«Վստահ եմ, որ վաղ թե ուշ ռուսական ռազմակայանը դուրս կբերվի Հայաստանից» Նասիբովայի սուր հարցազրույցը Կոլերովի հետ

Caliber.Az-ի հարցազրույցը «Ռեգնում» տեղեկատվական գործակալության գլխավոր խմբագիր Մոդեստ Կոլերովի հետ։

—Մոդեստ Ալեքսեևիչ, իմ առաջին հարցը վերաբերվում է Հայաստանի նախագահ Արմեն Սարգսյանի հրաժարականին։ Ինչու՞ հենց հիմա, և դրա ետևում ի՞նչ է կանգնած։

—Կարծում եմ, որ նա չի ուզում իր վրա վերցնել, առաջին հերթին Թուրքիայի հետ ապագա պայմանավորվածության պատասխանատվությունը։

Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները երկար ժամանակ չեն կարգավորվի։ Կարծում եմ՝ մեր դարում հաստատ։

—Իսկ Թուրքիայի հետ, նշանակում է, կկարգավորվե՞ն։

—Այո, Թուրքիայի հետ կլինի։ Թուրքիան ավելի շուտ, քան որևէ մեկը հաջողության կհասնի Հայաստանի հետ հարաբերությունների նորմալացման հարցում։

—Իսկ ինչու՞ եք վստահ, որ հայ-ադրբեջանական երկխոսությունը կձախողվի։

—Որովհետև եղել է պատերազմ։ Իսկ Թուրքիայի հետ պատերազմի չի եղել։

—Հայաստանն արդեն պարտվել է Ադրբեջանի դեմ պատերազմում։ Իսկ այժմ ի՞նչ, հետագա 30 տարիները դեպրեսիայի մե՞ջ է անցկացնելու։ Իմաստը ո՞րն է։ Տեսեք։ Ես մի օրինակ կբերեմ։ Պաշտոնական տվյալներով Ադրբեջանում ապրում է մինչև 30 հազար հայ։ Դուք նրանց երբևիցե տեսե՞լ եք։ Իսկ Թուրքիայում ապրում է 55 հազար հայ։ ԸՆդ որում՝ տիտղոսային հայեր, և մոտավորապես նույնքան Հայաստանի քաղաքացիներ են ամեն տարի այցելում Թուրքիա։

—Թույլ տվեք չհամաձայնել Ձեզ հետ։ Հայեր կան Բաքվում և մյուս քաղաքներում, ոչ ոք նրանց չի վտարում, այլապես նրանցից ոչ մեկը այստեղ չէր մնա։ Հիշեցնեմ Ձեզ, որ 2020 թվականին հայկական բանակի կողմից ադրբեջանական Գյանջա քաղաքի հռթիռակոծության ժամանակ զոհերի մեջ կար նաև տարիքավոր հայուհի։

—Լսեք, Դուք ինձ քարոզչություն մի կարդացեք։ Ես պարզապես համեմատություն եմ անում։

—Ես Ձեզ քարոզչություն չեմ կարդում, այլ ընդամենը փաստ ներկայացրի։ Վերադառնանք Հայաստանի ընտրություններին։ Այս անգամ Հայաստանում ո՞վ կնստի նախագահական աթոռին։

—Դատելով տեղեկություններից՝ նախագահական աթոռը կզբաղեցնի խորհրդարանի խոսնակ Ալեն Սիմոնյանը՝ Փաշինյանի մերձավոր համախոհը։

—Ինչու՞ Ռոբերտ Քոչարյանը հրաժարվեց նախագահի պաշտոնում առաջադրվելուց։ Չէ որ ընդիմությունն իր հույսը նրա հետ էր կապում: Մոսկվային էլ, հավանաբար ձեռնատու կլիներ այդ թեկնածությունը։

—Որովհետև ժամանակակից Հայաստանում նախագահի պաշտոնը՝ զրոյական է։ Եվ այն, որ Սարգսյանը պաշտոնից հեռացավ հենց այժմ, տարակուսանք և հարցեր է առաջացնում։ Ինչու՞ նա հենց հիմա զարթնեց։ Այն բանից հետո, երբ նա խոստումներ տվեց ԱՄԷ-ում, բոլորն են ինչ որ լրացուցիչ ազդակ փնտրում։ Չէ որ նա ամեն ինչին համաձայնվել էր, շրջագայում էր բոլոր երկներով, պետության անունից պարտավորություններ էր ստանձում և հիմա հանկարծ հեռացավ։ Ընդ որում՝ դեռ ասում է, որ այդ մասին վաղուց էր մտածում։ Ուրեմն նա ե՞րբ է ստել։ Երբ մտածում էր պաշտոնը լքելու մասին և պարտավորություններ ստանձնում, թե՞ երբ հայտարարում էր, որ պատրաստ է աջակցել ներդրումներին։ Եվ հիմա նա ինչպե՞ս է կատարելու արաբներին տված խոստումները։ Շատ մութ պատմություն է։

—Իսկ նա կոնկրետ ի՞նչ խոստումներ է տվել։

—Հայաստանում ներդրումներ ներգրավել։ Հարց է առաջանում, ինչպե՞ս կարող է մարդը ներդրումների առումով խոստումներ տալ, եթե նա չի կարող երաշխավորել դրանց քաղաքական պաշտպանությունը։

—Հարցազրույցներից մեկում ասել եք, որ Հայաստանը առանց Ռուսաստանի ապագա չունի, որ նա Ղարաբաղի պատերազմում արդեն պատմական պարտություն է կրել։ Վե՞րջ, ղարաբաղյան խնդիրը փա՞կ է։

—Ես ուզում եմ կարևոր միտք արտահայտել։ Ղարաբաղյան խնդիրը բաց կլինի մինչև այն պահը, քանի դեռ դա ուզում է Ադրբեջանը։

—Այսի՞նքն։

—Հենց Ադրբեջանն է այժմ պահապանում, աջակցում կրակը ղարաբաղյան խնդրում (ամենայն հավանականությամբ, նկատի ունի սահմանին Հայաստանի ԶՈւ սադրանքներին Ադրբեջանի պատասխան գործողությունները - Խմբ.)։ Ես չգիտեմ, ես հիվանդ էի, երբ ստորագրվեց 2021 թվականի նոյեմբերի 9 –ի (10-ի) եռակողմ հայտարարությունը, միայն հետո եմ դրան ծանոթացել։ Բայց իմ կարծիքով, Բաքուն ռուս խաղաղապահներին այդ տարածք է թողել Էրդողանից իր կախվածությունը թուլացնելու համար։ Դա արվել է հավասարակշռության համար։

—Բայց ռուսների հետ միասին, Ղարաբաղ են մտել նաև թուրք խաղաղապահները։

—Դա ձևական, դեկորատիվ ներկայություն է։

— Կերկարաձգվի արդյո՞ք Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների ներկայության ժամկետը։

—Դեհ, մենք դեռ չորս տարի ունենք։ Ես այս հարցում վստահ չեմ։

—Բայց դուք համոզված եք, որ Գյումրիում ռուսական ռազմաբազան տեսանելի ապագայում կլքի Հայաստանը։

—Այո։ Այս հարցում վստահություն կա։ Վաղ թե ուշ ռուսական բազան կլքի Հայաստանը։

—Ինչու՞։

—Որովհետև այդպես կցանկանա Հայաստանը։

—Հակառակ իր շահերի՞ն։

—Իսկ ո՞րն է Հայաստանի շահերը։

—Չէ որ հայկական կողմը համարում է, որ ռուսական ռազմակայանը հանդիսանում է արտաքին ռիսկերից, կոնկրետ Թուրքիայից Հայաստանի անվտանգության երաշխիքը։ Այդպես չէ՞։ Միթե՞ դա Հայաստանի շահերից չի բխում։

—Այո։ Իրոք ռազմակայանը Հայաստանին պաշտպանել է Թուրքիայից։

—Այսինքն, թուրքերի հետ հայերի հաշտվելուց հետո, ռուսական բազան Հայաստանի համար կդառնա ավելո՞րդ։

—Բանն այն է, որ այժմ ռուսական ուժերի ներկայությունը ավելի շուտ կրում է ռազմավարական, քաղաքական նշանակություն։ Զսպման ոչ մի իրական գործոն նա չի ստեղծում։

—Լավ։ Հայ-թուրքական հարաբերությունների նորմալացումից հետո արդյո՞ք Երևանը կգնա Ադրբեջանի հետ խաղաղ համաձայնագրի ստորագրման։

