Ինչպես զինվեց Ադրբեջանը. Ռազմական արդյունաբերությունը «զրոյից» Սերգեյ Բոգդանի տեսությունը

Այս շաբաթ Բաքվում անցկացվեց չորրորդ Միջազգային ռազմական «ADEX-2022» ցուցահանդեսը։ Այն ցուցադրեց ոչ միայն Ադրբեջանի պաշտպանական արդյունաբերության արդեն իսկ նշանակալից տեղը սպառազինության միջազգային շուկայում։ 2020 թվականի պատերազմից հետո առաջին անգամ անցկացված միջոցառումը ստիպում է հիշել, որ ռազմական հաջողությունների հիմքում դրված էին նաև հաճախակի ստվերում մնացող պաշտպանական արդյունաբերության ձեռնարկությունների ջանքերը։

Ադրբեջանական ռազմարդյունաբերության Ground zero-ն

Այս տարի Բաքվի անվտանգության ոլորտի ցուցահանդեսին («ADEX-2022»-ի հետ միաժամանակ անցկացվել է նաև ներքին անվտանգության ցուցահանդես) եկել էին 32 երկրներից ավելի քան 200 ընկերություններ: Ազգային ստենդեր են տեղադրել Բելառուսը, Իրանը, Իսրայելը, Ղազախստանը, Պակիստանը, Ռուսաստանը, Թուրքիան և այլ երկրները։ Եթե միևնույն միջոցառմանը մասնակցում են և՛ Իրանը, և՛ Իսրայելը, ապա դա շատ բան է ասում արտասահմանում ամենատարբեր գործընկերների հետ փոխգործակցելու Բաքվի կարողությունների մասին։ Մինչդեռ, դեպի այն նրան մղեցին նաեւ օբյեկտիվ հանգամանքները։

Իրավիճակը գնահատելու համար՝ իմաստ ունի համեմատել Ադրբեջանի զարգացման հետագիծը այն ուղիների հետ, որոնցով գնացին (ավելի շուտ գլորվեցին) այլ երկրները։ 1991 թվականի դրությամբ խորհրդային ռազմարդյունաբերական համալիրը (ՌԱՀ) և արդյունաբերության հարակից ոլորտները, ռազմական գիտահետազոտական ինստիտուտների (ԳՀԻ) համակարգը, նախագծային բյուրոները (ՆԲ), բուհերը և այլն, ԽՍՀՄ տարածքում բաշխվել էին անհավասարաջափ, իսկ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այդ ժառանգության մոտ երեք քառորդ մասը հայտնվեց Ռուսաստանում: Բայց ոչ միայն։ Ուկրաինայի մոտ, ըստ որոշ գնահատականների, հայտնվեց խորհրդային պաշտպանական ներուժի մոտ 15%-ը,՝ առավել քան բավարար, տարածաշջանային առաջնորդ դառնալու համար։ Կիևն ուներ հզորագույն ռազմական արդյունաբերություն, պաշտպանական նախագծային բյուրոների և գիտահետազոտական ինստիտուտների համակարգ («Անտոնով» ավիաարդյունաբերությունից մինչև տանկաարդյունաբերությունը՝ Մալիշևի գործարանը և «Յուժմաշ» հռթիրային արդյունաբերությունը) և ռազմական կրթության ճյուղավորված համակարգ:

Ադրբեջանում իրավիճակը ճիշտ հակառակն էր՝ երկու ռազմական ուսումնարան (համազորային և ռազմածովային) և երկու տասնյակից մի փոքր ավել ադրբեջանական գործարանների ու ինստիտուտների մասնակցություն համամիութենական պաշտպանական պատվերին (տեխնիկայի և պահեստամասերի արտադրություն), այսքանը փաստորեն, և վերջ։ Նույնիսկ շատ ավելի փոքր Հայաստանում կար մոտ 30 պաշտպանական ձեռնարկություն։ Ինչպես նշել է պաշտպանական արդյունաբերության նախարարի խորհրդական Ազադ Մամեդովը, «Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանի տարածքում ոչ մի ռազմական գործարան չի եղել, և քաղաքացիականները նաև հիմնականում զբաղվում էին ոչ թե «երկաթով», այլ էլեկտրոնիկայի վերանորոգմամբ և արտադրությամբ»։

