Վերաարտահանման փակուղի. Հայաստանի սպեկուլյատիվ տնտեսությունը Խազար Ախունդովի տեսությունը

Ռուսաստան պատժամիջոցային ապրանքների արտահանումից և ռուսական ոսկու վերավաճառքից Հայաստանի տնտեսության կախվածությունը վերջին երեք տարիների ընթացքում բացառիկ դեր է խաղացել՝ «քարերի երկրի» տնտեսական աճի գործում։ Հայաստանում Ռուսաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչության տվյալների համաձայն ՝ ընթացիկ տարվա արդյունքներով նախատեսվում է հասնել  14–16 մլրդ դոլարի ռեկորդային ապրանքաշրջանառության։ Սակայն արտաքին առևտրում սպեկուլյատիվ գործոնները լուրջ երկարաժամկետ վտանգ են ներկայացնում Հայաստանի ներքին արտադրության համար։ Առավել ևս, ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանի կարծիքով, Հայաստանի 2025 թվականի պետական բյուջեն ճանաչվում է վտանգավոր և ռիսկերով լի այն պատճառով, որ դրա եկամտային մասի աճը կախված է գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների անկանխատեսելի զարգացումից և այլ արտաքին գործոններից։
 
Վերարտահանման գործոնը 2022 թվականի գարնանից դարձել է հայ-ռուսական արտաքին առևտրային հարաբերությունների հիմնական հոդվածը՝ ռուս-ուկրաինական հակամարտության սրման և հավաքական Արևմուտքի կողմից հակառուսական պատժամիջոցների ուժեղացումով։ Այս ֆոնի վրա հայ միջնորդները՝ առաքչական և տրանսպորտային ընկերությունները՝ ԵՄ երկրներից, ԱՄՆ-ից, Հարավարևելյան Ասիայից և ԱՄԷ-ից զանգվածաբար պատվիրել են կենցաղային էլեկտրոնիկա և էլեկտրատեխնիկա, հաստոցներ և արդյունաբերական սարքավորումներ, տարբեր բաղադրամասեր: Վերը թվարկված ապրանքախմբերի մեծ մասը պատկանում է երկակի նշանակության ապրանքներին, և այդ ապրանքները, մաքսային ռեվիզիտները հայկականին վերագրանցելուց հետո, նոր մակդիր փաստաթղթերով փոխադրվել են Ռուսաստան։ «Fitch Ratings»-ի անցյալ տարվա զեկույցի համաձայն՝ 2021 թվականից ի վեր Հայաստանից Ռուսաստանի Դաշնություն ապրանքների մատակարարումները աճել են 300%-ով, այդ թվում նաև անցյալ տարի արտաքին մատակարարումների ընդհանուր ծավալում հայկական վերաարտահանման մասնաբաժինը ռուսական շուկա աճել է 80,6%-ով։
 
Մինչև վերջերս այս կասկածելի գործարքները բացահայտ սպասարկվում էին՝ Հայաստանի բանկերի և ապահովագրողների կողմից՝ վճարումներ կատարելու և պատժամիջոցների տակ գտնվող ապրանքների անվտանգ փոխադրման համար։ Այնուամենայնիվ, արևմտյան բլոկի միանշանակ ճնշման պատճառով, անցյալ տարվա վերջից Երևանը ստիպված եղավ որոշակիորեն սահմանափակել պատժամիջոցների շրջանցումով ֆինանսական գործարքների ինտենսիվությունը, և դա ազդեց Ռուսաստանի Դաշնություն երկակի նշանակության ապրանքների և սարքավորումների մատակարարումների դինամիկայի վրա։ Մասնավորապես, 2024 թվականի երեք եռամսյակների ընթացքում Հայաստանից մեքենաների, սարքավորումների և մեխանիզմների վերաարտահանումը նախորդ տարվա համապատասխան ժամանակահատվածի 2,2 անգամ աճից նվազել է մինչև 1,1% անկում՝ այս տարվա ինն ամիսների ընթացքում։ Միևնույն ժամանակ, Հայաստանը վերջին շրջանում հետևողականորեն դիվերսիֆիկացնում է արտահանման գործառնությունների աշխարհագրությունը՝ գաղտնիության նպատակով մեծացնելով «առաքման լծակը»։ Այսպիսով, հայկական պատվերներով սարքավորումների արտահանումը պատժամիջոցների տակ գտնվող Բելառուս, վերջին երեք տարիների ընթացքում աճել է յոթ անգամ, Ղրղզստան նմանատիպ մատակարարումները ավելացել են 80 անգամ (!):
 
«Ռուսաստանն ակնկալում է, որ մինչև այս տարվա վերջը Հայաստանի հետ կհասնի 14-16 միլիարդ դոլարի ռեկորդային ապրանքաշրջանառության,- նախօրեին «Իզվեստիա» թերթին տված հարցազրույցում նշել էր Հայաստանում Ռուսաստանի դեսպան Սերգեյ Կոպիրկինը։ - Արդեն 2024 թվականի առաջին կիսամյակում երկու երկրների միջև ապրանքաշրջանառությունը գերազանցել է 8,3 միլիարդ դոլարը՝ գերազանցելով ամբողջ անցյալ տարվա ցուցանիշ՝ 7,4 միլիարդ դոլարը»։
 
Ճիշտ է, ռուս դիվանագետը չի նշել Հայաստանի տնտեսության նպատակային հատվածները, որոնց միջոցով փոխադարձ առևտուրն էականորեն կավելանա։ Սակայն, այստեղ հատուկ գաղտնիք չկա. 2022 թվականին ՌԴ արտարժույթային եկամուտները սահմանափակելու վրա ուղղված ռուսական ոսկու արտահանման էմբարգոյի ներմուծումից հետո, ռուս-հայկական ապրանքաշրջանառության կառուցվածքում նկատվել է թանկարժեք մետաղների մասնաբաժնի նկատելի աճ։ Այսպես, 2022 թվականին Հայաստան է ներկրվել 5,2 մլրդ դոլար գումարի 89 տոննա ռուսական ոսկի, իսկ 2023 թվականի սկզբից՝ արդեն  6,2 մլրդ դոլարի 111 տոննա։ Դրանով հանդերձ, ռուսական ոսկու գրեթե ամբողջ ծավալը վերաարտահանվում է Արաբական Միացյալ Էմիրություններ (ԱՄԷ) և մասամբ՝ Հոնկոնգ, որտեղից փոխադարձ հաշվարկների շրջանակներում Հայաստան են ներմուծվում մեծ քանակությամբ կանխիկ գումար և արժեթղթեր։ Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ Ռուսաստանի Դաշնությունից ներկրված ադամանդի մեծ մասը (82,7%) նույնպես արտահանվել է ԱՄԷ։ Այս գործառնությունների մասշտաբները հաստատվում են միայն 2022 թվականին ԱՄԷ-ից Հայաստան 1,45 մլրդ դոլարի գումարի և արժեթղթերի հոսքով։
 
«Հայաստանից ոսկու վերաարտահանման ծավալները մնում են զգալի, բայց այժմ այդ ոսկին նույնպես վերամշակվում է երկրի ներսում. սկսել են վերամշակվել մեր երկիր ներկրվող ոսկու ձուլակտորները, ինչը բիզնեսին ազատում է տուրքերից և նոր աշխատատեղեր բացում»,- հոկտեմբերի վերջին հայտարարել է Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության նախարար Գևորգ Պապոյանը՝ ելույթ ունենալով խորհրդարանում։
 
Սակայն իրականում այդ գործառույթներում հայկական ոսկերչական արդյունաբերությունը ունի նվազագույնի մասնակցություն, և, ըստ էության, ոսկյա արտադրանքի արտադրության կամ ադամանդների երեսակման միջոցով չի մասնակցում հավելյալ արժեքի բարձրացմանը։ Դեպքերի ճնշող մեծամասնությունում խոսքը ռուսական արտադրանքի վրա Հայաստանի հարգադրոշմ պալատի դրոշմը խփելու մասին է, ինչը ավտոմատիկ կերպով այդ ապրանքները հանում է պատժամիջոցների սահմանափակումների տակից։ Ռուսական ոսկու խոշորագույն ներկրողների թվում առանձնանում են հայ քաղաքական գործիչների և գործարարների հետ փոխկապակցված ընկերությունները. հիմնական խաղացողներից մեկն է հանդիսանում իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանի հետ կապված՝ «Երևանի ոսկերչական գործարանը»։ Այն ռուսական երեք տասնյակ ընկերություններից ոսկի է գնում և հայկական ոսկերչության անվան տակ ապահովում դրա վերաարտահանումը։ Ոսկերչական իրերի և ոսկու ձուլակտորների վերաարտահանման մյուս խոշոր մասնակիցներն են՝ «Diamond Standard»-ը, «TB Arm»-ը և «Win-Gold»-ը: Դրոշմային ռեկվիզիտների նման պարզ սխեմաների շնորհիվ հայկական ոսկերչական արդյունաբերությունը զգալի աճ է գրանցել. 2020 թվականին 26 միլիոն դոլարի արտահանումից մինչև 2023 թվականին՝ 499 միլիոն դոլար։ Իսկ ընդհանուր առմամբ, 2024 թվականի հունվար-սեպտեմբերին, Հայաստանի արտաքին առևտրի ընդհանուր ծավալում  թանկարժեք մետաղների և ադամանդների տեսակարար կշիռը կազմել է 55,5 % նախորդ տարվա 15,4 %-ի համեմատությամբ։
 
Ոսկու և թանկարժեք քարերի հետ կապված սպեկուլյացիայի ոլորտում իրական շրջանառությունն ու շահույթը հնարավորինս գաղտնիացվել է, ընդ որում, դատելով հայկական լրատվամիջոցների տվյալներով, սա յոթ կնիքների հետևում փակ գաղտնիք է ինչպես հանրության, այնպես  էլ առանձին պատգամավորների կողմից այս ոլորտում թափանցիկության հասնելու փորձերի համար: Իսկ ինչպիսին են հայ ոսկերչության գործարարների իրական, չհայտարարագրված ֆիսկալ եկամուտները, մնում է միայն կռահել։
 
Այնուամենայնիվ, միանգամայն ակնհայտ է, որ սարքավորումների վերաարտահանման, թանկարժեք մետաղների սպեկուլյացիաների կամ ռուսաստանյան վերաբնակների գալու հաշվին Հայաստան եկող արժույթի հոսքը նվազագույն ազդեցություն է ունեցել «քարերի երկրի» տնտեսության իրական հատվածի վրա:
 
Նախորդ երկու տարիներին «ծիրանային» հանրապետության եկամտի կարևոր կետերից էր ռուս վերաբնակիչների ընդունելությունն ու նրանց զբոսաշրջային ծառայությունների մատուցումը. սակայն, եթե 2023 թվականին Հայաստան այցելել է 2,317 միլիոն զբոսաշրջիկ՝ 39% աճով, ապա ընթացիկ տարվա երեք եռամսյակում այս ոլորտում նկատվել է 14%-ով անկում։ Հյուրընկալության ոլորտի շահույթը տեղավորվում է տնտեսության նեղ հատվածներում, իսկ գների աճից տուժվում են  Հայաստանի հասարակ քաղաքացիները. վերջին երեք տարիների ընթացքում երկրում գրանցվել է բնակարանների վարձակալության, հյուրանոցների, օդային տրանսպորտի և սպասարկման ծառայությունների գների աննախադեպ աճ, ինչպես նաև գներ հանրային սննդի և մանրածախ ցանցերում։
 
«Առանց ոսկու վերաարտահանումը հաշվի առնելու՝ անմիջականորեն հայկական արտադրության ապրանքների արտաքին շուկաներ մատակարարումների աճի տեմպերը կազմել են ընդամենը 1,4 տոկոս,- ֆինանսավարկային և բյուջետային հարցերով խորհրդարանական հանձնաժողովում բյուջետային լսումների ժամանակ հայտնել է Հայաստանի ֆինանսների նախարար Վահե Հովհաննիսյանը։ -Ներմուծումը նշված ժամանակահատվածում աճել է 56.5%-ով, բայց առանց վերաարտահանման նվազել է 5.2%-ով, և ընդհանուր առմամբ 2025 թվականին վերաարտահանման գործառնությունների հաշվին արտահանման ցուցանիշների աճը, ամենայն հավանականությամբ, աստիճանաբար կնվազի»։ Նախարարի խոսքով, առանց ոսկու վերաարտահանումը հաշվի առնելու, այս տարվա հունվար-օգոստոսին Հայաստանում տնտեսական ակտիվությունը վիճակագրական կոմիտեի գրանցած 9%-ի փոխարեն իրականում հազիվ հասնում է 6,4%-ի։
 
Իր հերթին, տնտեսական գիտությունների դոկտոր, փորձագետ Կարեն Ադոնցի կարծիքով, Հայաստանը հարաբերական կայունությունը պահպանում է  բացառապես արտաքին գործոններից կախված «պահանջարկի» մոդելի շնորհիվ, բայց առաջվա պես մնում է ագրարային առևտրական տնտեսություն՝ սահմանափակ ոլորտներով և առանց նշանակալի արդյունաբերական ներուժի։ Փորձագետն ընդգծել է, որ ցանկացած գործոն՝ լինի դա արտաքին կամ ներքին, կարող է բացասաբար ազդել ինչպես գների մակարդակի, այնպես էլ Հայաստանում տնտեսական աճի դինամիկայի վրա։
 
Նման դիրքորոշում ունի նաև ֆինանսների նախկին նախարար, հասարակական ֆինանսների կառավարման միջազգային խորհրդատու Վարդան Արամյանը. «2025 թվականի բյուջեն հանդիսանում է 2024 թվականի արտացոլում. այդ նույն ռիսկեր և խնդիրներ, որոնք կային այս տարի, մնում են և նույնիսկ խորացել են, քանի որ մեր տնտեսական աճի ներուժը թուլանում է»։ Փորձագետը նշել է, որ հաջորդ բյուջետային տարում Հայաստանում նախատեսվում է բավականին մեծ դեֆիցիտ՝ մոտ 1,5 մլրդ դոլար, և այդ դեֆիցիտը նախատեսվում է լրացնել պետական պարտքի ավելացման հաշվին։ Եվ եթե 2024 թվականին պետական պարտքը կազմել է բյուջեի 49,8%-ը, ապա 2025 թվականին այն կհասնի արդեն 53,5%-ի։
 
Այս կարծիքները պաշտպանում  է միջազգային և հայ փորձագետների մեծամասնությունը, ովքեր կարծում են, որ Հայաստանի ՀՆԱ-ի սպեկուլյատիվ աճի ազդեցությունը, ըստ էության, լիովին կախված է ԵԱՏՄ երկրների հետ վերաարտահանման գործարքներից, և Արևմուտքի և Ռուսաստանի Դաշնության միջև հարաբերությունների ուղու վրա ստեղծված արտաքին կոնյուկտուրայի փոփոխության դեպքում, Հայաստանը կարող է կայծակնորեն կորցնել իր բոլոր առևտրային առավելությունները, ինչը կհանգեցնի տնտեսության ձնահյուսաձև փլուզման։ Իսկ արժութային կարճաժամկետ անձրևից չոր մնացորդ կմնան միայն գնաճային ռիսկերը, աճող պետական պարտքը, բյուջեի դեֆիցիտը և ազգային արժույթի կտրուկ թուլացման անհրաժեշտությունը։ Վերջինս անխուսափելի է, քանի որ այսօր դրամի բարձր փոխարժեքը ստեղծել է «հոլանդական հիվանդության» էֆեկտ՝ անհրապույր դարձնելով ներդրումները Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածում։