«Ղարաբաղում ադրբեջանցիների մզկիթները, սրբավայրերը և գերեզմանները ենթարկվել են բարբարոսության» ԱՄՆ-ի Պետդեպը՝ հայերի վայրենությունների մասին

ԱՄՆ-ի Պետական դեպարտամենտը հրապարակել է՝ աշխարհում 2021 թվականին կրոնապաշտության ազատության մասին զեկույց, որում այդ թվում նաև նշվել են Ադրբեջանի նախկինում օկուպացված տարածքներում հայերի բարբարոսության ակտերը։

Զեկույցում, մասնավորապես նշվում է. «Եվրոպայի Խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովը 2021 թվականի սեպտեմբերի 27-ին ընդունված՝ «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության /ղարաբաղյան հակամարտություն հումանիտար հետևանքներ» բանաձևում հայտարարել է, որ ձգձգված հակամարտությունը աղետալի ազդեցություն է գործել տարածաշրջանի մշակութային ժառանգության և սեփականության վրա, և դրա համար պատասխանատվությունը դրվում է, ինչպես Հայաստանի, էլ Ադրբեջանի վրա։ Եվրոպական վեհաժողովը դատապարտել է այն վնասը և ավերվածությունները, որոնց համար, ինչպես նշվում է, Հայաստանը պատասխան է կրում այն շրջաններում, որոնք զավթվել էին հայ անջատողականների կողմից, իսկ այնուհետև նորից անցել են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Մասնավորապես, 30 տարվա օկուպացիայից հետո բացահայտվել են Աղդամի, Ֆիզուլիի և մյուս շրջանների, առաջին հերթին տարածաշրջանի մշակութային ժառանգության լիովին ոչնչացման և կողոպտման վկայություններ։

Օտարերկրյա դիվանագետների, քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների և լրագրողների խոսքերով, ովքեր այցելել են Հայաստանի կողմից աջակցվող անջատողականների կողմից վերահսկվող տարածքներ, հարյուրավոր օբյեկտներ, ներառյալ տարածաշրջանի շուրջ 400 000 մարդ կազմող էթնիկ ադրբեջանական համայնքին պատկանող մզկիթների, սրբավայրերի և գերեզմանատների մեծ մասը Հայաստանի վերահսկողության տակ գտնվելու ժամանակ թալանվել են, ենթարկվել են վանդալիզմի, պղծման, կամ լիովին ոչնչացման:

Զեկույցի հեղինակներին համաձայն, միջազգային ֆոտոլրագրող Ռեզա Դեգաթին, ով իր մասնագիտությամբ հայտնի է որպես «Ռեզա», փաստագրել է Ֆիզուլիում, Աղդամում, Զանգիլանում, Քելբեջարում և Ջաբրայիլում տասնյակ ադրբեջանական գերեզմանոցների համակարգված ոչնչացումը։ Գերեզմանները ամենուր պղծվել են, որոշ դեպքերում, թալանելու նպատակով, նրանցում անցքեր են բացվել, իսկ այլ վայրերում հայտնաբերվել են ծանր շինարարական տեխնիկայի միջոցով գերեզմաններ արտաշիրիմելու և ոչնչացնելու փաստեր։

Մեթոդական գերեզմանային վանդալիզմի արդյունքում շատ քիչ գերեզմաններ են մնացել անձեռնմխելի։ Տապանաքարերն ու հուշարձանները ոչնչացվել են մուրճով կամ նմանատիպ միջոցներով։ Բացի այդ, ադրբեջանցիների արտաշիրմված մնացորդներից պոկվել են ատամի ոսկե պրոթեզներ, գանգեր ու ոսկորներ ցրվել են, իսկ որոշ դեպքերում գերեզմաններն ամբողջությամբ ավերվել են։ Ինչպես հաստատում է լուսանկարիչ Ռեզան, դրանով հանդերձ, հայկական գերեզմանները գործնականում մնացել են անձեռնմխելի։

Քաղաքացիական հասարակության, ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի և Ադրբեջանի կառավարության ներկայացուցիչների խոսքով, Ադրբեջանին վերադարձված տարածքների կոմլեքսային ականապատումը զրկում է Ղարաբաղի քաղաքների և գյուղերի հարյուրավոր կրոնական վայրերի ճնշող մեծամասնության հասանելիությունից և այդ օբյեկտներին հասցված ցանկացած վնասի աստիճանը կարող է երկար ժամանակ մնա անհայտ։

«Նշանակալից կրոնական վայրերի պղծման օրինակներն են հանդիսանում XIX դարի Հաջի Ալեքբեր մզկիթը Ֆիզուլիի շրջանում, որը ավերվել է, և Աղդամի Ջումա մզկիթը, որը վանդալիզմի է ենթարկվել պատերին հայերեն գրություններով։ Բացի այդ, կառույցը պատված է փամփուշտների անցքերով: Պղծվել, թալանվել կամ ավերվել են նաև ամբողջ Աղդամի գերեզմանատները, այդ թվում նաև XVIII դարի «Իմարաթ Գարվանդ» սրբազան և պատմական դամբարանները՝ քաղաքի Շեհիդների ծառուղին։ Շահիդների ծառուղի այցելած արևմտյան դիվանագետները հայտնում են, որ այնտեղ տեսել են փոսեր, որտեղ ժամանակին դիակներ են թաղված եղել, իսկ գերեզմանոցում մնացել է միայն մեկ տապանաքար, այն էլ կիսով չափ կոտրված։

Միևնույն ժամանակ, եվրոպացի խորհրդարանականների կարծիքով, քանի որ կրոնը և էթնիկ պատկանելությունը սերտորեն կապված են, նրանց կարծիքով, դժվար է շատ միջադեպերը դասակարգել, որպես բացառապես կրոնական պատկանելության վրա հիմնված»,- ասվում է Պետդեպարտամենտի զեկույցում։