Երկու երկրների հետագա ճակատագիրը թվում էր կանխորոշված: Ուկրաինայի ապագան երաշխավորված էր, իսկ Ադրբեջանի համար ամեն ինչ երևում էր մռայլ։ 1990-ականների իրադարձությունները կարծես հստակ ցույց էին տալիս, թե ինչ է սպասվում այս երկրներին. Ուկրաինան հակառակ Ռուսաստանի հավակնությունների ամրապնդեց իր ինքնիշխանությունը Ղրիմի նկատմամբ, իսկ Ադրբեջանը մինչև 1994 թվականը կորցրեց իր տարածքներիի մեկ հինգերորդի նկատմամբ վերահսկողությունը, ընդ որում անկանոն հայկական զինված խմբավորումների հետ պատերազմում: Եվ պարզապես պաշտպանվելու համար ոչինչ չկար, չկար նույնիսկ համեմատաբար բարդ տեխնիկայի պատշաճ պահպանման և վերանորոգման հնարավորություն, ինչի հետևանքով անգամ Հայաստանի հետ զինադադարից հետո և մինչև 2000-ականների սկիզբը ադրբեջանական բանակում տանկերի թիվը անընդհատ նվազում էր։ Կարծես թե պատմությունը կայացրել էր իր դատավճիռը...

Բայց մարդկանց ձեռքում է՝ այս կամ այլ կերպ տնօրինել իրենց կարողությունները, ոչնչից ստեղծել ամեն ինչ, կամ ամեն ինչ փոշի դարձնել: Ահա և իրավիճակը այս երկրներում անճանաչելիորեն փոխվեց։ 2010-ականների սկզբին կեղծ բարեփոխումների և իշխանության մեջ խառնաշփոթի արդյունքում ուկրաինական պաշտպանական ներուժից ոչինչ չմնաց։ Արդյունքներն արտացոլվել են բազմաթիվ առումներով, այդ թվում նաև անջատողականության և երկրի արևելքում պատերազմի մեջ, իսկ այնուհետև նաև Պուտինի վերջին ներխուժման մեջ: Իսկ Ադրբեջանը, աստիճանաբար կարգուկանոն հաստատելով պետության մեջ, կառուցեց բանակ և պաշտպանական արդյունաբերություն, իսկ այնուհետև վերականգնեց իր տարածքային ամբողջականությունը։

Նախ տնտեսությունը, այնուհետև՝ բանակը

Պետք է ասել, որ ադրբեջանական զինանոցը ստեղծվել է ոչ թե հատուցման համար զենքի որոնման քաոսային դես ու դեն ընկնումների արդյունքում, այլ պլանավորված և հետևողական ջանքերով։ 1990-ականներին Բաքուն չէր շտապում հսկայական ռազմական ծախսեր պարտադրել երկրի դեռ թույլ տնտեսությանը, ինչը հղի էր միայն շարունակվող քաղաքական անկայունությամբ, քանի որ կստեղծվեր մի իրավիճակ, երբ, պատկերավոր ասած, ոչ թե երկիրը կունենար բանակ, այլ հակառակը՝ բանակը կունենար մի երկիր, որտեղից առաջինը կքամեր ամբողջ հյութը։ Եվ նման երկրի ժողովուրդը երբեք ավելի ապահով չի լինի դրանից՝ նման դասավորությունը միշտ և ամենուր հանգեցրել է ռազմական արկածախնդրությունների ու պարտությունների։ Հետևաբար, երևի պատահական չէ, որ նախ ամբողջ ուշադրությունը հատկացվել է պետության տնտեսական բազայի ստեղծմանը` նավթագազային արդյունաբերության զարգացմանը, խողովակաշարերի ցանցի միջոցով համաշխարհային շուկաներ մուտք գործելուն և այլն: Սա հարցին այն մասին, թե ինչու՞մն է կայանում հայրենասիրությունը՝ հուզավառ կոչերի, թե՞ համբերության և երկրի շահերից բխող գործողությունների տարբերակների հաշվարկի մեջ:

Ուստի և զարմանալի չէ, որ միայն տաս տարի անց Բաքուն նորովի ձեռնամուխ եղավ ռազմական բաղադրիչին։ 2005 թվականի դեկտեմբերի 16-ին ստեղծվեց Պաշտպանական արդյունաբերության նախարարությունը (ՊԱՆ), որը սկսեց աշխատել բանակի ամենաբազային կարիքների ապահովման վրա: Խորհրդանշական է (կամ էլ, ընդհակառակը, օրինաչա՞փ է), որ առաջին նախարարը դարձավ հանգուցյալ Յավեր Ջամալովը, ով մինչ այդ, աշխատելով որպես «Ազնեֆտ»-ի և նավթարդյունաբերության այլ ձեռնարկությունների գլխավոր տնօրեն, անմիջական կապ ուներ բանակի վերազինման և պաշտպանական արդյունաբերության ստեղծման համար լուրջ ծրագիր սկսելու համար տնտեսական բազայի հետ։

Համենայնդեպս, բայց, սկսելով զրոյից, մինչև 2000-ականների վերջը, ՊԱՆ-ը յուրացրեց հրաձգային զենքի, մերձամարտի միջոցների, հրետանային զենքերի փոքր խմբաքանակի, տարբեր տրամաչափի զինամթերքի, ինժեներական, մարտական և ուսումնական հանդերձանքի, ինժեներական ծառայության և հետախուզության համար հատուկ սարքավորումների արտադրություն, զրահապատ մարտական մեքենաների հավաքում: Այնուամենայնիվ, երկար ժամանակ այս ամենը երևում էր, որպես համեստ արդյունքներով վիճահարույց նախաձեռնություն։ Սրա վրա էր դրվում արտասահմանյան թերահավատ ձայների երգչախումբը, որոնցում հաճախ էր հնչում բացահայտ արհամարհանք, իբր, միթե ընդհանրապես կկարողանա՞ն։

Պատմությունը պատասխանել է այդ անհեթեթ և որոշակիորեն ռասիստական հարցին: Իհարկե, կարողացան և կարողացել են հենց համակարգված քաղաքականության միջոցով և հենվելով առաջին հերթին սեփական ուժերի վրա (չնայած և չմեկուսացվելով արտաքին աշխարհից): 2009 թվականին ադրբեջանցի զինագործները առաջին անգամ իրենց արտադրանքը տարել են արտասահմանյան միջազգային արդյունաբերական ցուցահանդեսներ, իսկ 2014 թվականին հենց Բաքվում կայացել է պաշտպանական արդյունաբերության առաջին «ADEX» միջազգային ցուցահանդեսը: Սա նույնպես ակնառու ձեռքբերում էր, քանի որ Բաքվի ցուցահանդեսը նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքում չորրորդ նման վայրն էր Ռուսաստանի, Բելառուսի և Ղազախստանի հետ միասին: Նման ցուցահանդեսի անցկացումը պայմանավորված էր նրանով, որ Ադրբեջանի պաշտպանական արդյունաբերությունը արդեն արտասահմանյան արտադրանքի կողքին ցուցադրելու բան ուներ։ Զարգացման տեմպերը տպավորիչ էին. եթե 2014 թվականին Ադրբեջանի պաշտպանական արդյունաբերությունը արտադրել է ավելի քան 900 տեսակի ռազմական արտադրանք՝ դիպուկահար հրացաններից, հրետանային արկերից, ավիացիոն ռումբերից մինչև զրահափոխադրիչներ, ՀԿՀՀ-ներ և ԱԹՍ-ներ, ապա 2020 թվականին ՊԱՆ-ի ձեռնարկությունները արդեն արտադրել են ավելի քան 2000 տեսակի ապրանք:

Կբերենք ընդամենը մեկ օրինակ։ 2008 թվականի դեկտեմբերին երկրի այն ժամանակվա պաշտպանական արդյունաբերության նախարար Յավեր Ջամալովը խոստացավ. «2009 թվականի համար մենք նախատեսել ենք անօդաչու թռչող սարքերի արտադրություն։ Մենք սկսել ենք զրահափոխադրիչների եւ հետեւակի մարտական մեքենաների արդիականացումը»։ Այդ խոստումը արժե հիշել հատկապես 2020 թվականի ղարաբաղյան պատերազմի ֆոնին, որը վերջին տարիներին գործնականում դարձել է համաշխարհային մակարդակով «անօդաչուների պատերազմի» չափանիշը ։ Թեև, այն, ընդհանրապես վերածվել է ժամանակակից պատերազմի հիմնական օրինակը՝ ԱԹՍ-ների հետ միասին (իհարկե, դրանցից շատերը եղել են ներկրաված), դարձել է և՛ հատուկ գործողության ուժերի կիրառման, և՛ ՀԿՀՀ-ի կիրառման օրինակ։ Այս ամենի հետևում կանգնած է տարիների աշխատանքը, այդ թվում նաև պաշտպանական արդյունաբերության։

