Բաքուն և Աշխաբադը ուղղում են ժամացույցները Խազար Ախունդովի ակնարկը

Վերջին տարիներին Ադրբեջանը Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ արագացրել է գործարար կապերը և՛ բազմակողմ, և՛ երկկողմ հիմքերով. ինտեգրացիոն վեկտորի առանց են մնում՝ էներգետիկ և տրանսպորտային ու լոգիստիկ, այդ թվում նաև ադրբեջանա-թուրքմենական տնտեսական համագործակցությունը ներառող նախագծերը։
 
Այսօր Բաքվի և Աշխաբադի միջև գործընկերությունը դինամիկ զարգանում է՝ հենվելով երկու երկրների ղեկավարության միջև փոխըմբռնման և վստահության բարձր մակարդակի վրա։ Տնտեսական, հումանիտար և այլ ոլորտներում ձեռքբերումները և ադրբեջանա-թուրքմենական համագործակցության հեռանկարները քննարկվել են նախորդ օրը թուրքմեն ժողովրդի ազգային առաջնորդ, Թուրքմենստանի Խալք Մասլահաթի նախագահ Գուրբանգուլի Բերդըմուհամեդովի Ադրբեջան կատարած այցի ժամանակ։
 
«Մեր ժողովուրդներին միավորում են եղբայրության խորը ավանդույթները, և անկախության ժամանակաշրջանում այդ կապերը էլ ավելի են ամրապնդվել, և մենք հաջողությամբ համագործակցում ենք բազմաթիվ ոլորտներում», - հայտարարել է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Թուրքմենստանի Խալք Մասլահաթի նախագահ Գուրբանգուլի Բերդըմուհամեդովի հետ հանդիպման ժամանակ։- Մենք ունենք բազմաթիվ նվաճումներ քաղաքական, տնտեսական, մարդասիրական և այլ ոլորտներում, այդ թվում նաև տրանսպորտի և էներգետիկայի ոլորտում, և, իհարկե, այսօր մենք կանցկացնենք մտքերի փոխանակում ապագա համագործակցության վերաբերյալ»։
 
Թուրքմենստանի Խալք Մասլահաթի նախագահը հանդիպման շրջանակներում իր հերթին նշել է, որ Ադրբեջան այցի հիմնական նպատակը համարում է՝ երկկողմ հարաբերությունների հետագա ամրապնդման և զարգացման, ձեռք բերված նվաճումների ամրապնդման և նոր նախագծերի ու ոլորտների իրականացման խթանման հնարավորություն: Ադրբեջանին շնորհավորելով Խանքենդի քաղաքում Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության 17-րդ գագաթնաժողովի վերջերս հաջող անցկացման կապակցությամբ՝ թուրքմեն ժողովրդի ազգային առաջնորդը հիշեցրել է երկկողմ առևտրատնտեսական գործընկերության հաջող զարգացման, դրա որակական և քանակական ցուցանիշների աճի, մշակույթի, գիտության և կրթության ոլորտներում ավանդական կապերի ընդլայնման մասին։
 
«Մենք հենվում ենք ամուր պատմական հիմքի, երկու ժողովուրդների ընդհանրության և ազգակցականության, միմյանց կարիքի փոխադարձ ըմբռնման, գործընկերության ռազմավարական հեռանկարների հստակ տեսլականի, մեր ժողովուրդների և պետությունների բարօրության, նրանց բարեկեցության և բարգավաճման համար համատեղ քաղաքական, տնտեսական և ռեսուրսային ներուժն օգտագործելու պատրաստակամության վրա», - ասել է Գուրբանգուլի Բերդըմուհամեդովը: – Երկու կողմերի ջանքերի շնորհիվ երկու երկրների միջև փոխգործակցությունը բնութագրվում է նպատակասլացությամբ և կոնկրետությամբ, այն ունի կայուն և հաստատուն բնույթ, ցուցադրում է լավ դինամիկա։ Ես վստահ եմ, որ այս այցը կարևոր գործոն  կդառնա Թուրքմենստանի և Ադրբեջանի հետագա մերձեցման, երկարաժամկետ համագործակցության ռազմավարության իրականացման համատեքստում համաձայնեցված մոտեցումների մշակման գործում»։
 
Այստեղ անհրաժեշտ է նշել, որ Բաքվի և Աշխաբադի միջև համագործակցությունը արդեն շատ տարիներ զարգանում է մի քանի առանցքային ոլորտներում, որոնցից կարևորագույն է հանդիսանում էներգետիկան և լոգիստիկան։ Մասնավորապես, խոսքը երկար պատմություն ունեցող նավթի տարանցման մասին է. վերջին տարիների ընթացքում Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան (ԲԹՋ) խողովակաշարի միջոցով համաշխարհային շուկաներ է արտահանվել ընդհանուր առմամբ մոտ 35 միլիոն տոննա թուրքմենական նավթ։ Զուգահեռ սխեմայի շրջանակներում, Ադրբեջանի միջով լաստանավային և երկաթուղային փոխադրումների միջոցով վրացական Կուլևի նավահանգստի Սև ծովի նավթային տերմինալ ուղարկված թուրքմենական նավթամթերքներն ու վառելիքը նույնպես արտահանվել են համաշխարհային շուկա։
 
Էներգետիկ ոլորտում համագործակցության ամրապնդման միանգամայն կարևոր գործոն կարելի է համարել 2021 թվականին ստորագրված փոխըմբռնման հուշագիրը, որի համաձայն երկու պետությունները նախատեսում են հավասար հիմունքներով համագործակցել նախկինում վիճարկելի Կասպից ծովի «Քյափազ» / «Սերդար» հանքավայրի հետախուզման և զարգացման գործում, որը փոխադարձ համաձայնությամբ վերանվանվել է «Դոստլուգ»։ Այս միտման տրամաբանական շարունակությունը՝ 2023 թվականի նոյեմբերին Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերության (SOCAR) կողմից Թուրքմենստանի այլ հանքավայրերում նախագծերի իրականացմանը մասնակցության հեռանկարների քննարկումն էր։ Այս միտման շրջանակներում «SOCAR»-ը ակտիվորեն ընդլայնում է համագործակցությունը «Turkmengaz»-ի հետ և 2023 թվականի նոյեմբերին ներկայացուցչություն է բացում Աշխաբադում։
 
2021 թվականի նոյեմբերին Ադրբեջանի, Թուրքմենստանի և Իրանի Իսլամական Հանրապետության (ԻԻՀ) կողմից «կապույտ» վառելիքի փոխանակման մատակարարումների կազմակերպման վերաբերյալ եռակողմ համաձայնագրի կնքումից հետո, ադրբեջանա-թուրքմենական գործարար կապերը համալրվեցին նոր գազային գծով։ 2022 թվականի հունվարից Աշխաբադը սկսեց Իրանի հյուսիս-արևելյան շրջաններ տեղափոխել միջինը 4,5-5 միլիոն խորանարդ մետր թուրքմենական գազ, որից հետո Իրանի հյուսիս-արևմտյան շրջանները Ադրբեջանի հետ կապող միջսահմանային գազատարով մեր երկիր են սկսել հոսել իրանական գազի համապատասխան ծավալներ: Իրանական աղբյուրների տվյալներով՝ 2023 թվականի ամռանից ի վեր փոխանակման մատակարարումները ավելացել են մինչև օրական 7 միլիոն խորանարդ մետր: Անցյալ տարվա որոշ դադարումներից  հետո գազի փոխանակումը շարունակվել է. այսպիսով, 2025 թվականի սկզբից Բաքուն Աշխաբադից գնել է 23,3 միլիոն դոլարի 155,3 միլիոն խորանարդ մետր գազ:
 
Էներգետիկ կլաստերը այսօր էլ մնում է ադրբեջանա-թուրքմենական համագործակցության հիմքը, որը հետևողականորեն ընդլայնվում է այլ ոչ հումքային բաղադրիչների շնորհիվ: Մասնավորապես, Բաքվի և Աշխաբադի միջև գործընկերության խոստումնալից վեկտոր է համարվում համագործակցությունը Սև ծովի հատակով անցկացված  1195 կմ երկարությամբ և 1000 ՄՎտ հզորությամբ «Black Sea Energy» ստորջրյա էլեկտրական մալուխի միջոցով էլեկտրաէներգիայի արտահանման շրջանակներում:
 
Ադրբեջանի, Վրաստանի, Ռումինիայի և Հունգարիայի կողմից 2022 թվականի դեկտեմբերի 17-ին ստորագրված համաձայնագիրը նախատեսում է նախագծի մեկնարկը 2029 թվականին՝ 2,3 միլիարդ դոլար նախնական բյուջեով։ Էլեկտրահաղորդման գիծը նախատեսված է վերականգնվող էներգիայի հատվածում արտադրված էլեկտրաէներգիան Ադրբեջանից և Վրաստանից Եվրոպա մատակարարելու համար։ Ապագայում նախատեսվում է ընդլայնել էլեկտրաէներգիայի մատակարարումը ԵՄ էներգետիկ կամրջի միջոցով՝Կենտրոնական Ասիայի երկրները միացնելու հաշվին։ Թուրքմենստանի և Ղազախստանի կառավարությունները արդեն պաշտոնապես հայտարարել են Կասպից ծովի միջով էներգետիկ մալուխի անցկացմանը մասնակցելու և «Black Sea Energy» համակարգին էլեկտրաէներգիա մատակարարելու իրենց պատրաստակամության մասին։
 
Հատկանշական է, որ Բաքուն և Աշխաբադը մտադիր են Կասպից ծովի արևմտյան և արևելյան ափերը միացնել օպտիկամանրաթելային ինտերնետ մալուխով, և այսօր փորձագիտական մակարդակով աշխատանքներ են տարվում նախագծի տեխնիկատնտեսական հիմնավորման պատրաստման ուղղությամբ։ Հիշեցնենք, որ հինգ տարի առաջ Ադրբեջանի և Թուրքմենստանի միջև միջպետական համաձայնագիր է ստորագրվել 300 կմ երկարությամբ և 2-4 տերաբիթ/վրկ հզորությամբ ստորջրյա օպտիկական մալուխային գծի (Սիյազան-Թուրքմենբաշի) կառուցման վերաբերյալ։ Այս ռազմավարական կարևոր նախագիծը ենթադրում է միջազգային ինտերնետային տրաֆիկի տեղափոխում Եվրոպայից Թուրքմենստան, իսկ այնտեղից՝ Աֆղանստան, Պակիստան և այլ հարևան երկրներ։
 