—Կգնա։

—Ե՞րբ։

—Դա կախված կլինի Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների հեռանկարներից։

—Այսինքն այն բանից հետո, երբ կբացվեն հայ-թուրքական սահմաննե՞րը։

—Այո։ Որովհետև այժմ Թուրքիայի հետ Հայաստանի կապվում է Վրաստանի տարածքով։ Ես ձեզ ուզում եմ ասել, որ չնայած Թուրքիայի ողջ սկզբունքային հռետորաբանությանը, մինչև վերջերս և այժմ նույնպես Երևանը լցված է թուրքական տեքստիլով, թուրքական կենցաղային քիմիայով, բենզինով։

—Այդ դեպքում ինչու՞ է Հայաստանը զգուշանում Զանգեզուրի միջանցքի բացումից։

—Իսկ նա չի էլ խոստացել։ Հասկանում եք, այստեղ սատանան թաքնված է դետալներում։ Դուք պահանջում եք միջանցք, իսկ խոսքը եղել է հաղորդակցությունների մասին։ Ես ձեզ ուզում եմ ասել, որ հաղորդակցությունները առանց միջանցքի էլ հերիքում են։ Դուք եք ձեզ համար կեղծ նպատակ հորինել։ Առանց այն էլ դա միջանցք է։ Եթե տեքստիլը, քիմիական նյութերը, ոսկերչական իրերը Վրաստանի վրայով են Երևան առաքվում, ապա ի՞նչի է պետք միջանցքը։ Հասկանում եմ, որ դրա հետևում դրված են ոչ թե գործնական, այլ քաղաքական շահեր։ Ուրեմն այդ մասին ուղիղ ասեք, ի՞նչ եք անելու Զանգեզուրի միջանցքի հետ։ Դուք այն չեք բնակեցնի։ Վերահսկել նույնպես չեք կարողանա։

—Բայց չէ՞ որ այդ միջանցքի բացումը ձեռնատու է նաև Հայաստանին։

—Դա Հայաստանին ձեռնատու չէ, ոչ մի կերպ։ Ոչ։ Հայաստանը՝ փաստորեն, բաղկացած է երկու քաղաքից. Երևան և Գյումրի։ Իսկ Հայաստանի այն մասը, որը հայերը անվանում են Սյունիք՝ դա Զանգեզուրն է։ Դա անապատ է։

—Ուզում եք ասել, որ հաղորդակցությունների բացումից Հայաստանը չի՞ շահի։

—Այո։ Չի շահի։ Դուք ինչքա՞ն կվճարեք դրա համար։ Տաս ռուբլի։ Իսկ հետո՞։

 —Շատ չե՞ք չափազանցում։

—Դե ինչքա՞ն։ Դրանք կոպեկներ են։ Հաղորդակցություները ինքնաբերաբար կբացվեն Թուրքիայի հետ համաձայնությունից հետո, առանց որևէ միջանցքի։

—Ենթադրենք միջանցքը բացվել է։ Իսկ այսուհետ Հայաստանն ինչպե՞ս է պատրաստվում ապրել։ Չէ որ նա ստիպված է հարևանների, այդ թվում նաև Ադրբեջանի հետ ապրել նույն տարածաշրջանում։

—Ռուսաստանում հայերը նորմալ են ապրում։ Ես կարծում եմ, որ այստեղ ամեն ինչ ավելի շատ կախված կլինի նրանից, թե Հայաստանը և Ադրբեջանը վերահսկող իշխանությունները որքանով կկարողանան փոխադարձ կարգ ու կանոն ապահովվել։ Դուք վերցրել եք Ղարաբաղի այն բոլոր տարածքները, որոնք դուք պետք է բնակեցնեք։ Բայց դուք դրանք չեք բնակեցնում։

—Մի րոպե։ Նախ մենք պետք է նորից կառուցենք Հայաստանի կողմից ավերված քաղաքները և գյուղերը, մարդկային պայմաններ ստեղծենք այնտեղ տեղափոխվող մարդկանց բնակության համար, հետո միայն սկսենք բնակեցման գործընթացը։ Սա տևական գործընթաց է, ի տարբերություն ավերելուն։ Դրա հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է ականազերծել դեօկուպացված տարածքները։Դուք չէ՞ որ տեղյակ եք։