Անպայման, այնպիսի վառ օրինակներ, ինչպիսիք են անօդաչու թռչող սարքերը, ավելի մեծ ուշադրություն են գրավում իրենց նկատմամբ, քան, միգուցե նույնիսկ ավելի կարևոր, բայց ավելի քիչ հարմար պատմությունները լրատվամիջոցներում շրջանառվելու համար: Բայց, օրինակ, պատերազմ վարելու համար կարևոր բաղադրիչ է եղել նաև ադրբեջանական բանակին սեփական արտադրության զինամթերքով ապահովելը։ Քանի դեռ դա չէր արվել, արտաքին ուժերը կարող էին արագ ազդել Բաքվի մարտական գործողություններ իրականացնելու կարողության վրա՝ «պտտելով և արձակելով» սպառվող նյութերով ծորակը։ Սա կախվածության շատ ավելի լուրջ տեսակ է, քան կախվածությունը, ասենք, ռազմական տեխնիկայից՝ տվյալ դեպքում ժամանակ է պետք, որպեսզի մատակարարումների դադարեցումը կախյալ կողմին ստիպի փոխել իր քաղաքականությունը (այդ նույն Իրանին Արևմուտքի հետ լիովին խզումից հետո մի երկու տարի բավականեցրել է արևմտյան ռազմական տեխնիկայի ռեսուրսը): Ընդհանուր առմամբ, ադրբեջանական պաշտպանական արդյունաբերությունը 2010-ական թվականների ընթացքում և 2018-ին երկու նոր գործարանների շահագործման հանձնելուց հետո, աշխատել է բանակին զինամթերք մատակարարելու ուղղությամբ՝ հրետանային և տանկային թնդանոթների, ինչպես նաև տարբեր տրամաչափի արկերի համար փամփուշտների տաք դրոշմամբ և մշակմամբ, Ադրբեջանը մոտեցել է ինքնաբավության տարբեր տրամաչափի և տիպի արկերով։ Ինչը և փաստորեն նրան թույլ տվեց երկրի տարածքային ամբողջականության վերականգնման համար ավելի ու ավելի վճռական գործողություններ սկսել։

Թուրքական տարբերակ

Բաքուն երբեք դեմ չի եղել արտաքին, այդ թվում՝ եվրոպական և եվրատլանտյան կառույցների հետ փոխգործակցությանը, ինչը արտացոլվել է երկրի ազգային անվտանգության հայեցակարգում։ Բայց ռազմատեխնիկական ոլորտում նման համագործակցությունը խնդրահարույց դարձավ էմբարգոյի և այլ քաղաքական սահմանափակումների պատճառով։ Լուծումը գտնվել է տարբեր կողմերի հետ համագործակցությամբ. օրինակ՝ 2010-ականներին Ադրբեջանի ռազմատեխնիկական համագործակցության գումարային ծավալով առաջին տեղում էր Ռուսաստանը, երկրորդը՝ Թուրքիան, երրորդը՝ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը։ Լուրջ համագործակցություն էր ծավալվել նաև Բելառուսի, Ուկրաինայի և Պակիստանի հետ։ Ինչպես տեսնում ենք, Բաքուն հետևել է ճկուն մոտեցման՝ առանց գաղափարախոսականացմամբ։

Սարքավորումները և տեխնոլոգիաները ձեռք են բերվել այնտեղ, որտեղ հնարավոր է եղել: Նույն նախագծերը Հարավային Աֆրիկայի հետ հնարավորություն տվեցին տեխնոլոգիա ձեռք բերել մի երկրի զենք արտադրողներից, որը ժամանակին հեգեմոն էր աֆրիկյան մայրցամաքի ողջ հսկա հարավային մասում և նույնիսկ ստեղծեց միջուկային զենք: Արդյունքը եղավ 2010 թվականից Ադրբեջանում հարավաֆրիկյան «Paramount Group» ընկերության «Մատադոր» և «Մարադոր» զրահամեքենաների սերիական արտադրությունը։