Բացի հումքային և էներգետիկ անդրկասպյան տարանցումից, Ադրբեջանն ու Թուրքմենստանը միանգամայն ակտիվորեն համագործակցում են նաև Միջին միջանցքով ոչ նավթային բեռների փոխադրման ընդլայնման գործում, այդ թվում նաև այնպիսի տրանսպորտային երթուղիների շրջանակներում, ինչպիսիք են «Lapis Lazuli»-ն և «CASCA+»-ը: Վերջին տարիներին երկու երկրները մասնակցել են բեռնափոխադրումների թվայնացման, ինչպես նաև սահմանային և մաքսային ընթացակարգերի պարզեցման, ծովային և երկաթուղային ծառայությունների սակագների իջեցման համատեղ նախագծերի, ինչը նպաստել է բազմամոդալ բեռնափոխադրումների աճին, այդ թվում նաև տարանցիկ կոնտեյներային փոխադրումների ընդլայնմանը: Հատկանշական է, որ բեռների, մասնավորապես՝ կոնտեյներային բեռների փոխադրումը դիվերսիֆիկացնելու նպատակով վերջերս որոշում է կայացվել՝ Անդրկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղու (TITR) փոխադրումների մի մասը տեղափոխել Թուրքմենստան: Այս առումով, 2025 թվականի հունիսի վերջին Չինաստանի արևելյան Չժեցզյան նահանգում գտնվող Ցզինհուա քաղաքից դեպի Ալյաթ նավահանգստի ուղղությամբ մեկնել է առաջին բեռնատար բլոկ-գնացքը, որը բեռնված էր հագուստի, աքսեսուարների, մետաղական արտադրանքի և այլ ապրանքների 100 ստանդարտ կոնտեյներներով: Նոր տրանսպորտային երթուղին կնվազեցնի Ակտաու և Ալյաթ նավահանգիստների միջև լոգիստիկ գծի ծանրաբեռնվածությունը և կարագացնի չինական ապրանքների տարանցումը դեպի թուրքական և եվրոպական շուկաներ: Նույն նպատակներով, արդեն վեց տարի իրականացվող «Lapis Lazuli» նախագծի շրջանակներում ստեղծվում է տրանսպորտային վեկտոր, որը Աֆղանստանի Հերաթ նահանգի Թորղունդի քաղաքը կկապի Թուրքմենստանի Աշխաբադի հետ, այնուհետև Կասպից ծովի Թուրքմենբաշի և Ալյաթ նավահանգիստներով՝ Վրաստանի միջոցով Թուրքիայի հետ: Ընդ որում, ադրբեջանական և թուրքմենական նավահանգիստները կապող այս համակցված (երկաթուղային, ճանապարհային, ծովային) տարանցիկ երթուղիները հիմնականում կողմնորոշված են ոչ նավթային բեռների՝ ոչ մետաղական հանքային հումքի, շինանյութերի, ազոտական պարարտանյութերի, բամբակյա գործվածքների, չորացրած մրգերի և այլ գյուղատնտեսական արտադրանքի՝ թուրքական և եվրոպական շուկաներ փոխադրման վրա:
 
Էներգետիկ և ոչ նավթային բեռների տարանցման ընդլայնումը, համատեղ նախագծերի իրականացումը նպաստել են ադրբեջանա-թուրքմենական առևտրի դինամիկայի աճին. այսպիսով, 2023 թվականին դրա աճի տեմպերը կազմել են 75% և գրեթե հասել են 800 միլիոն դոլարի: Ավաղ, բայց անցյալ տարի այս ռեկորդային ցուցանիշները պահպանել չհաջողվեց՝ երկկողմ առևտրաշրջանառությունը կազմեց 400 միլիոն դոլար:
 
Այսօր դժվար է դատել, թե ինչպիսին կլինեն ընթացիկ տարվա արդյունքները, բայց 2025 թվականի հունվար-մայիսին Ադրբեջանի և Թուրքմենստանի միջև առևտրաշրջանառությունը կազմել է 118,5 միլիոն դոլար: Մասնագետները առևտրի դինամիկայի անկումը կապում են ածխաջրածնային շուկաների տատանումներով, որոնք նվազեցնում են էներգետիկ ռեսուրսների գները: Այնուամենայնիվ, երկկողմ գործարար կապերի աճի ներուժը մնում է բարձր՝ հաշվի առնելով Թուրքմենբաշի նավահանգստի կապը չինական տարանցման հետ՝ TITR-ի միջոցով, ինչպես նաև 2022 թվականի դեկտեմբերին Ավազում ստորագրված առևտրատնտեսական համագործակցության եռակողմ համաձայնագիրը և Եվրոպա թուրքմենական գազի մատակարարումների հաստատմանն ուղղված աշխատանքային խմբի ստեղծումը: