Հայերը պատմության խցանման մեջ Մնալ, թե՞ հեռանալ։

Երեկ, սեպտեմբերի 25-ին, Խանքենդի քաղաքի մերձակայքում գտնվող ավտոլցակայանում պայթյուն է տեղի ունեցել։ Միջադեպի հետևանքով կան բազմաթիվ զոհեր և վիրավորներ։ Այս կապակցությամբ, տուժածներին օգնություն ցուցաբերելու նպատակով, Աղդամ-Ասկերան-Խանքենդի ճանապարհով ի սկզբանե ուղարկվել է 200 հոգու բուժման համար՝ հակաայրուկային բժշկական պարագաներով, վիրակապերով, ձեռնոցներով, դեղամիջոցներով (սփրեյներ, քսուքներ, ցավազրկողներ, հակաբիոտիկներ և այլն) շտապ օգնության մեքենա։ Միևնույն ժամանակ, հայկական քարոզչությունը որոշեց այս արտակարգ դեպքը օգտագործել իր նպատակների համար։ Ուրեմն, տարածվում են իբր տուժածներին տեղափոխելու համար՝ Խանքենդիից Հայաստան օդային միջանցք կազմակերպելու կոչեր։ Բայց մեզ միայն տանջում են աղոտ կասկածները. արդյո՞ք այստեղ զոհերի համար է մտահոգությունը, թե՞ սա աղմուկի տակ՝ նախկին խունտայի ղեկավարներին, օրինակ՝ Ռուբեն Վարդանյանին Ղարաբաղից դուրս բերելու փորձ է։ Ժամանակը ցույց կտա։ Իսկ առայժմ քննարկենք այլ հարցեր։

Անցած հանգստյան օրերին Խանքենդի քաղաքում անջատել էին հոսանքը։ Բայց մինչ հայերը կհասցնեին այդ «հանցագործությունը» միացնել մեղադրական ակտին՝ էլեկտրամատակարարումն անսպասելիորեն վերականգնեցին։ Միայն թե սա բոլորովին այլ լույս է՝ Ադրբեջանից։ Ճակատագրի ինչպիսի՜ հեգնանք։ Մարդիկ, ովքեր ընդամենը մեկ շաբաթ առաջ հպարտորեն հրաժարվում էին «թուրքի ձեռքից ուտելիք» ընդունել, այժմ իրենց տները լուսավորում են «թշնամական» էլեկտրականությամբ։

Դիմավորեք վերաինտեգրմանը:

Իսկ նախօրեին Խոջալիում կայացավ՝ խունտայի կապիտուլյացիայից հետո Ադրբեջանի կենտրոնական իշխանության ներկայացուցիչների և Ղարաբաղի հայերի երկրորդ հանդիպումը։ Այստեղ կարևոր է նշել, որ Եվլախում առաջին նման հանդիպումից հետո արված հայկական քարոզչության կեղծ հայտարարություններին հակառակ՝ ռուսական խաղաղապահ քանակակազմի ժամանակավոր պատասխանատվության գոտու վերաինտեգրումը հայկական պատվիրակության հետ քննարկվում է որպես տրված փաստ, այլ ոչ թե որպես առաջարկ, որից կարելի է հրաժարվել։

Ինչպես տեսնում ենք, առաջին քայլերն ուղղված են եղել րոպեական հումանիտար խնդիրների լուծմանը։ Խանքենդի է առաքվել պարենամթերք, ինչպես նաև վառելիք։

Հիմա էլ ընթանում է Ադրբեջանի Ղարաբաղի տարածաշրջանում բնակվող Հայաստանի քաղաքացիների տարհանումը։ Այստեղ անհրաժեշտ է անհապաղ վերապահում անել՝ Ադրբեջանը ոչ մեկին չի ստիպում լքել իր տարածքը, բացի զենքերը վայր դրած զինվորականներին և նրանց ընտանիքի անդամներին։ Մնացածները մեկնում են իրենց կամքով։ Բաքուն դրանով հանդերձ հայտարարում է, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են վերադարձնել Ադրբեջանի քաղաքացիությունը և ապրել մեր երկրի օրենքներով, կարող են մնալ կամ հետ վերադառնալ։

Կվերադառնան արդյոք նրանք, առայժմ բաց հարց է։ Մարդիկ վախեցած են՝ և սա չափազանցություն չէ։ Ձեզանից շատերը, հավանաբար, տեսել են այն տեսանյութը, որտեղ Ղարաբաղից դուրս եկող տարեց հայուհին ռուս լրագրողին ասում է՝ «մենք ավելի վատ բան էինք սպասում»։ Այս կինը ամենևին էլ չի դրամատիկացրել՝ հասարակ հայերը ոչ մի կերպ վախ չեն ցուցադրում: Պարզապես բանը նրանում է, որ նրանք երկար ժամանակ եղել են հայկական քարոզչության օբյեկտ, որը պնդում էր, որ ադրբեջանցիները միայն երազում են այն մասին, թե ինչպես մորթել նրանց։ Այս ոչ խորամանկ քարոզչությունը լավ տեղավորվում է 1915 թվականի այսպես կոչված «Հայոց ցեղասպանության» մասին պատմվածքների մեջ։ Նման կերպ, հայերի գիտակցությունը, հատկապես Ղարաբաղում, իրենից ներկայացնում է մի հաստ թխվածք, որի մեջ տասնամյակներ շարունակ թուրքաֆոբիայի մի շերտը դրվում էր մյուսի վրա։ Նման վախեցածությունը մաֆիոզ կառույցներին հնարավորություն տվեց պատանդ պահել մարդկանց, որպեսզի նրանք պահապանեն՝ հանցագործ հրոսակախմբի պարագլուխների, երևանյան քաղաքական գործիչների և սփյուռքի գործարարների անձնական հարստացումը ապահովող գորշ գոտիները։

Հիմա, երբ թեթրիսային խունտան կախել է սպիտակ դրոշը, մարդիկ մենակ են մնացել իրենց վախերի հետ: Այդ իսկ պատճառով ադրբեջանական կողմն իրեն մի կողմից վճռական է պահում, մյուս կողմից՝ չափազանց նուրբ։ Մենք խուսափում ենք մեր զինվորականների նկատմամբ սադրանքներից և նման դեպքերում անխուսափելի էքսցեսներից։ Սա, մի կողմից, թույլ է տալիս խուսափել զոհերից, իսկ մյուս կողմից՝ անբարյացակամներին մեզ՝ խաղաղ բնակչության նկատմամբ բռնի գործողությունների մեջ մեղադրելու գոնե չնչին առիթ չի տալիս։

Այսպես ուրեմն, Բաքուն չի խանգարում հայերի դուրս գալուն։ Դա նրանց իրավունքն է՝ ընտրել որտեղ ապրել։ Անձամբ ես այնքան էլ չեմ հավատում, որ մինչև քառասունհինգ տարեկան հայերը, այսինքն՝ նրանք, ովքեր ադրբեջանցիների հետ շփվելու ոչ մի փորձ չունեն՝ կցանկանան մնալ։ Բացի այդ էլ, ոչ բոլորն են ցանկանում սովորել ադրբեջաներեն լեզուն։ Սակայն Հայաստանում կյանքը նրանց համար հեշտ չի լինի՝ նրանց այնտեղ ոչ ոք չի սպասում։ Առավել ևս, եթե մինչև հիմա վագոններից և ժամանակավոր կացարաններից չեն վերաբնակեցվել 1988-ի դեկտեմբերի երկրաշարժից տուժածները, ապա ինչպե՞ս և որտե՞ղ են վերաբնակեցվելու ղարաբաղցի հայերը։ Իսկ նրանց, ովքեր կմեկնեն Ռուսաստան՝ արդեն կհանդիպի ոչ թե նախկին սիրալիությունը, այլ տհաճություն, որն այս տարիների ընթացքում աճում է Ռուսաստանի հարավում՝ Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերի, Ռոստովի մարզում հայ համայնքի սանձարձակության ֆոնին։ Չէ որ հենց այնտեղ կցանկանա տեղափոխվել հայերի մի որոշակի հատվածը, որը լքում է Ղարաբաղը և չի ցանկանում հաստատվել Հայաստանում։ Ահա այսպիսի աննախանձելի ճակատագրին են իրենց ժողովրդին մատնել՝ 80-ականների վերջին և 90-ականների սկզբին անհեռատես հայ քաղաքական գործիչները։

Մինչդեռ հայ հասարակության մեջ անշրջելիորեն արագանում է երևանյան և ղարաբաղցի հայերի թշնամանքի գործընթացը։ Ադրբեջանցիների և ռուսների հասցեին անեծքները սրընթաց դադարում են միտում լինել՝ տեղը զիջելով երկու հայկական համայնքների միջև փոխադարձ մեղադրանքներին։

«Ղարաբաղը նրանց պետք չէր, Ղարաբաղը ընդամենը թալանելու միջոց էր, իրենց թալանի վրա մարդկանց աչք ու բերան փակելու միջոց»,- ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է Հայաստանի վարչապետի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Տարոն Չախոյանը՝ մեկնաբանելով ղարաբաղյան կլանի գործողությունները Հայաստանում։

«Եռաբլուրի արյունը քո վզին է Բակո Սահակյան, քո և քո գեներալների՝ սկսած Սերժ Սարգսյանից մինչև Ռոբերտ Քոչարյանը»,- այդ մասին հայտարարել է ղարաբաղցի ակտիվիստ Արթուր Օսիպյանը՝ դիմելով ապօրինի խունտայի առաջնորդներին։

«Ինձ հանգիստ թողեք, ես իմ երկրում եմ»,- երևանցի երիտասարդ մայրը արագ հեռանում է նյարդացնող ռևանշիստներից և ղարաբաղցի հայերից՝ փողոցում գտնվողներին իրենց միանալուն կոչ անող բողոքի ցույցերի մասնակիցներից։

Եվ վերջապես, շատ բնորոշ է Հայաստանի Ազգային ժողովի նախագահ Ալեն Սիմոնյանի հայտարարությունը։ «Մենք ցանկանում ենք օգտագործել այս պատմական շանսը։ Հավերժական պատերազմը ոչ մեկին պետք չէ։ Մենք պատրաստ ենք դրան»,- ասել է նա Հանրային հեռուստատեսության եթերում։ Սա լավ հայտարարություն է։ Սիմոնյանը փաստորեն շանս է անվանել Ադրբեջանի Զինված ուժերի հակաահաբեկչական միջոցառումների հաջողությունը։

Միաժամանակ, մնալու է ռեւանշիստական շերտը։ Ահա հենց հիմա աչքիս է ընկել ինչ-որ մեկի ստատուսը այն մասին, որ հայերի ներկայիս տարհանումը Հայաստան՝ ոչ այլ ինչ է, քան վերախմբավորում... Այնուամենայնիվ, եթե նույնիսկ վերացարկվել անառողջ մարդկանցից և մտքերից, մեզ չի կարելի ավելորդ պատրանքներ ունենալ։ Չէ որ գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի կառավարությունը մեծացնում է իր ռազմական բյուջեն։ Իրենից Ղարաբաղի բեռը դեն նետելը դեռ չի նշանակում ընդմիշտ դեն նետել թուրքերի նկատմամբ ատելության գաղափարը։ Այս կապակցությամբ, թերեւս, հիմնական հարցերից մեկն է հանդիսանում հետեւյալը՝ ղարաբաղյան արկածախնդրությունը ինչպե՞ս է նկարագրվելու հայոց պատմության դասագրքերում։ Սրանից շատ բան է կախված։