Կարևոր դեր խաղաց Իսրայելը, որի հետ համագործակցությունը հաճախ մնում էր վարկանիշից դուրս և հազիվ թե հանգեցվում էր քանակական ցուցանիշներով։ Այո, ուրիշներից ավելին է գնվել, բայց ի՞նչն է ավելի կարևոր՝ չոր վիճակագրական թվերը, թե՞ ստացված զենքի տեսակների կամ տեխնոլոգիաների ակնհայտ ազդեցությունը ադրբեջանական բանակի կառուցվածքի և մարտավարության վրա։ Իսկ միևնույն ժամանակ, իսրայելական տեխնոլոգիաների շնորհիվ 2011 թվականից Ադրբեջանում ծավալվել է հետախուզական անօդաչու թռչող սարքեր՝ «Orbiter-2M» և «Aerostar», «K1-Zərbə» կամիկաձե անօդաչու թռչող սարքի և դրա արդիականացված՝ «Itikovan loitering» տարբերակի զինամթերքի արտադրությունը։ Եվ, ի դեպ, այստեղ իր ճշտություն է ցույց տվել նախ տնտեսական բազա ստեղծելու, ապա միայն Ադրբեջանի ռազմական ներուժի անմիջական ավելացմանը անցնելու ընտրված քաղաքականությունը։ Ինչպես խոստովանում են և՛ հայ, և՛ իսրայելցի քաղաքական գործիչները, Իսրայելը ժամանակին համագործակցություն է առաջարկել նաև Հայաստանին, սակայն նրա տնտեսությունը պարզապես չի կարողացել «քաշել» երկրների զինված ուժերի վերակառուցման համար նման ծախսերը։

Բայց, իհարկե, ամենամեծ օգնություն է ցուցաբերել Թուրքիան, և դա տեղ է գտել երկու երկրների արտաքին քաղաքական կողմնորոշման օրեցօր ավելի համանման շրջանակներում։ Չէ որ Անկարան նույնպես, հատկապես 2000-ականներից, իր առջեւ Արևմուտքի ճնշումից ավելի մեծ անկախությանը հասնելու առավելհավակնոտ նպատակներ է դրել: Բախվելով Արևմուտքի հետ կապված մի շարք քաղաքական ուժերի՝ թուրքական կառավարությունը տապալելու փորձերին, Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը 2016 թվականին բացահայտ հայտարարեց, որ երկիրը մտադիր է մինչև 2023 թվականը վերացնել այս ոլորտում արտաքին կախվածությունը։

Անդրադառնալով Թուրքիայի հետ համագործակցությանը, հարկ է նշել, թե ինչ մակարդակի վրա է գտնվում այդ երկիրը ռազմական արդյունաբերության, տեխնոլոգիաների և Արևմուտքի հետ փոխգործակցության առումով և շատ ավելի բարձր է, քան նույնիսկ ԵՄ-ՆԱՏՕ-ի շատ նոր անդամներ, որոնք նախկինում կարծես թե Վարշավայի պայմանագրերի ժամանակ տիրապետել են նկատելի պաշտպանական ինդուստրիային։ Մտածեք, նույնիսկ Արևելյան Եվրոպայում առաջատարի դերին հավակնող Լեհաստանը, համաձայնել է գնել «F-35» կործանիչներ (և ամերիկյան զենքի մնացած մասը) գրեթե ցանկացած պայմաններով, առանց պայմանագրերի, որոնք թույլ կտան ձեռք բերված տեխնիկայի սպասարկման և արտադրության մեջ հայրենական արդյունաբերության մասնակցության միջոցով վերադարձնել գնումների ծախսերի մի մասը։ Իսկ Անկարան նախ ձեռք բերեց նորագույն ամերիկյան F-35-ների արտադրության մեջ թուրքական տաս ընկերությունների մասնակցությունը, իսկ հետո Ռուսաստանից ստացավ «С-400» ԶՀՀ-ների բաղադրիչների արտադրության հետ կապված նմանատիպ պահանջների կատարումը։ Թուրքական արդյունաբերությունն ի վիճակի է լուրջ մասնակցություն ունենալ ամենաբարդ սարքավորումների արտադրության մեջ, իսկ կառավարությունը ձգտում է ապահովել համապատասխան հնարավորություններ։

