Երրորդ ուժերը խաղի մեջ են. Հարավային Կովկասի շեմին նոր պատերա՞զմ Քերիմ Հասի կանխատեսումները

Caliber.Az-ի հարցազրույցը՝ թուրք միջազգային քաղաքագետ, քաղաքական գիտությունների թեկնածու Քերիմ Հասի հետ։

— Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը վերընտրվելուց հետո իր առաջին պաշտոնական այցը կատարել է Թուրքիա։ Ինչի՞ մասին է դա խոսում և ինչպե՞ս եք գնահատում այցի արդյունքները։

— Այս այցը, անպայման, թույլ է տալիս գնահատել, թե որքան ամուր և միասնական են Անկարայի և Բաքվի հարաբերությունները։ Միանգամայն խորհրդանշական է, որ, եթե գոյություն ունեցող ավանդույթի համաձայն՝ ԱՊՀ երկրների շատ ղեկավարներ ընտրվելուց հետո ուղևորվում են Մոսկվա, ապա Ալիևը մեկնել է Թուրքիա, ինչը հստակ ցույց է տալիս Ադրբեջանի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումը։ Դրանով հանդերձ Բաքուն ավանդաբար լավ հարաբերություններ է պահպանում Ռուսաստանի հետ։ Ինչպես նաև ուզում եմ նշել, որ Ադրբեջանը գործընկերական հարաբերություններ է զարգացնում եվրոպական որոշ առաջատար երկրների, օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայի, իսկ մյուս կողմից՝ Իսրայելի հետ։ Եվ եթե, օրինակ, Մեծ Բրիտանիան ունի վետոյի իրավունք ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում, ապա Իսրայելը հանդիսանում է Մերձավոր Արեւելքի գլխավոր դերակատարներից մեկը։ Դրանով հանդերձ Թուրքիայի ղեկավարությունը նույնպես հիանալի հարաբերություններ ունի նաեւ Մեծ Բրիտանիայի հետ։ Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ Ադրբեջանի քաղաքականության մեջ կա սեփական խորապես մտածված տրամաբանություն։ Եվ, գնահատելով Ադրբեջանի դիվանագիտական գործողությունների ալգորիթմը, կարելի է ասել, որ Բաքուն ինչպես ինքնուրույ, այնպես էլ Թուրքիայի հետ իր կապերի միջոցով սերտ և գործընկերային հարաբերություններ է կառուցում այն երկրների հետ, որոնք առանցքային դեր են խաղում համաշխարհային քաղաքականության մեջ և տարածաշրջանում ունեն իրենց շահերը։

Ինչպես նաև, իմ կարծիքով, Իլհամ Ալիևի արտաքին քաղաքական վեկտորը կարևոր նշանակություն ունի Մոսկվայի համար՝ հատկապես այն փաստը, որ Ադրբեջանը ամրապնդում է թուրքական երկրների հանգույցը Հարավային Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում։ Այնպես որ, կարծում եմ, որ Ադրբեջանի նախագահի Թուրքիա այցը ունի իր կարևոր կոնֆիգուրացիան և ուրվագծերը, որոնք կարելի է վերծանել բավականին երկար ժամանակ։ Ի դեպ, հարկ է նշել, որ Անկարայի մոտ էլ առկա են փոխադարձ քաղաքական ավանդույթներ՝ թուրքական պետության նորընտիր կամ վերընտրված ղեկավարը առաջին հերթին ուղևորվում է Հյուսիսային Կիպրոս և Ադրբեջան՝ հստակ ցույց տալով, թե ովքեր են հանդիսանում Թուրքիայի համար գլխավոր դաշնակիցներ։

Անշուշտ, դիտարկելով այս այցը, կարելի է խոսել Անկարայի և Բաքվի միջև ռազմաքաղաքական գործընկերության հետագա ամրապնդման մասին։ Կան տնտեսական ոլորտում զարգացման ծրագրեր՝ Էրդողանն ու Ալիևը մանրամասն քննարկել են նաև այդ հարցը։ Փաստն այն է, որ Անկարան ցանկանում է ավելի շատ գազ վաճառել Եվրոպային, և, կարծում եմ, որ մոտ ապագայում մենք որոշակի առաջընթաց կտեսնենք էներգետիկ համագործակցության ոլորտում։

— Թուրքիան կարծես թե վերապրել է ՆԱՏՕ-ի հետ իր տարաձայնությունների ժամանակահատվածը։ Թե՞ դա պարզապես կողքից է թվում:

