Հայկական կրքեր խեղաթյուրված պատմության վերաբերյալ Թեյմուր Աթաևի մտորումները

Հայաստանում հերթական թռիչքների վերլուծություն է։ Այս անգամ պատմաուսումնական ուղղությամբ։ Երկրի տեղեկատվական ռեսուրսները դիտարկում են՝ 8-րդ դասարանի հայոց պատմության դասագրքի հրատարակման հետ կապված իրավիճակը։ Մասնավորապես, դասագրքի 6.1 գլխի «Ռուսաստանի կողմից Արևելյան Հայաստանի բռնակցումը» վերնագրի համատեքստում։ Եթե ավելի մանրամասն, խոսքը 1828 թվականին «Հայաստանի իր արևելյան ճյուղը կոչվող մի մասի» Ռուսական կայսրությանը միացման մասին է։ Դրանով իսկ, ինչպես շեշտում են առանձին հայ փորձագետներ, «1828 թվականի Թուրքմանչայի պայմանագիրը ներկայացվում է որպես իրադարձություն, որը հանգեցրեց Ռուսական կայսրության կողմից օկուպացմանը, որը դասագրքում նշվում է որպես Ռուսաստան»։

Հենց այս շեշտադրումը էլ դժգոհություն է առաջացնում առանձին հայ քաղաքական գործիչների, պատմաբանների, լրագրողների մոտ։ Ուրեմն, Հայաստանի Ազգային ժողովի նախկին տխրահռչակ փոխխոսնակ Էդուարդ Շարմազանովը պնդում է, որ առանց Թուրքմանչայի պայմանագրի «դժվար թե 1918 կամ 1991 թվականներին մենք ունենայինք անկախ պետականություն»։ Քաղաքագետ Բենիամին Մաթևոսյանը ավելի կատեգորիկ է՝ ընդգծելով, որ «եթե Ռուսաստանը օկուպանտ է, ապա Հայաստանը չպետք է մասնակցի ՀԱՊԿ-ի զորավարժություններին (օկուպանտի հետ միասին), Հայաստանում ռուսական բազա չպետք է լինի»։ Հետևաբար, ամփոփում է Մաթևոսյանը. «Հայաստանը վստահ քայլերով գնում է հերթական հետխորհրդային հակառուսաստան դառնալու ճանապարհով, բայց այս անհասկանալի ծիսական պարերը կարող են շատ թանկ նստել մեզ վրա»։ Զուգահեռաբար, միջազգային հարաբերությունների փորձագետ ներկայացվող Գրիգոր Բալասանյանը դասագրքի պատվիրատուներին անվանում է ոչ թե որպես երկրի կառավարության անդամներ, այլ նրանց, ովքեր ապրում են Հայաստանի սահմաններից դուրս։ Ում նպատակը նա սահմանում է որպես «նոր պատմություն», որի համաձայն, քանի որ Ռուսաստանն «ագրեսոր է», նշանակում է, որ հայերը «անհոգ ապրել են Պարսկաստանի տիրապետության տակ» (նկատի ունի Գաջարական պետությունը - ծանոթ. հեղ.)։ Սակայն «պատմական փաստերի խեղաթյուրումն անընդունելի է» ոչ միայն «բարոյական տեսակետի» լույսի ներքո, այլ նաև հաշվի առնելով «աշխարհաքաղաքական տեսակետից մեզ համար լուրջ վտանգները», քանի որ դա կարող է Հայաստանին դնել «աշխարհաքաղաքական խնդիրների առաջ»։ Հետևաբար համապատասխան կառույցները պարտավոր են պարզաբանել ինչպես «գրքի հեղինակների դրդապատճառը», այնպես էլ ուսումնասիրել, թե ինչն է դրդել դասագրքի պատվիրատուներին։

