Տեղանուններից դեպի վստահություն Պատմական հիշողություն և նոր աշխարհի ճարտարապետություն

Գիտությունների ազգային ակադեմիայի 80-ամյակին նվիրված նիստում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի ելույթը դարձավ ոչ միայն պարզապես գիտական և մարդասիրական ուղերձ։ Այն՝ տարածաշրջանային պատմության ավելի լայն հայեցակարգային վերաիմաստավորման մաս է, որը տեղի է ունենում այն դարաշրջանի սահմանագծում, որն արդեն թևակոխել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության վերականգնմամբ։
 
Ադրբեջանի պետության ղեկավարի խոսքերն այն մասին, որ ցարական Ռուսաստանի քարտեզներում չկա Սևան անունով լիճ, այլ կա Գյոյչա լիճ, և որ «մենք պետք է մեր պատմական հողեր վերադառնանք ոչ թե տանկերով, այլ մեքենաներով», արտացոլում են՝ պատմական արդարության վերականգնման վրա հիմնված խաղաղ համակեցության բանաձևի գաղափարը։ Եվ այստեղ արժե շատ բանի մասին հիշել։
 
Մասնավորապես, այն մասին, որ տասնամյակներ շարունակ հայկական կողմը միջազգային հարթակներում ակտիվորեն աշխատել է սեփական պատմական պատմվածքը ձևավորելու վրա, որտեղ Ղարաբաղում և Զանգեզուրում ցանկացած ադրբեջանական արմատ ժխտվել կամ նվազագույնի  է հասցվել։ Դրան ակտիվորեն նպաստել է հայկական սփյուռքը՝ ստեղծելով «հինավուրձ հայկական հողերի» առասպելական պատկեր, ընդհուպ մինչև հին տեղանունների անվանափոխությունը։
 
Բացարձակապես արդարացի է նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարությունն այն մասին, որ «բավական է նայել ցարական Ռուսաստանի կողմից XX դարի սկզբին հրապարակված քարտեզներին, որպեսզի յուրաքանչյուրը համոզվի, որ ներկայիս Հայաստանի տարածքում գտնվող տեղանունների բացարձակ մեծամասնությունը ադրբեջանական ծագում ունեն»: Գյոյչան՝ ընդամենը օրինակներից մեկն է։ Ցարական Ռուսաստանը Իրանից և Արևելյան Անատոլիայից հայերին մեր ղարաբաղյան հողերում վերաբնակեցրել է՝ բնակչության էթնիկական և կրոնական կազմը փոխելու համար: Սա անվիճելի պատմական փաստ է: Ադրբեջանի ղեկավարը ընդամենը հիշեցնում է դրա մասին՝ ձևակերպելով հստակ թեզ. աշխարհագրական անվանումների կուլտուրան՝ պատմական հիշողության մաս և ադրբեջանցիների սկզբնական ներկայության ապացույց է:
 
Կարևոր է ընդգծել, որ մեր պետության ղեկավարի ներկայիս հայտարարությունը՝ ըստ էության նոր բան չէ: Այն՝ նրա կողմից նախկինում արտահայտված. ադրբեջանցիներին Զանգեզուրի իրենց հողեր վերադարձնելու մասին դիրքորոշման շարունակությունն է: Իլհամ Ալիևը մեկ անգամ չէ, որ ուղղակիորեն ասել է այն մասին, որ ադրբեջանցիները պետք է ունենան վերադառնալու հնարավորություն պատմական Արևելյան Զանգեզուրի արևմտյան շրջաններ, որտեղից նրանք վտարվել են XX դարի տարբեր ժամանակահատվածներում:
 
Այսպիսով, խոսքը՝ ոչ թե սահմանների վերանայման, այլ մարդկանց ազատ բնակության և իրենց մշակութային արմատներին մուտք գործելու իրավունքի վերականգնման մասին է: Եվ այս առումով մեր պետության ղեկավարը արդարացիորեն նշել է հետևյալը. «Ադրբեջանցիները երբեք չեն վարակվել անջատողականության հիվանդությամբ: Մեր ժողովուրդը միշտ ավանդ է ներդրել այն երկրների պետականության մեջ, որտեղ նրանք ապրում են, և այսօր ադրբեջանցիները ոչ մի երկրում չեն ստեղծում և չեն ստեղծի խնդիրներ որևէ պետության կամ որևէ այլ ժողովրդի համար»:
 
Սա ուղղակի հակադրությունն է այն քարոզչությանը, որը պնդում է «հայերի և ադրբեջանցիների գենետիկ անհամատեղելիության» մասին առասպելը: Այս առասպելը դարձել է՝ Հայաստանի կողմից ադրբեջանական հողերի օկուպացիայի, ոչ միայն Հայաստանից, այլև մեր երկրի ժամանակավորապես օկուպացված տարածքներից ադրբեջանցիների բռնի վտարման գաղափարական «հիմնավորումը»:
 
Բայց այդ ժամանակները մնացին անցյալում։ հատկանշական է, որ պաշտոնական Երևանի ներկայացուցիչներն էլ են ավելի ու ավելի քննադատում հնացած պատմական դոգմաները։ Այսպես, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը բազմիցս հայտարարել է, որ հայերը պետք է հրաժարվեն քաղաքական առասպելներից, ներառյալ «արցախի» մասին առասպելից, որը դարձել է գաղափարախոսական հիմք բազմամյա հակամարտության և ողբերգությունների համար։
 
Փաշինյանը բացահայտ խոսել է հասարակությունը թշնամանքից զերծ ապագայի նախապատրաստելու անհրաժեշտության մասին, որտեղ հայերը կարող են  մեկնել Ադրբեջան, իսկ ադրբեջանցիները՝ Հայաստան։ Եվ այս ուղղությամբ աշխատանքներն արդեն ընթանում են։ Մասնավորապես, վերջերս կայացավ Ադրբեջանի քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների խմբի այցը Երևան, որը դիմավորվեց ոչ թե արմատական բողոքներով, այլ հենց այն բանով, ինչը երկար ժամանակ բացակայում էր տարածաշրջանում՝ երկխոսության նկատմամբ հետաքրքրությամբ։
 
Այս իրադարձությունը կարելի է դիտարկել որպես վստահության փորձարկում և ազատ շփումների դարաշրջանի նախապատրաստություն։ Զուգահեռաբար զարգանում է նաև միջպետական դիվանագիտությունը՝ քննարկվում է խաղաղ պայմանագիր, տրանսպորտային լոգիստիկա, նոր հաղորդակցություններ։ Այսինքն ձևավորվում է նորմալացման ճարտարապետություն։ Սա այն է, ինչը հնարավոր դարձել գլխավոր խնդրի՝ Հայաստանի կողմից մեր հողերի օկուպացիայի վերացման շնորհիվ։ Եվ հիմա արդեն ժամանակն է անցնել՝ երկու երկրների և ժողովուրդների միջև հարաբերությունների հաջորդ փուլին։
 
Այս առումով, Գյոյչա լճի իսկական անունը հիշելը՝ պարզապես գիտական ճշգրտության հարց չէ: Այն՝ այս տարածքների հետ ադրբեջանցիների կապի իրավունքի մասին հայտարարության մեղմ ձև է: Ընդ որում խաղաղ, մարդասիրական, մշակույթային իրավունքի։ Չէ որ Ադրբեջանի նախագահը հստակորեն հայտարարել է, որ որևէ ուժային սցենար չի լինի, այլ կլինի միայն խաղաղ վերադարձ՝ մշակույթի, գիտելիքների և տնտեսության ուղեբեռով, և իրադարձությունների նման զարգացումը բարիդրացիության ներդրում է, այլ ոչ թե դրա ոչնչացում:
 
Նման մոտեցումը հակադրվում է ռևանշիստական ուժերին, որոնք շարունակում են վախ բորբոքել հայ հասարակության մեջ՝ պնդելով, որ ադրբեջանցիները, իբր, ձգտում են գրավել Հայաստանը: Բայց մեր պետության ղեկավարը հստակ հասկացնել է տալիս. գործընթացին սպառնալ կարող են միայն նրանք, ովքեր իրենց ինքնությունը կառուցել են ատելության վրա: Եվ ես հույս ունեմ, որ ներկայիս խաղաղ միտումը կամրապնդվի: Այդ դեպքում Հարավային Կովկասը երկար տարիների ընթացքում առաջին անգամ կարող է դառնալ իրական կապերի, առևտրի, մշակութային փոխանակման տարածաշրջան: Եվ քարտեզների վրա գծերը կդադարեն լինել բաժանարար գծեր, իսկ Գյոյչա լիճը կդառնա մի վայր, որտեղ ադրբեջանցիները կարող են վերադառնալ՝ չկորցնելով տան զգացողությունը: