Հայկական հելսինկյան խումբը և իրավապաշտպանական երանգավորում Սամիթ Ալիևի «Անհարմար ճշմարտությունը»

Այն բանի ակտիվիստների շրջանում, որը Հայաստանում անվանում էին «ազգային-ազատագրական շարժում», ըստ էության, դա եղել է մի տեսակ շովինիստական կազմակերպությունների ցանց՝ համակարգող կենտրոններով ինչպես Արևմուտքում, այնպես  էլ Մոսկվայում՝ մի զարմացեք, երբ խոսքը վերաբերում է Ադրբեջանին կամ Թուրքիային, բոլորը շատ են սիրում հանդես գալ միասնական ճակատով, ժամանակավորապես մոռանալով իրենց տարաձայնությունների մասին և ընդհանուր նպատակներով՝ տարածքների մի մասի առավելագույն թուլացում և խլում, այսպես, ակտիվիստների շարքում կային բավականին հետաքրքիր մարդիկ, օրինակ՝ Ռոբերտ Նազարյանը՝ ֆիզիկոս և հայկական եկեղեցու սարկավագ, այսպես կոչված Հայաստանի հելսինկյան խմբի հիմնադիրներից մեկը, նա դեռ 1977 թվականին երդվել էր չխոսել հայերեն (ես չեմ կատակում) մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ Ղարաբաղը չմիացվի Հայաստանին։ Դե, եթե նա մինչև հիմա կենդանի է, ապա նա այլևս երբեք հայերեն չի խոսի։ Համաձայնվեք, ինչպիսի՜ հարված հայոց լեզվին՝ ֆիզիկոսի, սարկավագի ու իրավապաշտպանի կողմից։ Դե, հուսանք, որ հայոց լեզուն կդիմանա դրան։ Թե ոչ։
 
Ցանկացած դեպքում դա մեր գործը չէ, այսպես, ինքնին Հայաստանի հելսինկյան խումբը ստեղծվել է 1977 թվականի ապրիլին և առաջին հերթին հրապարակել է հռչակագիր, որում անմիջականորեն հայտարարել է Հելսինկյան համաձայնագրերի եզրափակիչ ակտով սահմանվող իր սեփական նպատակների մասին՝ մեջբերում եմ. «Ձգտել Հայկական ԽՍՀ-ի ՄԱԿ-ում ընդունվելուն՝ աշխարհով մեկ ցրված հայերի ազգային խնդիրները լուծելուն և ներկա ժամանակ Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի տարածքում ներառված Լեռնային Ղարաբաղը և Նախչըվանի Ինքնավար Հանրապետությունը Հայաստանի հանրապետության հետ վերամիավորմանը հասնելուն»։ Վատ ախորժակ չէ, դուք չե՞ք գտնում։ Ես միտումնավոր չեմ պատրաստվում անդրադառնալ Հելսինկյան համաձայնագրերի էությանը վերաբերվող իրավական կողմերին, եթե հասարակ կերպով, ապա դրանք հռչակում են «ով ինչին տիրապետում է, նա դրան տիրապետում է» սկզբունքը, բայց ես իմ պարտքն եմ համարում նշել, որ նրանք, ովքեր ցանկանում են տիրանալ ուրիշի ունեցվածքին, ռիսկի են դիմում դադարել հայերեն խոսելուց։ Դե, դուք ինձ հասկացաք։
 
Ի դեպ, երբ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ը բռնեց Զատիկյանի խմբի ահաբեկիչների գոտկատեղից, իսկ դա տեղի ունեցավ 1977 թվականի նոյեմբերին, Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի այն ժամանակվա առաջին քարտուղար Դեմիրճյանը անձամբ քննչական խմբի ղեկավարից պահանջեց անհապաղ դադարեցնել… ուշադրություն. այն անօրինությունն ու կամայականությունը, որը Մոսկվայից եկած քննիչները ստեղծել են իր հանրապետության տարածքում։ Հակառակ դեպքում Դեմիրճյանը սպառնացել էր հասնել մինչև Բրեժնևին։ Հայաստանի առաջին քարտուղարի վայնասունին իրենց ձայները միացրին նաև Հայաստանի ՊԱԿ-ի ղեկավարները, ովքեր նույնպես ամեն կերպ փորձում էին պատասխանատվությունից ազատել ահաբեկիչներին, և միայն այն ժամանակ, երբ ինքը Զատիկյանը ձերբակալվեց, և նրա բնակարանի խուզարկության ժամանակ հայտնաբերվեց պայթուցիկ սարքի սխեման, բողոքի ոռնոցը, ինչպես ասում են, մինչև վերջ անցավ։ Ահաբեկիչների պաշտպանության գործում  աչքի ընկավ նույնիսկ այնպիսի մարդասիրության փարոս և պրոֆեսիոնալ իրավապաշտպան, ինչպիսին է Անդրեյ Դմիտրիևիչ Սախարովը։ Նա դիմում գրեց Բրեժնևին, որում խնդրում էր նրան նպաստել մահապատժի կատարումը կասեցնելուն և նոր դատավարություն նշանակելուն, իսկ որպես հիմնական փաստարկ էր մեջբերել այն փաստը, որ դատարանը չէր ապահովել դատական սխալներն ու անարդարությունը բացառելու համար անհրաժեշտ թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը։ Նրա նամակը և ահաբեկիչների պաշտպանությունը զայրացրեցին նույնիսկ նրա մտերիմին՝ Մոսկվայում «BBC»-ի այն ժամանակվա թղթակից Կևին Ռուենին, այնուամենայնիվ, երբ դատավճիռն անցկացվեց և ի կատար ածվեց՝ Սախարովը ի նշան բողոքի մեկօրյա հացադուլ հայտարարեց։ Հմմ։ Ինչ-որ տեղ ես սա արդեն տեսել եմ, բայց դե լավ։
 
Ի դեպ, հայ ժողովրդի գործի համար որոշ մարտիկների անհետևողականությունը, իսկ երբեմն նաև հիմարությունը շատ է զարմացնում, թեև հիմարությունը, իհարկե, վերազգային բան է։ Պարույր Հայրիկյանի հարսնացուն՝ Ելենա Սիրոտենկոն, ում մասին ավելի ուշ կպատմեմ, հայ ժողովրդի ազատության համար պայքարողների մի խմբի կողմից ստացել է նամակ այսպիսի բովանդակությամբ. «(Անպարկեշտ խոսքեր), քո պատճառով զոհվեցին մեր տղերքը, մեր փառահեղ մարտիկները։ Բայց մի՛ ուրախացիր (անպարկեշտ խոսքեր), մեր ազգային տոնի օրը մենք կկոտրենք մեր թշնամիներին և քեզ էլ չենք մոռանա»։ Ստորագրությունը. հայերի խումբ։ Սա քեռի Սամիթի հորինվածքը չէ, ով ամբողջ ուժով փորձում է նսեմացնել հայ ազգային-ազատագրական շարժման ամբողջովին ջինջ և աներևակայելի փափուկ գործիչներին՝ այդ նամակի մասին ասում է ինքը Սախարովը իր հուշագրություններում, և որպեսզի անհիմն չլինել, սա 1979 թվականի, 26-րդ գլխի 2-րդ մասն է։ Սակայն, Սախարովն ինքը այս նամակի համար մեղքը գցում է ՊԱԿ-ի սադրանքի վրա, ինչը շատ համոզիչ չի թվում, բայց երբեք չգիտես, թե Բոների և հացադուլից հետո ինչ կարող է աչքին երևալ։
 
Իսկ հիմա, ինչպես մի քիչ առաջ խոստացել էի՝ Պարույր Հայրիկյանի մասին. 1979 թվականին Մոսկվայի մետրոյում կատարված ահաբեկչական հարձակման համար գնդակահարված Ստեփան Զատիկյանը ամուսնացած էր նրա քրոջ հետ։ Հայրիկյանը այդ ժամանակ արդեն շատ հայտնի այլախոհ էր։ Նա ընդհանրապես հասարակ մարդ չէր, հազվագյուտի չափ հետաքրքիր, մի տեսակ տուփ՝ կրկնակի կամ նույնիսկ եռակի հատակով, և արժանի է առանձին պատմության, մի կերպ կպատմեմ, երբ ձեռքներս հասնեն, բայց պետք է նրան արժանին մատուցել՝ նա աչքի էր ընկնում իրավիճակի համարժեք գնահատմամբ, և նրան դժվար է անվանել հարյուր տոկոսանոց թուրքաֆոբ։ Չես կարող ժխտել, որ նա խելացի է։  Դե այո, ընդհանուր առմամբ, Զատիկյանի հանցակիցները՝ Ստեփանյանը և Բաղդասարյանը, հարցաքննությունների ժամանակ տրտնջում էին, որ իրենց վախեցրել է Զատիկյանը, ով խելքը թռցրել է շովինիզմի գաղափարով և անընդհատ պնդում է, որ ռուսներին պետք է պատժել հայ ժողովրդին ճնշելու համար։ Տրտնջոցը նրանց շատ չօգնեց, և նրանց գնդակահարեցին Զատիկյանի հետ միասին, հավանաբար դրա համար, որպեսզի նրա համար այդքան ձանձրալի ու վիրավորական չլինի։
 
Այսպես, Պարույր Հայրիկյանին է պատկանում մի մեջբերում՝ ուշադրություն. եկեք լիովին անկեղծ լինենք, մենք ամբիոնից չենք խոսում։ «Չէ որ  թուրքերը հայ ժողովրդին չսիրելու հիմքեր ունեին։ Սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Ռուսական կովկասյան ճակատը հարձակվում է, իսկ ի՞նչ կասեք թիկունքում գտնվող թուրքերի մասին։ Հայերը պատրաստվում են գործել իրենց թշնամիների կողմից» - ես մեջբերում եմ Պարույր Հայրիկյանի ընկերոջ՝ խորհրդային այլախոհ Միխայիլ Խեյֆեցի գրքից, իսկ գիրքը կոչվում է «Ռազմագերի քարտուղարը, պատմվածք Պարույր Հայրիկյանի մասին»։ Մանրամասնություն դիմանկարին. 1988 թվականի փետրվարին նա անմիջականորեն ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ին է մեղադրում Սումգայիթի ջարդերի համար, որից հետո նրան անմիջապես աքսորում են... ոչ, ոչ թե Գերմանիա կամ Շվեյցարիա, ինչպես իրենց ժամանակին աքսորել էին Սոլժենիցինին և Բուկովսկուն, այլ... Եթովպիա։ Ամենայն հավանականությամբ, որովհետև այդ փուլում հարկավոր էին  շովինիստներ, իսկ շովինիստի համար Հայրիկյանը չափազանց ողջամիտ էր։ Իսկ մնացածի մասին՝ մի կերպ ուրիշ անգամ։