Ընդհանուր առմամբ, նկարագրված իրավիճակը չի հանդիսանում ինչ որ առանձնահատուկ նորություն հայ հասարակության համար։ Բանը նրանում է, որ Հայաստանում առաջին անգամը չէ, որ պատմությունը կամայականորեն վերաիմաստավորվում է, ինչը միշտ չէ, որ դրական է ընկալվում հասարակության շրջանում։ Այսպես, այս տարվա փետրվարին Հայաստանի վարչական դատարան հայց է ներկայացվել ընդդեմ հանրապետության կրթության նախարարության՝ «Հայոց պատմությունը վարկաբեկող» 7-րդ դասարանի պատմության նոր դասագրքի կապակցությամբ։ Այդ ժամանակ իրադարձություններից զատ չի մնացել նաև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն՝ դեմ արտահայտվելով «կոպիտ սխալներով, բացթողումներով և կամայական մոտեցումներով» դասագրքի հայտնվելուն։ Այս կապակցությամբ մի շարք հայկական պորտալներ վկայակոչել են առանձին փորձագետների կարծիքը, ովքեր ուշադրություն են հրավիրել այն փաստի վրա, որ դասագրքում Ղարաբաղը «նշված է Ադրբեջանի սահմաններում, թեև նկարագրվում են Տիգրան Մեծ թագավորի ժամանակաշրջանի պատմական իրադարձությունները (140-55 թթ. մ.թ.ա.)»։ Դե, իսկ գրքի հեղինակը՝ պատմաբան Սմբատ Հովհաննիսյանը՝ հակադարձել է, որ աշակերտներին հնարավորություն է տրվում «քարտեզի վրա միաժամանակ տեսնել Տիգրան Մեծի ժամանակների աշխարհի պատկերը և ժամանակակից աշխարհի պատկերը»։

Հավանաբար, վերոնշյալի վերաբերյալ քննարկումները հայ հասարակության մեջ դեռ երկար ժամանակ չեն դադարի, եթե առհասարակ ավարտվեն։ Մենք էլ մեր կողմից, առանց քննարկման ընթացքի մեկնաբանությունների, կփորձենք դիտարկել առանձին պատմական նրբերանգներ՝ կապված այն բանի հետ, թե Թուրքմանչայի պայմանավորվածությունների իրականացումը որքանով է փոփոխել ժողովրդագրական իրավիճակը Հարավային Կովկասում։

Առաջին հերթին, նշենք, որ դեռ 1711 թվականին Ռուսաստանի կայսր Պետրոս I-ը սենատին կոչ է արել «հայերին, որքան հնարավոր է, շոյել և հանգստացնել, ինչով որ պարկեշտ է, որպեսզի դրանով նրանց մոտ առաջացնել ավելի շատ գալու տրամադրվածություն»: Խոսքը Գաջարական պետությունից (Իրան) հայերի վերաբնակեցման մասին էր։ 1723 թվականին Պետրոս I-ը ոչ միայն արտահայտվել է հայ ժողովրդի նկատմամբ «մեր կայսերական ողորմության» «առանձնահատկության» մասին, այլ նաև հայտարարել է, որ հայերը կարող են ազատորեն գալ «Կասպից ծովի վրա» քաղաքը և «մեր պետության ներսում առանց որևէ մտավախության», քանի որ «մենք ոչ միայն կհրամայենք նրանց վաճառականիությունը պաշտպանել և տրամադրել անհրաժեշտ օգնություն, այլ նաև նրանց կտրամադրվեն որոշ հատուկ արտոնություններ»:

Դե, 1828 թվականին Սանկտ Պետերբուրգի և Թեհրանի միջև կնքված Թուրքմանչայի հաշտության պայմանագրի համաձայն, շահը Ռուսաստանին զիջեց «Արազի այս և այն կողմում գտնվող Իրավանի խանությունը և Նախչըվանի խանությունը որպես բացարձակ սեփականություն»: Հոդված XIV-ը արձանագրել է, որ «փոխադարձ հպատակները, ովքեր տեղափոխվել են կամ կշարունակեն տեղափոխվել մի պետությունից մյուսը, կարող են բնակություն հաստատել և ապրել այնտեղ, որտեղ թույլ կտա այն կառավարությունը, որի ներքո նրանք կհայտնվեն»: Արդյունքում, Հարավային Կովկաս գործուղված Ռուսական կայսրության ֆինանսների նախարարության պաշտոնյա Վասիլի Գրիգորիևը, ով 1828 թվականին իրականացրել է Նախչըվանի վիճակագրական և տնտեսական նկարագրությունը, «փառավոր Թուրքմենչայի պայմանագրով Ռուսաստանին տրված բազմաթիվ կարևոր օգուտների շարք» է դասել, անկասկած, Գաջարական պետությունում (Իրան) «ապրող հայերի մեծ մասին մեր սահմաններում վերաբնակեցումը»։ Այն, ինչ իրականացվեց Երևանի և Նախչըվանի խանությունների՝ հայկական նահանգին վերածվելու ֆոնին։ Այս անունը, ըստ ռուս ռազմական պատմաբանի (XIX դարի վերջ - ХХ դարի սկիզբ) Վասիլի Պոտտոյի, «ակնառու վկայել է հայերին» իրենց կյանքում նոր դարաշրջանի գալուստի, և այն մասին, որ «մահմեդական լուծը» «հավերժական ճակատագիր» չէ»: Խոսելով ձեռնարկված «մեր նահանգներում հայերի վերաբնակեցումների և արտաքսումների» մասին՝ գաջարական Իրանում Ռուսաստանի դեսպան, XIX դարի ռուս նշանավոր գրող Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը արձանագրել է նրանց բնակեցումը «մեծամասամբ» «մահմեդական հողատերերի հողերի վրա»։ «Նախչըվանի նահանգում ես ավելի շատ անկարգություններ և ճնշում գտա հայերի վերաբնակեցումից, քան Իրավանում»,- նշել է նա Կովկասի գլխավոր հրամանատար Իվան Պասկևիչին ուղղված նամակում։ Վ. Գրիգորևը հայտնել է, որ հայ վերաբնակիչների «շատ խմբերը» «բնակվել են այն լավագույն գյուղերում», որտեղ նկատել են «վարելահողերի ավելցուկ, և միայն հետո են իշխանություններին դիմել իրենց ընտրած վայրում հաստատելու խնդրանքով»։ Դրանից «շատ է տուժել նոր եկվորներից նեղված բնիկ ժողովուրդը»։ Ադրբեջանցիները «ստիպված են եղել նրանց զիջել իրենց հողերի և այլ հողերի զգալի մասը»։ Այսպիսով, «տեղի է ունեցել Պարսկաստանից եկած հայերի 2551 ընտանիքների նախնական արտաքսում Նախչըվան»։ Ինչպես խոստովանել է Երևանի պետական համալսարանի դասախոս Լևոն Ղազարյանը, «առանց չափազանցության կարելի է ասել, որ տեղի է ունեցել հայկական գաղութացում։ Ոչ այնքան ռուսներն են գաղութացրել Հարավային Կովկասը, որքան հայերը՝ ռուսական Անդրկովկասը»։ Այստեղ 150 տարիների ընթացքում, «գործնականում զրոյից հայ բնակչության թվաքանակը աճել է ավելի քան 100 անգամ»։ Իսկ Անդրկովկասյան տարածաշրջանի ռևիզիան իրականացրած սենատոր Եվգրաֆ Մեչնիկովի կողմից 1831 թվականի սկզբին ներկայացված նախագծում արձանագրված է, որ «հայ քահանաները» մտածում են «Հայկական թագավորության վերականգնման մասին»։

Մեր կարծիքով, ներկայացված տվյալները աներևակայելի կարևոր են 18-19-րդ դարերում Հարավային Կովկասում տեղի ունեցածի իրական պատկերի տեսանկյունից, ինչը թույլ է տալիս օբյեկտիվորեն, առանց որևէ հույզերի հասկանալ, թե կոնկրետ ինչն է նպաստել մեր տարածաշրջանի ժողովրդագրական պատկերի փոփոխությանը։ Երբ Թուրքմանչայի պայմանագրից հետո գործնականորեն իրագործվել է Պետրոս 1-ինի՝ հայերին շոյելու ու վերաբնակեցնելու կոչը։

Շոյեցին։ Մոտեցրին։ Ժողովրդագրական իրավիճակը լուծեցին հօգուտ եկվոր հայերի և ի վնաս բնիկ ադրբեջանցիների։ Ուստի, վերադառնալով հայ հասարակության մեջ այսօրվա քննարկումներին այն մասին, թե ինչպես են հայերը բնութագրում Թուրքմանչայի պայմանագիրը, կցանկանայի ասել մի բան՝ մեր աշխարհագրական հարևանները պետք է ընդամենը իմանան իրենց պատմությունը։ Եվ հասկանան, որ նրանք Հարավային Կովկասում ոչ թե բնիկ, այլ քննարկվող ժամանակաշրջանում տարածաշրջանը պարուրած աշխարհաքաղաքական բախումների արդյունքում վրաբնակեցվածներ են։ Թե նրանք ինչպես են անվանում այդ իրադարձությունները՝ անեքսիա, օկուպացիա՝ դա իրենց գործն է։ Բայց անձամբ նրանց համար ցանկալի է, որ մեկընդմիշտ հասկանան՝ երբեք չպետք է ձգտեն յուրացնել ուրիշինը։ Դա միանշանակ ապացուցել են տարածաշրջանի նորագույն պատմության դասերը: Ուստի Հայաստանում կարևոր է դրանք անընդհատ խնամքով ուսումնասիրել։

Թեյմուր Աթաևը՝ հատուկ Caliber.Az-ի համար