Պրոֆեսոր. Ադրբեջանցիները հին ժամանակներից ապրել են ներկայիս Հայաստանի տարածքում

Արեւմտյան Ադրբեջանում լուծարվել է 499 բնակավայր, վերանվանվել է 704 բնակավայր, փոխվել է 231 օրոնիմներ (լեռների անվանումներ), 116 հիդրոնիմներ (լճերի, գետերի, ջրանցքների անվանումներ և այլն), վերանվանվել են 137 արոտավայրեր և ղշլաղներ։

Ինչպես փոխանցում է Ազերթաջը, այս մասին ասվում է «Վերադառնալ Արևմտյան Ադրբեջանը և այնտեղ ապրելը մեր հայրենակիցների իրավունքն է» հոդվածում, որը գրվել է՝ Ադրբեջանի պետական մանկավարժական համալսարանի գիտակազմակերպչական բաժնի ղեկավար, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Իբրահիմ Բայրամովի կողմից։

Պրոֆեսորը նշել է, որ ներկայիս Հայաստանը հանդիսանում է ոչ միայն Ադրբեջանի պատմական հողը, այլ նաև ադրբեջանցի թուրքերի պատմական էթնիկ հողը։ Հայերը այս տարածք զանգվածաբար տեղափոխվեցին 1828 թվականին՝ Թուրքմենչայի պայմանագրի ստորագրումից հետո և ռուսների աջակցությամբ սկսեցին նեղել բնիկ բնակիչներին՝ ադրբեջանցի թուրքերին և նրանց տեղահանել իրենց պատմական հայրենիքից։

«Ադրբեջանցիներն ապրել են ներկայիս Հայաստանի տարածքում հնագույն ժամանակներից մինչև XX դարի 80-ականների վերջը, 90-ականների սկիզբը։ Այդ հողը հանդիսանում է ադրբեջանցի թուրքերի հայրենիքը։ Նրանք պարբերաբար ենթարկվել են հայկական ագրեսիային ու տեղահանումներին։ Միայն XX դարում ադրբեջանցիները ներկայիս Հայաստանի տարածքից տեղահանվել են չորս անգամ՝ 1905-1906, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1991 թվականներին:

Հայերը և նրանց գաղափարախոսները, ինչպես նաև մերձավոր և հեռավոր արտասահմանից նրանց հովանավորները՝ պայքարելով հանուն՝ «Հայաստանը առանց թուրքերի», էթնիկ զտումների գործողությունը ավարտեցին 1991 թվականի օգոստոսի 8-ին։ Այդ օրը Մեղրիի շրջանի խոշորագույն գյուղերից մեկը՝ Նյուվադի գյուղը ենթարկվեց ցեղասպանության, գյուղի բնիկ բնակիչները՝ ադրբեջանցիները, տեղահանվեցին իրենց պատմաէթնիկական հողերից։ Այսպիսով, Արևմտյան Ադրբեջանում, որն այժմ կոչվում է «Հայաստան» ոչ մի ադրբեջանցի չմնաց։

Հարկ է հիշեցնել, որ 1828 թվականին Իրավանում բնակվում էր 7331 ադրբեջանցի և 2369 հայ, Զանգիբասարում՝ 5413 ադրբեջանցի և 603 հայ, Գառնիբասարում՝ 4176 ադրբեջանցի և 145 հայ, Վեդիբասարում՝ 3449 ադրբեջանցի և 15 հայ, Սաաթլիում՝ 1004 ադրբեջանցի, Սեյիդլիում ու Ախսախսլիում՝ 1754 ադրբեջանցի և 28 հայ, Սարդարաբադում՝ 1837 ադրբեջանցի, 3214 հայ, Դերեչիչեքում՝ 1300 ադրբեջանցի, 552 հայ, Գյոյչայում՝ 5607 ադրբեջանցի և 90 հայ, Նախչըվանի խանության Դարալայազում՝4583 ադրբեջանցի և 288 հայ։

1919-1920 թվականներին Աբարանի շրջանից տեղահանվել է 3691 ադրբեջանցի, Ալլահվերդիի շրջանից (ներկայիս Թումանյան)՝ 1666, Ախտայի (ներկայիս Հրազդան) շրջանից՝ 8053, Աղբաբայի (ներկայիս Ամասիայի, Ախուրյանի և Ղուկասյանի) շրջանից՝ 13 645 ադրբեջանցի, Աշտարակի շրջանից՝ 11 313, Բասարկեչարի (ներկայիս Վարդենիս) շրջանից՝ 26 238, Գյորուսի շրջանից՝ 1429, Կրասնոսելսկի շրջանից՝ 512, Թալինի շրջանից՝ 7688, Լենինականի (ներկայիս Սպիտակ և Գուգարք) շրջանից՝ 3410, Աբովյանի շրջանից՝ 9436 , Գամառլիի (Արտաշատ) շրջանից՝ 24 149, Գաֆանի շրջանից՝ 12 657, Գուրդուգուլուի շրջանից՝ 8490, Գարանլըղի (ներկայիս Մարտունի) շրջանից՝ 3190, Մեղրիի շրջանից՝ 8508, Ենի Բայազիդի (ներկայիս Կամո) շրջանից՝ 4077, Սիսիանի շրջանից՝ 17 880, Ստեփանավանի (Ջալալօղլու) շրջանից՝ 1868, Վաղարշաբադի (Էջմիածին) շրջանից՝ 27 750, Վեդիի (ներկայիս Արարարտի) շրջանից՝ 8933, Քեշիշքենդի (ներկայիս Եղեգնաձոր) շրջանից՝ 14 837, Փաշալըի (ներկայիս Վայք) շրջանից 8933 ադրբեջանցի։

Հայերը Իրանից և Թուրքիայից՝ Իրավանում սկսել են զանգվածաբար վերաբնակվել 1828-30-ական թվականներին։ Զ.Կորկոտյանը գրում է, որ Իրավանում 1829 թվականին ապրել է 9889 ադրբեջանցի, 2174 հայ, 1831 թվականին՝ 7331 ադրբեջանցի, 4484 հայ, 1873 թվականին՝ 5805 ադրբեջանցի, 5959 հայ, 1886 թվականին՝ 7228 ադրբեջանցի, 7142 հայ, 1897 թվականին՝ 12 516 ադրբեջանցի, 12 529 հայ, 1922 թվականին՝ 5805 ադրբեջանցի, 5959 հայ, 1886 թվականին՝ 7228 ադրբեջանցի, 7142 հայ, 1897 թվականին 12 516 ադրբեջանցի, 12 529 հայ, 1922 թվականին՝ 5124 ադրբեջանցի, 40 396 հայ, 1926 թվականին՝ 4968 ադրբեջանցի, 57 295 հայ, 1931 թվականին՝ 5620 ադրբեջանցի, 80 327 հայ։

Այս թվերը ակնառու ցույց են տալիս, որ XIX դարի սկզբից մինչև XX դարի սկիզբը հայերը Իրավանում և Ադրբեջանի մյուս հողերում հաստատվել են ցարական Ռուսաստանի աջակցությամբ, իսկ XX դարի սկզբից, ավելի ճիշտ՝ 1918 թվականից՝ Խորհրդային Ռուսաստանի հովանու ներքո, ինչի հետևանքով նախկին բնիկ բնակիչները՝ ադրբեջանցի թուրքերը ենթարկվել են տեղահանումների։ 1988 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբերին ադրբեջանցիները քաղաքից ամբողջությամբ տեղահանվել են հայկական պետության կողմից»,- ասվում է հոդվածում։