Ուստի պաշտպանական արդյունաբերության զարգացման գործում Թուրքիայի հետ գործընկերությունը Ադրբեջանի համար եղել է արագ առաջընթաց ապահովելու հուսալի տարբերակ։ Արդեն 2000-ականների վերջին, Թուրքիայի հետ համագործակցության շնորհիվ, Ադրբեջանի ՊԱՆ-ը սկսեց ՆԱՏՕ-ի չափանիշներին համապատասխան փոքր հրաձգային զինատեսակների արտադրությունը, իսկ, օրինակ, 2010-ականներին սկսեց իրականացնել հռթիռային սպառազինության, իսկ զրահատեխնիկայի գծով «Roketsan» ընկերության, իսկ զրահատեխնիկայի գծով «Aselsan» ընկերությունների հետ մի շարք խոշոր նախագծեր։ Այս երկու ընկերություններն էլ, ի դեպ, հետագայում ներգրավվել են «F-35»-ի արտադրության մեջ։ Կարելի է բերել ադրբեջանա-թուրքական նախագծերի բազմաթիվ օրինակներ, և դրանք ամենևին էլ չեն եղել շարժում մեկ ուղղությամբ՝ Թուրքիայից Ադրբեջան։ Օրինակ, դատելով առկա լուսանկարներից՝ 2010-ականներին թուրք հրթիռայիններն օգտագործում էին բելառուսական շասսիներ, որոնք նրանց մոտ հազիվ թե հայտնվեին այլ կերպ, քան ադրբեջանցի գործընկերների միջոցով։

Զարմանալի չէ, որ ռազմատեխնիկական ոլորտում համագործակցությունը, ինչպես նաև զենքի մշակումը (ուղղակի ռազմական օգնության հետ մեկտեղ) դարձել է Դաշնակցային հարաբերությունների մասին Շուշայի հռչակագրի կարևոր կետերից մեկը, որը Ադրբեջանի և Թուրքիայի նախագահների կողմից ստորագրվել է 2021 թվականի հունիսի 15-ին:

Ամփոփելով՝ կարելի է ասել, որ Ռուսաստանում և Արևմուտքում հայկական էթնիկ ազգայնականության կողմնակիցների և նրանց կողմնակիցների ռասիստական նախապաշարմունքները նրանց թույլ չտվեցին տեսնել ակնհայտը՝ Ադրբեջանի նպատակաուղղված և վստահ վերելքի երկարաժամկետ գործընթացը։ Գործընթացն ամենևին էլ տարերային չէ, այլ հստակ կառույցաբանված և ռազմավարական մտածված։

Սա եհիշեցնում է մյուս կիսամոռացված պատմությունը։ XIX դարի սկզբին Գերմանիան կոչվում էր «բանաստեղծների և փիլիսոփաների երկիր», կարծում էին, որ գերմանացիներն ավելիին ունակ չեն։ Եվ ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց գերմանական (հիմնականում պրուսական) բանակը ջախջախեց իրենց դարերով ծաղրող հարևաններին (իբրև «Քաղաքակրթությունը՝ Ֆրանսիան է», որը բնակեցված էր գերմանական բարբարոսների հորդաներով): Բայց դրա փոխարենը հարեւանները հասկացան, որ գերմանացիները ոչ միայն բանաստեղծություններ են գրում, այլեւ ամենաբարձր որակի զենքեր են պատրաստում, եւ ոչ միայն զենք։

Գերմանական այս պատմության մեջ, սակայն, կա ևս մեկ դաս, որը գերմանացիներն ու ֆրանսիացիները երկար ժամանակ չէին կարող յուրացնել, բայց Բաքուն, ինչպես երևում է, դրանից դասեր է քաղել։ Մասնավորապես, սովորելով զենք պատրաստել և օգտագործել, կարևոր է առաջին իսկ հնարավորության դեպքում վերադառնալ խաղաղության՝ չնայած բոլոր գայթակղություններին, որոնք առաջանում են, երբ ձեռքերում ինչ-որ բան կա, որը, թվում է, կարելի է հարվածել կոպիտ հակառակորդին: Սակայն ֆրանսիացիներն ի վերջո եկան ապագան գերմանացիների հետ միասին կառուցելու անհրաժեշտությանը, և ոչ մի պատճառ չկա մտածելու, որ Հարավային Կովկասի ժողովուրդները չեն կարող գնալ նույն ճանապարհով։