—Այդ հողերում ոչ մի ականազերծում և շինարարություն տեղի չի ունենում։ Այնտեղ ականազերծման, յուրացման, շինարարության որևէ հետք չկա։ Իսկ այնտեղ, որտեղ հարկավոր է եղել Ֆիզուլիի կողմից թունել անցկացնել դեպի Շուշա, ականազերծում չի պահանջվել։ Անցկացրել են և վերջ, ոչ ոք չի վախեցել առասպելական ականներից։

—Լավ, իսկ ականապատված դաշտերի քարտեզնե՞րը։ Որտե՞ղ է տրամաբանությունը։

—Հավանաբար, Հայաստանը ադեկվատ գնահատում է, որ այնտեղ ականներ պարզապես չկան։ HALO Trust-ն այնտեղ 30 տարի զբաղվել է ականազերծմամբ, քարտեզներով։ Ինչո՞ւ Ադրբեջանն այդ քարտեզները բրիտանացիներից չի պահանջում։ Որովհետև դա հռետորաբանություն է։

—Իսկ այն, որ պատերազմից հետո Ղարաբաղի ականադաշտերում ականների վրա ավելի քան 200 մեր զինվորականներ և քաղաքացիական անձիք են պայթել, կան տասնյակ զոհեր՝ նույնպե՞ս հռետորաբանություն է։

—Մարդիկ պայթյունների հետևանքով զոհվում են միշտ և ամենուր։ Բայց շատ դեպքերում դա տեղի է ունենում ճակատամերձ հողերում։

—Այն, որ Հայաստանը 30 տարվա ընթացքում նպատակաուղված ոչնչացրել է Ադրբեջանի քաղաքաները և գյուղերը, ոչ մի հետք չթողնելով ադրբեջանական ժողովրդի մշակույթային ժառանգությունից՝ նույպե՞ս հռետորաբանություն է։

—Մի լսեք: Դա քարոզչություն է։

—Դուք եղե՞լ էք Շուշայում, Աղդամում, Ֆիզուլիում։

—Նախկին ժամանակներում ես այդ տեղերում եղել եմ։

—Այցելեք հիմա։ Առանց ավելորդ հռետորաբանության, ամեն ինչ տեսեք սեփական աչքերով։

—Ես տեսել եմ Շուշայի տեսագրությունը և լուսանկարները։ Լաչինը ավերված չէ, այնտեղ բնակչություն չկա։ Այնտեղ ականազերծման հետքեր ընդհանրապես չկան։ Դուք հողերը վերցրիք, դե ինչու՞ չեք յուրացնում։

—Մենք այդ հարցն արդեն Ձեզ հետ քննարկել ենք։ Համբերեք։ Այդ գործընթացը շարունակվում է։

—Հայաստանը ձեզ չի կարող խանգարել Լաչինի միջանցքի մաքրման գործում։

—Դուք չգիտես ինչու կառչել եք Լաչինի միջանցքից, բայց չէ որ Ղարաբաղը մեծ է։ Եկեք ամեն ինչ իրենց տեղերում դասավորենք։

—Ես լավ եմ ծանոթ Ղարաբաղին։

—Առավել ևս, այդ դեպքում մեր վեճն անիմաստ է։ Վերադառնանք ռուս խաղաղապահների հարցին...

—Ղարաբաղի հարցը և Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի հարաբերությունները այժմ ենթարկված են տարածաշրջանում ռուս խաղաղապահների ներկայության խնդրին։ Տվյալ պահին Ադրբեջանին հարկավոր չէ Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև հավասարակշռություն։ Սա առաջինը։

Երկրորդը, չնայած Էրդողանի ակտիվությանը՝ Թուրքիայի դիրքերը օբյեկտիվորեն թուլանում են և կշարունակեն թուլանալ։ Կարծում եմ, որ Թուրքիայի գլխավոր ձեռքբերումը ապագայում կլինի Հայաստանի տնտեսական, իսկ հետո նաև քաղաքական անշլուսը։ Այժմ կասկած կա, որ Բաքուն դադարել է զգալ ռուս խաղաղապահների ներկայության անհրաժեշտությունը։ Համենայնդեպս սկսում է թվալ։ Կան բողոքներ և այլն։ Բայց դեռ առջևում են Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների ներկայության չորս տարիները, և այդ տարիների ընթացքում դուք կարող է խաղաղապահների շուրջ ստեղծեք ծայրահեղ անհարմար մթնոլորտ, որից հետո մանդատի երկարացման մասին հարցը կմարի։ Բայց խաղաղապահների հետ միասին կհեռանան նաև հայերը։ Ես գիտեմ, որ Ադրբեջանում դրան պատրաստ են։

Սակայն խաղաղապահների հեռանալը կունենա երկու կարևոր հետևանք։ Առաջինը՝ հայերի հեռանալն է։ Երկրորդը՝ դա ապտակ է Ռուսաստանին։ Դուք սկզբում համաձայնվեցիք, որպեսզի այնտեղ ռուս խաղաղապահներ տեղակայվեն, իսկ այժմ սկսում եք նրանց խայծել, փաստորեն հրաժարվել եք դետալավորել նրանց մանդատը։ Սա լավ չէ։ Մեր ընդհանուր Արևելքում ընդունված չէ նման ապտակներ տալ։ Մեզ մոտ ընդունված է մի կերպ դրանք փաթեթավորել գրկախառնությունների ու համբյուրների մեջ։ Բայց չորս տարի հետո ռուս խաղաղապահների հեռանալը համբույր կամ գրկախառնություն չի առաջացնի։

—Այսինքն ուզում եք ասել, որ ռուս խաղաղապահները Ղարաբաղում պետք է հաջորդ 30 տարիներին ևս մնան։

—Դուք կարող եք չերկարացնել մանդատը, մանավանդ որ չեք դետալավորել։ Սակայն ստիպված կլինեք ստանձնել էթնիկական զտման ողջ պատասխանատվությունը, եթե նույնիսկ հայերը հեռանան կամավոր։ Սա կարևոր է քննարկել հիմա ուղիղ և անկեղծորեն։ Ուզու՞մ եք չորս տարի հետո երկարաձգել մանդատը, թե՞ ոչ։

—Ես Ադրբեջանի ոչ նախագահն եմ և ոչ էլ խորհրդարանը, ուստի լիազորված չեմ պատասխանել այդ հարցին։ Բայց չէ որ Ադրբեջանում ոչ ոք չի խայծում ռուս խաղաղապահներին։ Ընդհակառակը, վերջերս նախագահ Իլհամ Ալիևը նշել է տարածաշրջանում խաղաղապահների դրական դերը։ Ինչ վերաբերվում է Ղարաբաղի հայկական համայնքին, ապա նա կարող է ենթարկվելով Ադրբեջանի կանոններին ու օրենքներին՝ շարունակել ապրել։ Եվ հայերն էլ այդ դեպքում կունենան նույն իրավունքները, ինչ Ղարաբաղի ադրբեջանական համայնքը։ Ինչու՞մն է խնդիրը։

—Այս ամենը հռետորաբանություն է։ Թշնամության մթնոլորտը շատ երկար կպահպանվի։

—Մոդեստ Ալեքսեևիչ, Դուք կողմնակալ կարծիք ունեք։

—Իսկ Ձեր կարծիքը լիովին համընկնում է քարոզչության որոշ բանաձևերի հետ։ Ես Ձեզ հետ քարոզչության լեզվով չեմ խոսում։ Իսկ այն, ինչ Դուք ասում եք, իբրև հայ հասարակությունը կբարգավաճի Ադրբեջանում, այդ ամենը չի լինի։ Դրանք պարզապես խոսքեր են։ Վերջ։ Գնացքը գնաց։

—Այդ դեպքում միգուցե ինչ որ ռացիոնալ բան առաջարկեք։

—Պետք է քննարկել, թե ինչ պայմաններով եք առաջարկում հայկական էթնիկ անկլավը պահել Ղարաբաղում։ Թե՛ հարթավայրային Ղարաբաղի, թե՛ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքները, որոնք այժմ վերադարձվել են, ուղղակի հսկայական են։ Դրանք բնակեցնելու համար տասնամյակներ են պետ՝ առանց որևէ ականազերծումների։ Հարց է ծագում, այդ անկլավն ուզում եք պահել խոսքերով, թե՞ գործով։ Եթե խոսքերով, ապա ասում եք. մնացեք, բայց հայերեն լեզվով դպրոցներ, դատական գործընթաց, ոստիկանություն չի լինելու։ Սա կարող է այսպես թվալ. եթե խաղաղապահները չմնան, հայերը կհեռանան, և դուք ստիպված կլինեք ճշտել ձեր հռետորաբանությունը։

Խաղաղապահները և հայերը՝ դրանք մի առարկայի երկու կողմեր են։ Եթե խաղաղապահները մնում են, նշանակում է մնում են նաև հայերը, և նրանց պետք չէ ազգամշակույթային, այսինքն ոչ տարածքային ինքնավարություն։ Դա ոչ թե գետտո, այլ տարածքների հետ չկապված ներկայացուցչություն է։ Սակայն այստեղ խոսքը խաղաղապահների պաշտպանության ներքո տարածքային ինքնավարության մասին է։

—Եվ ի՞նչ։

—Պետք է լուծել այն հարցը, թե ինչպես Ղարաբաղի հայկական մասի կարգավիճակը կապել խաղաղապահների ներկայության հետ։ Այսինքն մենք ձեզ հետ միասին հիշում ենք, որ Նախչըվանի ինքնավարության կապակցությամբ եղել են Ռուսաստանի երաշխիքներ, դրանք ձևականորեն այժմ ևս մնում են, բայց դրանց կարիքն է արդեն անցել։ Այժմ ամեն ինչ արվում է արդեն առանց երրորդ կողմի։ Եղել են Թուրքիայի առջև ՌԴ-ի պարտավորությունները Աջարիայի հարցում, բայց դա նույնպես անցյալում է: Անցյալում են Ղարաբաղի հայկական մասի համար ՌԴ-ի երաշխիքները։ Խաղաղապահները՝ տեխնիկական մաս են, երաշխիքներ են հարկավոր։

 Ինչ որ մեկը արդեն խոսել է այդ մասին, ես կոնկրետ չեմ հիշում, ով։ Ավելի շուտ, ադրբեջանական դիրքորոշման կողմնակիցը Ղարաբաղի առնչությամբ սկսել է խոսել Սան-Մարինոի ձևաչափի մասին։ Դե եկեք, խոսեք այդ մասին, քննարկեք։ Եթե ձեզ մոտ Շուշայի մոտակայքում լեռան ստորոտին հրդեհ լինի Ստեփանակերտում (Խանքենդի-խմբ.), ապա «Շուշին» (Շուշա-խմբ.) երբեք չի լինի, ո՛չ մշակույթային, ոչ՛ ազգային մայրաքաղաք։ Հրդեհի կողքին ապրել չի կարելի, և դուք դա հասկանում եք։ Այդ մասին, ես Ձեզ, որպես Ադրբեջանի առաջին ներկայացուցչի եմ բացահայտ և ուղղիղ ասում։ Պետք է քննարկել Ղարաբաղի ճակատագրում Ռուսաստանի ապագա մասնակցության հարցը։ Եվ ես կարծում եմ, որ ձեզ՝ հարևանների հետ միասին միշտ կգտնենք ընդհանուր լեզու, թե ինչպես լավագույնս երաշխավորել Ղարաբաղում հայկական ցուցափեղկը։

—Հայկական ցուցափե՞ղկը։

—Այո, հայկական ցուցափեղկը։ Որովհետև, բուն Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձություններից ելնելով կարող եմ ասել, որ այն արդեն ցուցափեղկ երբեք չի լինի։

—Այսի՞նքն։

—Խոսքի բուն իմաստով։

—Հետաքրքիր է։ Հայերը զանգվածաբար փախչում են Հայաստանից, իսկ դուք պայքարում եք ադրբեջանական Ղարաբաղում հայկական ցուցափեղկի պահպանման համա՞ր։

—Այո։ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանի բացումից հետո վերջինս տնտեսական անշլուզ կիրականացնի Հայաստանում։ Թուրքիայի համար Հայաստանը՝ դա ծայրամասային գյուղատնտեսական գավառ է, դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

—Եվ մենք կհետևենք, թե ինչպես հայերը զանգվածաբար կվերաբնակվեն Թուրքիայում, հնարավոր է նույնիսկ ավելի հաճախ, քան Ռուսաստանու՞մ։

—Չեմ կարծում, որովհետև Ռուսաստանում նրանք յուրայիններ են։ Ռուսաստանում հայերը ավելի շատ են, քան բուն Հայաստանում։

—Հայերը ոչ միայն անկաշկանդ ապրում են Թուրքիայում, այլ հաջողեցրել են նաև խցկվել երկրի խորհրդարան։ Իսկ այդ հայկական ցուցափեղկն ավելի ամուր է թվում:

—Այո, դա ցուցափեղկ է։ Դա Հայկական ցուցափեղկն է Թուրքիայում։

—Մինչդեռ, հայերը Ղարաբաղում ոչ մի ադրբեջանական ցուցափեղկ չեն թողել։

—«Շուշիում» կար «պարսկական մզկիթ», ընդ որում այն լիովին վերակառուցել են։ Նա կար։ Դուք ինձ ուզում եք ինչու՞մ համոզել։ Տեսեք ես Ձեզ ոչ մի բանում չեմ ուզում համոզել։

—Ես Ձեզ իմ կարծիքը չեմ պարտադրում, միայն փաստեր եմ ներկայացնում։ Ի դեպ, մզկիթը ոչ թե պարսկական, այլ թուրքական է։ Այսպիսի ևս մի հարց։ Ինչու՞ Դուք Շուշա քաղաքի անունը սկբունքայնորեն արտահայտեցիք, որպես «Շուշի»։ Դուք Շուշան հայկակա՞ն քաղաք եք համարում, իսկ Ղարաբաղը՝ Հայաստանի մա՞ս։

—Պատասխանում եմ։ Ես սովոր եմ ասել «Շուշի»։ Չնայած 20 տարի առաջ քաղաքը անվանում էի Շուշա։ Դա կանցնի։ Պարզապես սովորություն է։

—Դա չի կարող չուրախացնել։

—Ինչ վերաբերվում է Ղարաբաղին՝ հայերն այնտեղ ապրում են ամբողջ կյանքում։ Հետևել այն քարոզչությանը, որ նրանք այնտեղ օտարներ են, եկվորներ՝ անպարկեշտություն է։ Պարսկաստանի օրոք հայերն իրենց ազատ են զգացել։ Պարսկաստանում վերաբնակեցնում էին ոչ միայն հայերին, այլև այլ ժողովուրդների։ Այսինքն ժխտել «հայկական Ղարաբաղի» պատմական գոյությունը, սկսած «Տիգրանակերտից»՝ (Շահբուլագ-խմբ.) չի կարելի: Ի դեպ, հիմա «Տիգրանակերտը» ձեր վերահսկողության տա՞կ է։

—Այո, Շահբուլագը, ինչպես նաև ողջ Աղդամի շրջանը մեր վերահսկողության տակ է։

—Լավ եմ հիշում, որ երբ կարողանում էի այցելել Բաքու (այժմ, բնականաբար, ինձ թույլ չեն տալիս այնտեղ այցելել), ապա միշտ տարբերում էի Բաքվի հնաբնակ բնակչությանը, պարսկալեզու և խորհրդային ժառանգությունը։ Դրանք տարբեր բաներ են։ Կա գեղեցիկ տղամարդկանց տեսակ, պարսկական տիպի, ինչպես Բաքվում, այնպես էլ Երևանում։ Ուզում եմ ասել, որ ժխտել «հայկական Ղարաբաղի» գոյությունը, հավասարազոր է պարսկական կայսրության գոյության ժխտմանը։

—Իսկ ադրբեջանական Ղարաբաղի առկայությունը Դուք ժխտու՞մ եք։

—Չեմ բացառում։ Դեպի Ֆիզուլի, դեպի իրանական սահմանը ձգվող բոլոր տարածքները հայկական քաղաքական լեզվով կոչվում էր «անվտանգության գոտի»: Հենց սա է ադրբեջանական Ղարաբաղը։ Այսինքն Քելբաջարը՝ դա ադրբեջանական Ղարաբաղ է։ Այստեղ թաքցնելու բան չկա։ Դա անշուշտ ձեր հաղթանակն է։ Դա ժխտելը հիմարություն է։

Ես ասում եմ այն մասին, որ պետք է փնտրել հետագայում գոյակցության միջոց։ Իսկ խաղաղ գոյակցության համար անհրաժեշտ է տարածաշրջանում Ռուսաստանի ներկայությունը՝ առանց որևէ էթնիկական զտումների և արտաքսումների։