Ադամանդե ծուխը ցրվել է. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ցածր մակարդակի վրա է Խազար Ախունդովի ակնարկը

Վերջին երեք տարիների ընթացքում Հայաստանի տնտեսության բարձր դինամիկան գործնականորեն ամբողջությամբ ձևավորվել է դեպի Ռուսաստան  էլեկտրոնիկայի, սարքավորումների և պատժամիջոցների տակ գտնվող այլ ապրանքների վերաարտահանման, ինչպես նաև ռուսական ոսկու և թանկարժեք քարերի վերավաճառքի շնորհիվ։ Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտեի տվյալների համաձայն, 2024 թվականին հայ-ռուսական առևտրաշրջանառության ծավալը աճել է 56.5%-ով, և առևտրային գործառնությունների մոտավորապես երկու երրորդը կազմել են թանկարժեք մետաղների և ադամանդների վերաբեռնումը «ծիրանի հանրապետություն», որոնք այնուհետև մատակարարվել են Չինաստան և ԱՄԷ: Միանգամայն ակնհայտ է, որ թանկարժեք իրերի հետ կապված սպեկուլյատիվ գործողությունները չէին կարող հավերժ շարունակվել, և արդեն 2025 թվականի առաջին եռամսյակի արդյունքներով գրանցվել է Հայաստանի արտաքին առևտրի նկատելի անկում, ինչպես նաև ներքին արդյունաբերական արտադրության նվազում։
 
Ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ 2022 թվականի փետրվարին ռուս-ուկրաինական պատերազմի սկսվելուց և Արևմուտքի կողմից հակառուսական պատժամիջոցների կիրառումից ի վեր, վերաարտահանման գործոնը դարձել է հայ-ռուսական արտաքին առևտրական հարաբերությունների առանցքային շարժիչ ուժը։ Հայ միջնորդները սկսեցին Եվրոպայի, ԱՄՆ-ի և Ասիայի արդյունաբերական առումով զարգացած երկրներից զանգվածաբար պատվիրել էլեկտրոնիկա, էլեկտրատեխնիկա, հաստոցներ և արդյունաբերական սարքավորումներ, ինչպես նաև տարբեր պահեստամասեր։ Այս կրկնակի նշանակության ապրանքները, մաքսային տվյալները որպես հայկական վերաձևակերպվելուց հետո, նոր բեռնագրերով տեղափոխվել են Ռուսաստան՝ զգալի շահույթ բերելով հայկական ընկերություններին։ Մոտ մեկուկես տարի առաջ հրապարակված «Fitch Ratings»-ի զեկույցի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանից ՌԴ ապրանքների մատակարարումը 2022 թվականից ի վեր աճել է 300%-ով. մինչդեռ հայկական արդյունաբերության և գյուղարտադրության թուլության պատճառով նրանք ի վիճակի չէին ապահովել այս աճի նույնիսկ տասը տոկոսը՝ ընդհակառակը, հայ-ռուսական առևտրաշրջանառության առյուծի բաժինը կառուցվել էր երրորդ երկրներից արտադրանքի վերաարտահանման վրա։ Սակայն, արդեն մինչև անցյալ տարվա վերջը այս վերաարտահանման առևտուրը նկատելիորեն հօդս ցնցեց Արևմտյան դաշինքի միանշանակ ճնշման պատճառով, որը պահանջում էր սահմանափակել Ռուսաստանի Դաշնություն կրկնակի նշանակության մեքենաների, սարքավորումների և մեխանիզմների՝ պատժամիջոցների շրջանցմամբ մատակարարումների ինտենսիվությունը։
 
Վերջին տարիներին հայկական ընկերությունների համար ամենաշահութաբեր բիզնես է դարձել Ռուսաստանից ոսկե ձուլակտորների, ոսկերչական զարդերի և չմշակված ադամանդների տեսքով մատակարարումները։ Մասնավորապես, արդեն 2022 թվականին Հայաստան է ներմուծվել 5,2 միլիարդ դոլարի 89 տոննա ռուսական ոսկի, իսկ 2023 թվականի սկզբից ի վեր նման մատակարարումները կազմել են 6,2 միլիարդ դոլարի՝ 111 տոննա։ Այս միտումը, չնայած դինամիկայի աննշան նվազմանը, շարունակվել է նաև 2024 թվականին։ Դրանով հանդերձ, ռուսական ոսկու գրեթե ամբողջ ծավալը վերաարտահանվում է Արաբական Միացյալ Էմիրություններ (ԱՄԷ) և մասամբ՝ Հոնկոնգ, որտեղից փոխադարձ հաշվարկների շրջանակներում Հայաստան էին ուղարկվում մեծ քանակությամբ կանխիկ գումարներ և արժեթղթեր։ Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ Ռուսաստանի Դաշնությունից ներմուծված ադամանդների մեծ մասը (82,7%) նույնպես արտահանվել է ԱՄԷ։ Այս գործառնությունների մասշտաբները հաստատվում են միայն 2022 թվականին ԱՄԷ-ից Հայաստան կանխիկ գումարի և արժեթղթերի հոսքով, որը կազմել է 1,45 միլիարդ դոլար։
 
Հատկանշական է, որ հայկական ոսկերչական արդյունաբերությունը, ըստ էության, չի մասնակցել՝ թանկարժեք մետաղներից զարդեր արտադրելով կամ ներմուծված ադամանդների մշակման ճանապարհով հավելյալ արժեքի ավելացմանը։ Դրա դերը հասցվել է ռուսական արտադրանքի վրա հայկական փորձաքննության գրասենյակի դրոշմ դնելուն, ինչը այդ արտադրանքը ավտոմատ կերպով հանում է պատժամիջոցներից։ Ռուսական ոսկու խոշորագույն ներմուծողների թվում են հայ քաղաքական գործիչների և գործարարների հետ կապված ընկերությունները. հիմնական խաղացողներից մեկն է հանդիսանում իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանի հետ կապված «Երևանի ոսկերչական գործարանը»։ Այն ոսկի էր գնում երեք տասնյակ ռուսական ընկերություններից և ապահովում դրա վերաարտահանումը՝ հայկական ոսկերչական իրերի անվան տակ։ Զարդերի և ոսկու ձուլակտորների վերաարտահանման այլ խոշոր մասնակիցների թվում են՝ «Diamond Standard», «TB Arm» և «Win-Gold» ընկերությունները։ Գործիքայն ռեկվիզիտների փոփոխմամբ նման պարզ սխեմաների շնորհիվ Հայաստանի ոսկերչական ոլորտը գրանցել է  զգալի աճ. 2020 թվականի 26 միլիոն դոլարի արտադրանքի արտահանումից մինչև 2023 թվականի 499 միլիոն դոլար, և սրանք միայն պաշտոնական թվեր են՝ հավանաբար, վերաարտահանված զարդերի շրջանառության զգալի մասը չի գրանցվել հարկային հաշվետվություններում։
 
Անցյալ տարվա արդյունքներով, ռուս-հայական առևտրաշրջանառության ծավալը գերազանցելով 12,401 միլիարդ դոլարը՝ ապահովել է 56,5%-ով տարեկան աճ, դրանով հանդերձ բոլոր առևտրային գործառնությունների մոտ երկու երրորդը կատարվել է ոսկու և զարդերի մատակարարման վրա։ Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեի տվյալների համաձայն՝ ընդհանուր առմամբ, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի, թանկարժեք մետաղների և դրանցից պատրաստված արտադրանքի (դրանց մեծ մասը ռուսական ծագում ունի) հետ գործարքների մասնաբաժինը կազմել է 2023 թվականի ցուցանիշների համեմատությամբ ավելի քան կրկնակի անգամ աճ ապահոված հայկական վերաարտահանման 8 միլիարդ դոլարը։
 
Բերված թվերը ակնառու վկայում են այն մասին, որ ոսկով և «զարդերով» սպեկուլյացիաները բացառիկ դեր են խաղացել «քարերի երկրի» տնտեսական աճի ցուցանիշներում։ Սակայն այս հեշտ գումարները, ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանի կարծիքով, լուրջ անհավասարակշռություններ է ստեղծում արտաքին առևտրում և չափազանց ռիսկային է։ Այդ նույն պատճառով էլ Արամյանը երկրի 2025 թվականի պետական բյուջեն ճանաչել է վտանգավոր և ռիսկերով լի, քանի որ նրա եկամտային մասի աճը կախված է գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների անկանխատեսելի զարգացումից և այլ արտաքին գործոններից։
 
Փաստորեն, Հայաստանի արտաքին առևտրի ցուցանիշների փլուզման մասին անցյալ տարի արված կանխատեսումները սկսեցին իրականանալ արդեն այս տարվա սկզբին. արևմտյան երկրների կողմից վերահսկողության խստացման, թանկարժեք մետաղների ծագումը հետևելու լրացուցիչ միջոցառումների ընդունման պատճառով Երևանը կորցրել «վերարտահանման հանգույցի» իր դիրքը։ Արդյունքում, Հայաստանըի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտեի տվյալների համաձայն՝ 2025 թվականի առաջին եռամսյակում ոսկու և թանկարժեք քարերի հետ գործարքների մասնաբաժինը կազմել է արտաքին առևտրի ընդհանուր բաժնի 21,6%-ը՝ նախորդ տարվա 66,1%-ի (6,5 միլիարդ դոլար) համեմատ։ Հենց «ոսկերչության» հատվածի անկումն է դարձել հանրապետության արտաքին առևտրի շրջանառության տարեկան դինամիկայի վատթարացման հիմնական պատճառը, որը 212% աճից փլվել է մինչև 54,2% անկում։
 
Հայկական լրատվամիջոցների տվյալների համաձայն ՝ 2025 թվականից ի վեր թանկարժեք մետաղների հետ կապված կասկածելի գործարքների նախկին ծավալով կատարումը անհնարին է դարձել Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) շրջանակներում ոսկերչական արտադրանքի մաքսատուրքերի հարցի կարգավորման պատճառով։ Փաստն այն է, որ 2020 թվականից ի վեր Մոսկվան բազմիցս առաջարկել է զրոյացնել գունավոր թանկարժեք քարերի և մինչև 0.2 կարատ ադամանդե ցրվացքների ներմուծման մաքսային արժեքը, սակայն այս առաջարկը արգելափակվել է Երևանի կողմից։ Թանկարժեք քարերի ներմուծման մաքսատուրքերի պատճառով շատ ավելի շահավետ էր ԵԱՏՄ անդամ չհանդիսացող երրորդ երկրներից պատրաստի ոսկերչական արտադրանք ներմուծելը, քան դրանք արտադրել միության տարածքում, քանի որ պատրաստի ոսկերչական արտադրանքի մաքսատուրքի դրույքաչափերը ցածր էին թանկարժեք քարերի արտադրության համար սահմանված դրույքաչափերից (10-15%)։ Սակայն այս տարի Ռուսաստանը, ԵԱՏՄ-ում իր գործընկերների հետ միասին, նախատեսում է զրոյացնել ԱՄԷ-ի հետ ոսկերչական արտադրանքի առևտրի մաքսատուրքերը, ինչի արդյունքում Հայաստանը գրեթե ամբողջությամբ կկորցնի միջնորդական գործողությունների «բարձր եկամտաբերության» էֆեկտը։ Սակայն, «ծիրանի հանրապետության» ոսկերչական արդյունաբերության վրա բացասական ազդեցությունը նկատելի դարձավ արդեն 2024 թվականին՝ ներքին արտադրության ծավալները 32,2%-ով նվազեցին՝ կազմելով 135,4 միլիոն դոլար։ Ընդհանուր առմամբ, դատելով Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով, երկրի տնտեսական ցուցանիշները այլևս չեն ցուցադրում վերաարտահանման բումի գագաթնակետին ձեռք բերված նախկին դինամիկան։ Այսպիսով, 2025 թվականի առաջին եռամսյակում արդյունաբերական արտադրությունը նվազել է 18,5%-ով, այդ թվում նաև նկատվում է փայլաթիթեղի, ինչպես նաև պղնձի և մոլիբդենի խտանյութերի արտադրության  20%-ով և 40%-ով անկում։ Արտահանման ոլորտներից զգալիորեն տուժել է գինու  և կոնյակի արտադրությունը՝ անկումը այստեղ կազմել է համապատասխանաբար 33,3% և 45,3%, իր հերթին 16,5%-ի նվազում է նկատվել նաև հագուստի կարի հատվածում: Արդյունքում, այս տարվա առաջին եռամսյակում Հայաստանի տնտեսական զարգացման տեմպը 5% աճի կանխատեսմամբ կազմել է 4,1%։