— Ես, անկեղծ ասած, չեմ կարծում, որ Թուրքիան երբևէ ստեղծել է ՆԱՏՕ-ից հեռու վեկտոր, ինչպես կարծում են ոմանք՝ ավելի շատ հակվելով դեպի Ռուսաստանի օգտին համագործակցությունը։ Թուրքիան երբեք երես չի թեքել իր գլխավոր դաշնակիցներ՝ ԱՄՆ-ից և Մեծ Բրիտանիայից։ Այո, ի պատասխան, կարող եք ինձ հարց տալ այն մասին, թե այդ դեպքում ինչպես մեկնաբանել Թուրքիայի և ԱՄՆ-ի միջև վեճերը՝ C-400-ի կամ Շվեդիայի ՆԱՏՕ մտնելու հարցով Թուրքիայի դիրքորոշման հաշվով, սակայն, ըստ էության, եթե քննարկել, այս բոլոր հարցերը կանխատեսելիորեն լուծելի էին, հռետորապես, այսինքն՝ չնայած սպառնալից հայտարարություններին, Անկարան վաղ թե ուշ հավանություն կտար ՆԱՏՕ-ին Շվեդիայի անդամակցությանը, և վերջիվերջո ԱՄՆ-ը Թուրքիային կմատակարարի նոր F-16-ներ։

Դրանով հանդերձ, եթե ուշադիր նայեք, Թուրքիան այժմ շատ ավելի է մասնակցում ՆԱՏՕ-ի զորավարժություններին, քան, ասենք, տաս տարի առաջ։ Եվ հենց Թուրքիան է այժմ զբաղվում Սիրիայում ճգնաժամի կարգավորմամբ։ Ինչպես նաև Լիբիայում, միայն Թուրքիայի միջամտությունից հետո, վագներականների աջակցությամբ ոռնացող Հաֆթարի բանակը կանգնեցվեց:

Ինչ վերաբերում է Հարավային Կովկասին, ապա այստեղ Թուրքիան, որպես ՆԱՏՕ-ի շահերի ուղեկցող, նույնպես էական դերակատարում ունի։ Մինչդեռ Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում ակնհայտորեն նվազում է, և Երևանի և Մոսկվայի հարաբերությունների վատթարացումը կարող է հանգեցնել տարբեր սցենարների, ընդհուպ մինչև Հայաստանի տարածքից ռուսական բազայի դուրսբերման։ Այնպես որ, կարելի է ասել, որ հատկապես Թուրքիան է հանդիսանում ՆԱՏՕ-ի համար առանցքային դերակատար՝ ուժեղացնելով Դաշինքի ազդեցությունը հաճախ իր շահերի իրականացման միջոցով: Եվ Անկարայի ու ՆԱՏՕ-ի միջև մակերեսորեն ծագող որոշ բարդությունները բացարձակապես չեն ազդում Թուրքիայի և դաշինքի խորը համագործակցության վրա։

Ինչ վերաբերում է ապագային, ապա ես կանխատեսում եմ, որ Թուրքիան մոտ ապագայում ռազմաքաղաքական առումով հատկապես ակտիվ կլինի հետխորհրդային տարածքում, օրինակ՝ Մոլդովայում կամ Կենտրոնական Ասիայում, այնտեղ ուժեղացնելով իր ազդեցությունը։

— Թուրքիան դեռ մի քանի տարի առաջ ազդարարել էր իր սպառազինության վերազինման մեծ ծրագրի մասին, և այժմ մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են ջրի վրա իջնում տարբեր դասերի թուրքական նոր ռազմանավեր, ստեղծվում են անօդաչու թռչող սարքերի նոր մոդելներ։ Ումի՞ց է Թուրքիան մտադիր պաշտպանվել։ Եվ ինչպե՞ս եք գնահատում Թուրքիան և Ադրբեջանը նոր գլոբալ պատերազմի մեջ ներքաշվելու ռիսկերը, որն արդեն ինչ-որ իմաստով տեղի է ունենում։

— Զրոյական տարիներին (2000-ական) Թուրքիան մեծ ներդրումներ է կատարել ռազմական արդյունաբերության մեջ, այդ ժամանակ երկրի տնտեսությունը գտնվում էր իր բարգավաճման գագաթնակետին։ Այնպես որ, կարելի է ասել, որ հիմա Թուրքիան քաղում է նախորդ տասնամյակի պտուղները: Դրանով հանդերձ տարբեր երկրներ թուրքական սպառազինության արտահանումը ավելանւմ է, միևնույն ժամանակ, երբ պաշտպանության ոլորտում ներդրումները կրճատվում են։ Բայց վերջինս ավելի շատ կապված է Թուրքիայի տնտեսության ընդհանուր անկման հետ։

Այդ զենքերը, միանշանակ, ուղղված չեն Թուրքիայի արևմտյան գործընկերների և նույնիսկ Հունաստանի դեմ, որի հետ Անկարան այնուամենայնիվ ստիպված եղավ ընդհանուր լեզու գտնել։ Թուրքական զենքն ուղղված չէ կոնկրետ թիրախների դեմ, դրանք ծառայում են որպես արտերկրում և երկրի ներսում Թուրքիայի դիրքերն ամրապնդելու միջոց։

Վերջերս Երրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին հաճախ են խոսում, որպես բոլորը բոլորի դեմ պայքարի կամ ռազմական բլոկների միջև պատերազմի մասին, որտեղ կիրառվելու է միջուկային զենք, բայց, իմ կարծիքով, իրադարձությունների նման շրջադարձի հավանականությունը դեռևս շատ փոքր է։ Զուտ հիպոթետիկորեն, նման զարգացման դեպքում, կարծում եմ, որ Թուրքիան իր գործողությունները կհամակարգի առաջին հերթին իր արեւմտյան դաշնակիցների հետ։ Միևնույն ժամանակ ակնհայտ է նաև այն, որ Մերձավոր Արևելքում գլոբալ պատերազմը կդառնա գործողությունների ասպարեզ ինչպես Արևմտյան բլոկի, այնպես էլ Արևելյան բլոկի երկրների համար։

Ինչ վերաբերում է նման իրավիճակում Ադրբեջանի դիրքորոշմանը, ապա ես չեմ պատրաստվում այն կանխատեսել, քանի որ Բաքուն հակամարտությունների մեծ մասում հավատարիմ է մնում հավասարակշռված և չեզոք մոտեցմանը, իսկ Ադրբեջանի աշխարհաքաղաքական դիրքը նույնպես քիչ դեր չի խաղում՝ այստեղ պետք է հաշվի առնել բոլոր ռիսկերը, բոլոր «կողմ» և «դեմ» հանգամանքները: Սակայն նման իրավիճակում Ադրբեջանի դիրքորոշումը Անկարայի համար չափազանց կարեւոր կլինի։

— Ինչպե՞ս եք գնահատում Բաքվի և Երևանի միջև երկխոսության ներկա մակարդակը, խաղաղ պայմանագրի ստորագրման հնարավորությունը։ Վերջին շրջանում այնպիսի զգացողություն է ստեղծվել, որ Երեւանը ակտիվորեն օգտագործվում է որպես գործիք՝ Հարավային Կովկաս արեւմտյան երկրների ներթափանցելու համար, այդ թվում նաև Ֆրանսիան՝ իր ագրեսիվ ու թունավոր հավակնություններով։ Ինչպիսի՞ն է Հարավային Կովկասում նոր պատերազմի ռիսկը։

— Ես կարծում եմ, որ Բաքուն անհամեմատ ավելի ուժեղ է, քան Երեւանը։ Հայաստանը առնվազն մոտակա տասնամյակում չի կարողանա իրեն թույլ չի տալ հարձակվել Ադրբեջանի վրա՝ սա ինքնասպան արարք է հայերի համար, որը կհանգեցնի հայկական պետության լիակատար աղետի, քանի որ Ադրբեջանը ուժեղ է ոչ միայն իր ռազմական հզորությամբ, այլ նաեւ իր տնտեսական ներուժով։ Ինչպես նաև արտաքին քաղաքականության մեջ՝ ինչպես էլ լինի, Բաքուն հիանալի կապեր ունի Մեծ Բրիտանիայի հետ, ԱՄՆ-ի հետ լավ հարաբերություններ Լոնդոնի և Անկարայի հետ բարեկամության շնորհիվ։

Այո, Ֆրանսիան, ամենայն հավանականությամբ, կշարունակի փորձել զենք մատակարարել Հայաստանին, բայց այս զենքով Երեւանը պատերազմ չի շահի։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է հաշվի առնել. որքան երկար ձգձգվի Բաքվի և Երևանի միջև խաղաղ պայմանագրի ստորագրման գործընթացը, այնքան մեծանում են այստեղ երրորդ երկրներին ներքաշվելու ռիսկերը։ Այստեղ դեր են խաղում բացառապես շահերը, այլ ոչ թե ադրբեջանցիների կամ հայերի խաղաղ կյանքը։ Փաշինյանի հեռանալու դեպքում, Հայաստանում կարող է իշխանության գալ ավելի ազգայնական իշխանություն։ Այս դեպքում կա մեկ այլ սցենարի վտանգ՝ Երևանը ամրապնդելով իր կապերը Արևմուտքի հետ այնքան կսրի հարաբերությունները Մոսկվայի հետ, որ վերջնականապես Ռուսաստանին կհրահրի ակտիվ գործողությունների։ Ռուսաստանը կունենա Հայաստանի ապագայի վերաբերյալ իր սեփական ծրագրերը, և Բաքուն, ըստ էության, ապագայում ստիպված կլինի պայմանավորվել ավելի շուտ Մոսկվայի, քան Երևանի քաղաքական գործիչների հետ, և իրադարձությունների նման դասավորությունը չափազանց անբարենպաստ է Ադրբեջանի համար։ Այնպես որ, իմ կարծիքով, Բաքուն և Երևանը պետք է որքան հնարավոր է շուտ պայմանավորվեն՝ ելնելով «այստեղ և հիմա» բանաձևից։

— Բաքուն և Անկարան ակտիվորեն զարգացնում են թուրքական երկրների միության հայեցակարգը։ Հիմա առաջին հայացքից շատ բան լավ է դասավորովում այս գաղափարի իրականացման համար՝ օրինակ, Թուրքական պետությունների կազմակերպության (ԹՊԿ) անդամներն ամրապնդում են Միջին միջանցքի զարգացման շրջանակներում համագործակցությունը։ Ինչպե՞ս եք գնահատում ԹՊԿ-ի զարգացման հեռանկարները, ինչպի՞սի ներուժ կա այս միության մեջ։

— Անշուշտ, Անկարան և Բաքուն հանդիսանում են Միջին միջանցքի նյութատեխնիկական ապահովման հիմնական մոդերատորներ, և այս իմաստով ԹՊԿ-ն կարևոր դեր է խաղում: Այդ թվում նաև թուրքական աշխարհի երկրների համար տրամադրելով այս տնտեսական հեռանկարների ավելի բաց քննարկման հարթակ։ Սակայն ԹՊԿ-ի բանաձևը Անկարայի համար այժմ հետաքրքիր է իր ռազմաքաղաքական հեռանկարներով, այս տիպի համագործակցություն հաստատելով Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ՝ այստեղ կա աշխատանքի և թուրքական աշխարհի երկրների մերձեցման հորիզոն։ Նման համագործակցությունը հետաքրքրական է նաև Կենտրոնական Ասիայի երկրների համար, օրինակ՝ գաղտնիք չէ, որ թուրքական զենքը մեծ պահանջարկ ունի տարածաշրջանի երկրներում, և այդ մատակարարումները գնալով ընդլայնվում են։ Իհարկե, ԹՊԿ-ն իրեն որպես ռազմական դաշինք չի հռչակում, բայց Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ երկկողմ հարաբերությունների շրջանակներում Թուրքիան այդ կապերը ամրապնդում է։ Դրանով հանդերձ, Անկարան այստեղ անցկացնում է զգուշավոր քաղաքականություն՝ ձգտելով շատ չգրգռել Մոսկվային՝ նման կապեր կառուցելով աստիճանաբար։ Ուշագրավ է նաև այն, որ ԹՊԿ-ի շրջանակներում Թուրքիան վերջերս սկսել է համագործակցության հրավիրել Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետության (ՀԿԹՀ) պատվիրակությանը։ Սպասվում է, որ ՀԿԹՀ-ի նախագահը կներկայանա նաև՝ այս տարվա հուլիսին Շուշայում ԹՊԿ-ի ոչ պաշտոնական գագաթնաժողովին՝ այդ մասին ասվել է Իլհամ Ալիևի Թուրքիա կատարած այցի ժամանակ։ Հետևաբար մենք տեսնում ենք, որ Անկարան և Բաքուն սկսել են ավելի սերտորեն համակարգել իրենց քաղաքականությունը Կիպրոսի հարցի շրջանակներում։

Այլ խոսքով ասած, ԹՊԿ-ի պոտենցիալը շատ մեծ է, և այն, անշուշտ, կզարգանա, ինչը հետագայում դրական արդյունքներ կբերի։