«Rolling Stone». Քոչարյանի և Սարգսյանի ռասիստական կարգախոսերը դարձել են Հայաստանի պետական քաղաքականության մասը Տարաս Կուզիոյի հոդվածը

Բուչայում չարդերից 30 տարի առաջ Սրեբրենիցայում հայտնաբերվել էին խաղաղ բնակիչների զանգվածային գերեզմաններ։ Այդ ժամանակ Եվրոպայի ծայրածիններում մոլեգնում էր արյունոտ միջէթնիկական և միջկրոնական հակամարտություններ բոսնյացիների և սերբերի միջև։ Նա ազդեց շատ եվրոպական երկրների վրա և հանգեցրեց Հարավսալվիայի փլուզմանը։

Ուկրաինական ծագումով ամերիկացի քաղաքագետ Տարաս Կուզիոն «Rolling Stone» ամսագրում քննարկում է այն մասին, թե ինչու Բուչում, Սրեբրենիցայում, Խոջալիում ողբերգությունները պետք է մանրակրկիթ հետաքննվեն և արժանանան համապատասխան գնահատականի։

«2022 թվականի ապրիլի սկզբին Ադալաթ Վերդիևը (ադրբեջանցի ռազմական փորձագետ-Խմբ.) զինվորական մասնագետներից առաջինն էր, ով կատարեց մռայլ բացահայտում։ Երբ ադրբեջանական բանակը գրավեց Ղարաբաղի ռազմավարական բարձունքները և ազատագրեց մոտակա գյուղերը, ապա գյուղերից մեկում հայտնաբերվեցին 20 հոգու մնացորդներ, նրանք այնտեղ հանգչում էին 30 տարվա ընթացքում։ Միևնույն ժամանակ գրավվել էին նրանց դատարկ տները (հայերը - Խմբ.)։ Ինչպես նաև դիակների մնացորդներ են հայտնաբերվել Ղարաբաղի մարզի տարբեր քաղաքներում, նմանատիպ գտածոներ տեղ են գտել Շուշայում, Աղդամում, Խոջավենդում, Ֆուզուլիում, երբեմն դրանց թիվը հասել է 200-ի։

Մինչ այժմ անորոշ է մնում 4000 ադրբեջանցիների ճակատագիրը, որոնք անհետացել են Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ, որը մղվել է Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև։ Եվրոպան և ամբողջ աշխարհը ցնցված էին Բուչայի ցեղասպանությունից, նրա փողոցները լցված էին խաղաղ ուկրաինացիների դիակներով, բայց աշխարհը չգիտես ինչու մնում է համր 30 տարի առաջ ծավալված ղարաբաղյան ողբերգության նկատմամբ, ինչը և Բուչան տարբերում է Ղարաբաղից: Օրինակ՝ Ղարաբաղյան Առաջին պատերազմում զոհվածների շատ հարազատներն ու բարեկամները դիակները վերցնելու հնարավորություն չեն ունեցե ։ Ի՞նչ է տեղի ունեցել 90-ական թվականներին և ինչո՞ւ Ղարաբաղում ծավալված տխուր իրադարձությունների մասին գործնականում ոչ մեկին հայտնի չէ։

Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի մռայլ դրվագներից մեկն է հանդիսանում Խոջալուի ցեղասպանությունը, որի հետևանքով զոհվել է 613 մարդ, 1275-ը գերեվարվել են Հայաստանի զինված ուժերի կողմից։ Սա եղել է Հարավային Կովկասում տեղ գտած տխուր իրադարձությունների շղթայի դեպքերից մեկը։

Նման ճակատագիրը չշրջանցեց Աղդամին, որը ձեռք բերեց քաղաք-ուրվականի համբավ, քանի որ 30 000 բնակչությամբ բնակավայրը ենթարկվել է էթնիկ զտումների, շենքերի մեծ մասն ամբողջությամբ ավերվել է, կանգուն է մնացել մզկիթը, որը վերածվել էր գոմի։ Տարածքային հավակնությունների սոուսի ներքո ռասիստական (հայերի - Խմբ.) արտահայտությունները եռանդուն աջակցվում էին Մոսկվայի կողմից, և այս պատերազմի արդյունքները ազդեցություն գործեցին տարածաշրջանի վրա՝ վերածվելով տնտեսական ճգնաժամի, գործազրկության, գնաճի և այլն։

1994 թվականին ավարտված պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանի տարածքի 1/5 մասը գտնվում էր Հայաստանի վերահսկողության տակ։ Մոտ 860 000 էթնիկ ադրբեջանցիներ փրկվեցին փախուստով, 4000-ը հանդիսանում են անհետ կորած կամ սպանված, և միայն հիմա է պարզաբանվում նրանց ճակատագիրը։

Ղարաբաղում ադրբեջանցիներն ու հայերն ապրում էին կողք կողքի. ադրբեջանցիները հաճախում էին հայկական եկեղեցիներ, ռուս ուղղափառ եկեղեցի, հայերն էլ հաճախում էին մզկիթներ, խրախուսվում էին ազգամիջյան ամուսնությունները, երկու ժողովուրդներն էլ ձգտում էին խաղաղություն պահպանել, բայց միևնույն ժամանակ, ադրբեջանցիների հանդեպ նախապաշարմունքներն իրենց զգացնել տվեցին։ .

Քաղաքական ասպարեզում հայտնվեցին այնպիսի անհատներ, ինչպես Ռոբերտ Քոչարյանը, ովքեր, օգտվելով կուտակված խնդիրներից ու բացթողումներից, գազազած հայերի մեջ տարածեցին առասպել այն մասին, որ երկու ժողովուրդներն էթնիկապես անհամատեղելի են։ Նման ռասիստական կարգախոսները թափանցեցին հայերի հասարակական գիտակցություն մեջ և հետագայում դարձան Հայաստանի պետական քաղաքականության մասը։ Որոշ ժամանակ անց Ռոբերտ Քոչարյանը Ղարաբաղից տեղափոխվեց Հայաստան և ստանձնեց նախագահի պաշտոնը։ Հետո Քոչարյանին փոխարինեց Սերժ Սարգսյանը։

«Խոջալուից առաջ ադրբեջանցիները կարծում էին, որ մեզ հետ կարելի է կատակներ անել, բայց հայերն այն մարդիկ էին, ովքեր կարողացան ձեռք բարձրացնել քաղաքացիական բնակչության վրա։ Մենք պետք է նրանց դա ցույց տաինք»,- ասել է Սարգսյանը Խոջալուի ջարդից 8 տարի անց, որի հետևանքով բազմաթիվ երեխաներ սպանվեցին, այրվեցին կամ գլխատվեցին։

Բայց Խոջալուն այս տխուր ցուցակում միայն առաջինն էր։ Հաջորդը դարձավ Աղդամը՝ 30 000 ադրբեջանցի բնակչությամբ արդյունաբերական քաղաքը, այն ամբողջությամբ ոչնչացվել է, գերեզմանների տապանաքարերը քանդվեցին և հետո վաճառվեցին, յուրաքանչյուր շինություն բարբարոսաբար ավերվեց։ Ստեփանակերտի (Խանքենդի-Խմբ.) ազատագրման հայերի պլանը անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող հարակից տարածքների գրավմանը, ադրբեջանական բնակչության արտաքսմանը և Ադրբեջանի մի մասի անջատմանը, զավթված և ավերված քաղաքներից բուֆերային գոտու ստեղծմանը։ Այս գոտին լցված է ականներով, և տասնամյակներ կպահանջվեն, որպեսզի այդ տարածքները ամբողջությամբ մաքրվեն դրանցից։

Քոչարյանը և Սարգսյանը մինչև այժմ այդպես էլ չեն զղջացել։ Ընդհակառակը. Ղարաբաղում նրանց գործողությունները օգնեցին նրանց քաղաքական կարիերա կառուցել Հայաստանում։ Ղարաբաղում տեղի ունեցածի համար մեղավոր է նաև հայկական սփյուռքը, որը հզոր ուժ է ԱՄՆ-ում և Ֆրանսիայում։

Կոնգրեսի հայկական խմբի անդամ Ադամ Շիֆի նման ամերիկացի քաղաքական գործիչների ջանքերով Սենատը՝ Ղարաբաղին (և Հայաստանին - Խմբ.) 50 միլիոն դոլարի ֆինանսական օգնություն հատկացնելու մասին որոշում ընդունեց։ Այսինքն նման «դեմոկրատների և դաշնակիցների» քմահաճույքների շնորհիվ այնտեղ կգնան ամերիկացի հարկատուների վճարման միջոցները։ Մարդկանց այս կատեգորիան համարում է, որ Ղարաբաղի հողերին ու նրա մշակույթն իբր վտանգ է սպառնում, քանի որ դրանք գտնվում են Ադրբեջանի ձեռքում։

Ընդհանրապես, հենց ան գաղափարը, որ Հայաստանը հանդիսանում է Արևմուտքի բարեկամ, բխում է այն հասկացողությունից, որ ադրբեջանցիներն ու հայերը անհամատեղելի են, դրա համար էլ այն հանդիսանում է բացարձակ անհեթեթություն։ Ուկրաինա ներխուժելուց մի քանի օր առաջ «Ղարաբաղի նախագահը» (չակերտները-Խմբ.) ուրախանում էր Դոնեցկի ու Լուգանսկի «անկախությամբ», որոնք հանդիսանում են Ուկրաինայի անբաժանելի մաս։

Քոչարյանը երկար ժամանակ եղել է 2009 թվականին հիմնադրված Ռուսաստանի կորպորատիվ հսկա՝ «Սիստեմա» Բաժնետիրական ֆինանսական կորպորացիայի տնօրենների խորհրդում։ Ուկրաինայի վրա Մոսկվայի հարձակումից մեկ ամիս առաջ նա կոչ արեց Հայաստանի և Ռուսաստանի լիարժեք ինտեգրումը՝ հիմնավորելով նրանով, որ Երևանը պետք է համալրի Միութենական պետության շարքերը, որտեղ մտնում են Ռուսաստանը և Բելառուսը։

Իրենց որպես արևմտամետ դիրքավորող Հայաստանում այլ քաղաքական գործիչները փորձում են դիմադրել ռուսական ճնշմանը։ Հայաստանի ներկայիս վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ընտրվել է արևմտամետ երիտասարդության կողմից, որը պնդում է ՀԱՊԿ-ից Հայաստանի դուրս գալուն։ Սակայն վերջերս Հայաստանի տնտեսության նախարար Վահան Քերոբյանը հրապարակայնորեն կոչ արեց ռուսական ընկերություններին տեղափոխվել Երևան, դրանով հանդերձ նրանց օգնելով խուսափել արևմտյան պատժամիջոցներից։

Սակայն հայկական սփյուռքի ցանկություններից կամ կրոնական նախապաշարմունքներից կախված որոշ արևմտյան քաղաքական գործիչները պատրաստ են պատմել անհավանական պատմություններ այն մասին, որ Ղարաբաղն իբր հին հայկական հող է, որ Հայաստանը՝ Հարավային Կովկասի առաջին քրիստոնեական երկիրն է։ Նման հետաքրքրաշարժ հեքիաթները Մոսկվան պատմում է Կիևյան Ռուսիայի՝ ներկայիս Ուկրաինայի մասին, քանի որ Ռուսաստանի Դաշնությունը իրեն համարում է Կիևյան Ռուսիայի ժառանգորդը։ Հայաստանը երկու տարի առաջ կորցրել է վերահսկողությունը Ղարաբաղի նկատմամբ։ 2020 թվականին երկու երկրները Ղարաբաղի համար պատերազմ սկսեցինէմ Ադրբեջանի կողմից վերագրավված տարածքներում հայտնաբերվել են Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի խաղաղ բնակիչների և զինվորների զանգվածային գերեզմաններ, շատերի աճյուններն արդեն արտաշիրիմվել և նույնականացվել են, անձի հաստատման համար անցկացվում է ԴՆԹ փորձագիտություն։

Դա կլինի բավականին երկար, բծախնդիր ճանապարհ դեպի ճշմարտության որոնում, որն ի վերջո թույլ կտա բացել ազգի ապագայում մութ գլուխը, բայց վերքերը, ինչպես ասում են, անմիջապես չեն ապաքինվում. անցյալի ուրվականը իշխելու է երկու ժողովուրդների պայծառ ապագայի վրա։ Էական հակասություններով պատված տարածաշրջանում այժմ սկսվում է խաղաղության նոր դարաշրջան, և այժմ ադրբեջանցիներին ու հայերին հարկավոր է թողնել անցյալի դժգոհությունները և փնտրել դեպի խաղաղություն ուղիներ։

Հայերի համար այս փորձությունը դժվար է լինելու, քանի որ երիտասարդ սերունդը մեծացել է օկուպացիայի ժամանակահատվածում, բայց հենց Հայաստանում հիմա հայտնվում է բանականության աչք. քաղաքացիների մեծամասնությունը սկսում է հասկանալ, որ միջազգային իրավունքի նորմերի շրջանցմամբ տարածաշրջանի պահելը հանդիսանում է ազգայնամոլության խառնուրդ և շեղում այնպիսի հրատապ խնդիրներից, ինչպիսին են կոռուպցիան, զանգվածային գործազրկությունը և թույլ տնտեսությունը: Այս երեք բաղադրիչներն էլ օկուպացիայի արդյունք են: Հայաստանի տարածաշրջանային մեկուսացումը խաչ է դրել տնտեսական զարգացման վրա, իսկ նրանք, ովքեր հասկանում են ճշմարտությունը՝ չեն ուզում իրենց վզին կախել հերթական սառեցված հակամարտությունը։ Որպեսզի կառուցել բարեկեցիկ ապագա, առաջին հերթին հարկավոր է, որպեսզի երկու կողմերը ազատվեն անցյալի ուրվականներից»,- գրել է Տ.Կուզիոն։

Թարգմանությունը. Իսմեթ Միրբաբաևի