայն Մոլդովայի և Բելառուսի կողմից և առնչվել են առավելապես իրենց իրավասություններին: Հայաստանը Կանոնադրությունում փոփոխություններ կատարելու իրավունքից չի օգտվել։
 
Զեկույցի տեքստում հանդիպում է հղում նաև ԱՊՀ-ի Տնտեսական դատարանի 1994 թվականի մարտի 31-ի որոշմանը, այն նշումով, որ փաստաթղթի նկարագրական մասում Ադրբեջանը նշված չէ որպես ԱՊՀ-ի հիմնադիր պետություն, քանի որ Համագործակցությանը միացել է Կանոնադրության 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասի շրջանակներում 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին բոլոր հիմնադիր պետությունների համաձայնությամբ, որոնք այն ժամանակ համավում էին 10 պետություն։
 
Ինչ արած, հայկական կողմը այս անգամ էլ կարգավորող իրավական ակտերից մեկուսացնում է միայն այն դիրքորոշումները, որոնք ձեռնատու են իրեն, մինչդեռ Տնտեսական դատարանի վերը նշված որոշմանը նույնիսկ մակերեսային ծանոթությունը հուշում է հետևյալը.
 
Նախ, բոլոր հիմնադիր պետությունները հանդիսանում են Համագործակցության անդամ երկրներ։ Նրանց հիմնադիրների կարգավիճակը նրանց՝ ԱՊՀ-ում նոր անդամներ և մասնակիցներ ընդունելու իրավունք է  տալիս, մնացածում բոլոր իրավունքները նույնական են։
 
Երկրորդը, կանոնադրությունը ուղղակիորեն խոսում է այն մասին, որ «1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ի համաձայնագիրը և դրան կից 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ի արձանագրությունը հանդիսանում են առաջնային՝ Անկախ Պետությունների Համագործակցության Կանոնադրության առնչությամբ, քանի որ դրանք հանդիսանում են Համագործակցության հիմնադիր փաստաթղթեր, որի հիման վրա ընդունվել է Կանոնադրությունը»։ Դրանից էլ ԱՊՀ-ի իրավական դաշտը գլխիվայր շուռ տալու հայկական կողմի փորձը ոտից գլուխ դատապարտված է ձախողման։
 
Երրորդը,  ցանկացած իրավական փաստաթղթում բանաձևային մասը հանդիսանում է որոշիչ։ ԱՊՀ-ի Տնտեսական դատարանը, իր հերթին որոշել է ԱՊՀ-ի Կանոնադրության ուժի մեջ մտնելուց հետո, Անկախ պետությունների համագործակցության անդամներ համարել Ադրբեջանի Հանրապետությունը, Հայաստանի Հանրապետությունը և այնուհետև ըստ ցուցակի:
 
Չորրորդը, և սա, թերևս ամենագլխավորն է Ադրբեջանի համար, նույնիսկ կարող է և լավ է, որ մենք չենք պատկանում ԱՊՀ-ի հիմնադիր պետությունների թվին։ Չէ որ, ինչպես մենք հենց նոր բացահայտեցինք՝ Համագործակցությանն անդամակցելու համար պահանջվում է բոլոր հիմնադիր պետությունների համաձայնությունը։ 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին նման միաձայն որոշում ստացվել էր։ Իսկ առաջինը փաստաթղթի տակ ստորագրել է Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը։ Ոչ մի վերապահում, ոչ մի փոփոխություն: Հայաստանի կողմից այդ տարիներին միջազգային ճանաչված սահմաններում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ևս մեկ հաստատում։ Այստեղ տեղին է հիշել, որ 1992 թվականի մարտի 2-ին Ադրբեջանը Հայաստանի և նախկին խորհրդային այլ հանրապետությունների հետ դարձավ ՄԱԿ-ի լիիրավ անդամ։  Ադրբեջանի տարածքը Միավորված ազգերի կազմակերպությունում նույնպես հարցականի տակ չի դրվել։
 
Իրեն նաև որպես բարեգործական հիմնադրամ դիրքավորող «Լույս» վերլուծական կենտրոնի զեկույցում զգուշություն է առաջացնում միայն հղումը Հայաստանի Գերագույն խորհրդի (ներկա ժամանակ Հայաստանի Հանրապեւտության Ազգային ժողովի) 1992 թվականի հուլիսի 8-ի որոշմանը, որի համաձայն Հայաստանին պաշտոնական մակարդակում արգելվում է ստորագրել որևէ միջազգային համաձայնագիր կամ պայմանագիր, որը «Լեռնային Ղարաբաղը» դիտարկում է որպես Ադրբեջանի անբաժանելի մաս։ Իզուր չէ, որ վերլուծության մեջ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից 1994 թվականի ապրիլի 15-ի «Անկախ Պետությունների Համագործակցության անդամ պետությունների ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության և սահմանների անձեռնմխելիության հարգման մասին» հռչակագրի ստորագրումից հրաժարվելը հիշատակվում է հենց այս հիմքով։ Եվ, ըստ երեւույթին, այս կանոնը մինչև հիմա գործում է։ Հակառակը հաստատող ապացույցներ պարզապես չկան։
 
1995 թվականի Սահմանադրությամբ Հայաստանի Հանրապետությունը փաստացի ամրագրել է նախկին դրույթները, ինչպես նաև ամենաբարձր մակարդակով արտացոլել է տարածքային պահանջները Ադրբեջանի նկատմամբ՝ երկրի հիմնական օրենքի տեքստում անմիջական հղում ունենալով՝ 1990 թվականի օգոստոսի 23-ի Անկախության հռչակագրին։
 
Զեկույցի հեղինակները, Հայաստանի ծայրահեղ խոցելի դիրքի վրա լույս սփռելու փոխարեն (հատկապես այսպես է թարգմանվում հայկական «Լույս»-ից), ընդհակառակը, ձգտում են յուղ լցնել ռեւանշիզմի կրակի վրա։ Փաստաթղթում հատկապես ընդգծվում է, որ Փաշինյանի կողմից Ալմաթիի հռչակագրի ընդունումը որպես հիմնարար փաստաթուղթ՝ Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման ճանապարհին որևէ նշանակություն չունի «Լեռնային Ղարաբաղի» հարցում։
 
Սակայն զեկույցում բերված փաստարկները հստակ այլ բան են ցույց տալիս։ Ադրբեջանի նկատմամբ Նիկոլ Փաշինյանի քաղաքականությունը կեղծավոր է։ Նա չի կարող չիմանալ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի 1992 թվականի հուլիսի 8-ի որոշման մասին և հիանալի տեղյակ է երկրի Սահմանադրության մեջ Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային պահանջների առկայության մասին։ Այնուամենայնիվ, նա համառորեն շարունակում է հերքել ակնհայտը։ Կարող է արդյո՞ք Փաշինյանը, անհրաժեշտության դեպքում, դիմել իշխանության պատերին մոտ շարադրված գործիքներին, եթե բանակցային ուղու վրա նահանջելու անհրաժեշտություն առաջանա։ Միանշանակ, այո, հաշվի առնելով այն, որ Փաշինյանը խոսքային լարախաղության ակնառու վարպետ է։ Եվ այսօրվա  դիրքորոշումից «հետ շպրտվելը» նրա համար հատուկ դժվարություն չի ներկայացնում։ Արդյո՞ք հնարավոր է նման պայմաններում խաղաղ պայմանագիր կնքել։ Ակնհայտ է, որ հաշվի առնելով վերը նշվածը, Ադրբեջանը չի կարող իրեն թույլ տալ դիմել նման քայլի՝ առանց Երեւանի կողմից սահմանադրական փոփոխություններ իրականացնելու։ Դա կլինի թեթևսոլիկ և ռիսկային քայլ՝ ժամացույցային մեխանիզմով ռումբ ադրբեջանցիների ապագա սերունդների տակ։
 
Միայն Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունը կամ  նորի ընդունումը՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի թեկուզ նվազագույն ակնարկի բացակայությամբ՝ կապահովի տարածաշրջանում կայուն խաղաղություն և Հայաստանին կզրկի՝ հետագայում ռևանշիստական քաղաքականություն անցկացնելու նպատակով մանիպուլյացիաների հնարավորությունից։