Պոզիտիվ առանց բեկման։ Մյունխենում Ալիևի և Փաշինյանի հանդիպման հետքերով Օրխան Ամաշովի մտորումները

«Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի Մյունխենում վերջերս կայացած հանդիպումը չդարձավ ո՛չ բեկում, ո՛չ բոլորովին նոր ազդակի աղբյուր և, թերևս, չպետք է դառնար այդպիսին»,- պնդում է Օրխան Ամաշովը՝ «Մտորումներ» հաղորդաշարի հերթական թողարկման մեջ։ Հեղինակը, սակայն, կարծում է, որ 2024 թվականին խաղաղ գործընթացի էությունը զգալիորեն փոխվել է, և 2023 թվականի դեկտեմբերի 7-ին ձեռք բերված երկկողմ փոխզիջման բնույթը առաջիկայում ևս կշարունակի որոշել հետագա իրադարձությունները։

Թեեւ ադրբեջանա-հայկական բանակցությունների ընթացիկ վիճակի գնահատելը առաջվա պես շատ դժվար է, այնուամենայնիվ, անզեն աչքով երևում է, որ այժմ քննարկումները կրում են բացառապես երկկողմ բնույթ։ Որքանով կարելի է դատել, այս հարցում շտապելու զգացում չկա։ Արտաքին դերակատարները սահմանափակվում են՝ կողմերին ընդամենը բանակցությունների հարթակ տրամադրել ենթադրող ինքնահեռացման դերով: Հույս կա, որ Բաքվում «COP29»-ի անցկացման տարում կհայտնվեն նոր խթաններ՝ երկու հարևան երկրների միջև խաղաղ օրակարգն առաջ մղելու համար:

Նախագահ Իլհամ Ալիևի և վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի գրեթե բոլոր երկկողմ հանդիպումները, լինի դա «ֆորմալ առումով անսպասելի» դեմ առ դեմ զրույցները միջազգային համաժողովների շրջանակում կամ պաշտոնական հիմունքներով կազմակերպված, ունեին մեկ ընդհանուր գիծ՝ տարբեր աստիճանի հանգստացնող և խթանող ազդեցությունների սիներգիա:

Եթե առաջինը նպաստել է «հանգստությանը» տեղերում լարվածության բարձրացման և երկու կողմերի կոշտ հռետորաբանության ֆոնին, ապա երկրորդը կենսական կարևորություն ունեցավ բանակցություններին գոնե դինամիկայի տեսիլք հաղորդելու համար՝ հույս սերմանելով և սահմանափակելով լճացումը: Այս երկու գործոնների ընդհանուր էֆեկտը երբեմն առաջացրել է թափի պոռթկում անհստակ սահմանված ժամկետներում, որոնց շրջանակներում Բաքուն և Երևանը որոշակի առաջընթացի են հասել խաղաղություն ուղու վրա:

Չի կարելի վստահությամբ պնդել, որ Մյունխենի անվտանգության համաժողովի շրջանակում Գերմանիայի կանցլեր Օլաֆ Շոլցի նախաձեռնությամբ՝ փետրվարի 17-ին կայացած Ալիևի և Փաշինյանի ուղիղ բանակցությունները հանգեցրին նկատելիորեն նոր խթանի, բայց և՛ «հանգստացնող», և՛ «խթանիչ» էֆեկտները ներկա էին, թեև ոչ այնքան ցայտուն, ընդամենը անհրաժեշտ մակարդակով, թերևս:

Հանդիպումը տեղի ունեցավ՝ հինգ ամիս հարաբերական կայունությունից հետո պայմանական սահմանին բռնկված լարվածությունից հետո; փետրվարի 12-ին հայ դիպուկահարը վիրավորել էր ադրբեջանցի սահմանապահին, ավելի ուշ Բաքուն ձեռնարկեց պատժիչ պատասխան քայլեր, որոնց արդյունքում սպանվեց չորս հայ զինծառայող, ևս մեկը վիրավորվեց։ Ինչպես պարզվեց ավելի ուշ, նրանք եղել են «Երկրապահ» ահաբեկչական կազմակերպության զինյալներ, այլ ոչ թե հայկական կանոնավոր բանակի զինվորներ։

Ադրբեջանը արդեն որոշ ժամանակ մտահոգություն է հայտնել պայմանական սահմանի հայկական կողմում տեղակայված ԵՄ-ի քաղաքացիական առաքելության դերի առնչությամբ՝ նրան քննադատելով Երևանի համար «բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծելու» համար, որպեսզի նա կարողանա սպառնալ ադրբեջանական դիրքերին։ Հայաստանն իր հերթին առաքելությունը բազմիցս գովել է նրա «կայունության մեջ ավանդի» համար։

Հայկական կողմից, կամ միտումնավոր, կամ պայմանական սահմանին տեղակայված զորքերի մի մասի նկատմամբ վերահսկողության բացակայության հրահրված միջադեպի բնույթը՝ Բաքվին ներկայացրել է ԵՄ-ի անաչառությունը վերագնահատելու նոր հնարավորություն։ Այս կապակցությամբ Գերագույն հանձնակատար Ժոզեպ Բորելի հայտարարության մեջ ասվում է, որ «ադրբեջանցի զինվորների ուղղությամբ հայկական կողմից գնդակոծությունը ցավալի էր, բայց Ադրբեջանը արձագանքեց անհամաչափ՝ հաշվի չառնելով միջադեպը հետաքննելու Հայաստանի պաշտպանության նախարարության խոստումը»: Այս հայտարարությունը Բաքվում ընկալվեց որպես հայանպաստ։

Բորելի կողմից սահմանից զորքերի հրատապ հայելային դուրսբերման գաղափարի կրկնությունը՝ միայն ամրապնդեց Ադրբեջանի վստահությունը ԵՄ-ի մոտեցման կողմնակալության մեջ: Վերջին միջադեպը նոր խթան հաղորդեց Բաքվի պնդումներին այն մասին, որ «Հայաստանի կողմից ԵՄ-ի քաղաքացիական առաքելության հովանավորությամբ սահմանամերձ շրջաններում տեղակայված վարձկանները վտանգի տակ են դնում ադրբեջանցի զինվորականների և քաղաքացիական անձանց կյանքը», և, հետևաբար, չսահմանազատված սահմաններից Ադրբեջանի նահանջը խաղաղությանը գործնական օգուտ չի բերի։

Հայկական կողմն իր հերթին Բաքվին մեղադրել է նրանում, որ նա «լիամասշտաբ ներխուժման համար պատրվակ է փնտրում», իբր ռազմական միջոցների կիրառմամբ, որպեսզի «Երևանին ստիպի բացել Զանգեզուրի միջանցքը իր պայմաններով»։ Մինչ այս միջադեպը, Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային պահանջների մասին դրույթի հղումը բացառող նոր սահմանադրություն ընդունելու կոչի համար՝ հանրության և ընդդիմության կողմից ներքին ճնշման ենթարկվող վարչապետ Փաշինյանը հարկադրված էր հայտարարել, որ Հայաստանի հիմնարար օրենքը՝ ներքին խնդիր է, և Բաքուն որևէ դրույթի փոփոխություն պահանջելու իրավունք չունի։

Այնուհետև Փաշինյանը հայտարարել է, որ «խաղաղության պայմանագրի նախագծում կա կետ, որի համաձայն կողմերը չեն կարող դիմել օրենսդրության՝ պայմանագրով ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար», մի տեսակ ակնարկելով, որ Հայաստանի անկախության հռչակագրում ամրագրված տարածքային պահանջները կարող են որոշ ժամանակ մնան անձեռնմխելի։ Քանի որ Բաքվի հռետորաբանությունը հստակ ցույց է տալիս, որ այս փոփոխությունը պետք է նախորդի խաղաղ պայմանագրին, այն զգալի աստիճանով ընկալվում է որպես Երևանի փորձ՝ չստեղծել այնպիսի տեսիլք, որ նա զիջում է Ադրբեջանի պահանջներին:

Հենց այս լարված ֆոնին է Մյունխենում տեղի ունեցել Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարների երկկողմ հանդիպումը։ Հաշվի առնելով քննարկումների տեւողությունը, որը, եթե հավատալ որոշ հաղորդագրություններին, տևել է մոտ 20 րոպե, դժվար է ասել, արդյոք գրանցվել է որևէ շոշափելի առաջընթաց: Սակայն «հանգստացնող» էֆեկտը ակնհայտ էր և հանգեցրեց որոշակի խաղաղության։ «Խթանող» էֆեկտը նույնպես առկա էր, հնարավոր է, ոչ այնքան նկատելի։

Կողմերը պայմանավորվել են հարաբերությունների կարգավորման հետագա անելիքները քննարկելու համար անցկացնել արտաքին գործերի նախարարների հանդիպում և շարունակել սահմանազատման հարցերով հանձնաժողովի նիստերը։ Կողմերը նաև դրական են գնահատել 2023 թվականի դեկտեմբերին ձեռք բերված փոխզիջումը, որի արդյունքում Ադրբեջանում կանցկացվի ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության համաժողովը (COP29):

Հաշվի առնելով այն, ինչ անմիջապես նախորդեց մյունխենյան հանդիպմանը և ինչ կարելի էր ակնկալել դրանից, առաջանում է կարևոր հարց այն մասին, թե արդյոք մենք պետք է վերանայենք մեր ողջ մոտեցումը 2024 թվականի սկզբին ադրբեջանա-հայկական բանակցություններին, որն այլևս ծանրաբեռնված չէ 2023 թվականի մարտահրավերներով։

Այն բանից հետո, երբ 2023 թվականի սեպտեմբերին Բաքուն ամբողջությամբ վերականգնեց Ղարաբաղի նկատմամբ ինքնիշխանությունը, այն, ինչ մնաց չլուծված՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղ պայմանագրի կնքումը խոչընդոտելու առումով, վերաբերում է բացառապես միջպետական ոլորտին և հանդիսանում է ուղղիղ բանակցությունների առարկա, իսկ արտաքին դերակատարները սահմանափակվում են առաջարկվող հարթակներում բարի կամքի նախաձեռնություններով։ Ադրբեջանի համար այսօրվա դրությամբ Երեւանի հետ խաղաղ բանակցությունները նույնիսկ չեն հանդիսանում միջազգային խնդիր; Բաքուն Հայաստանի հետ պոտենցիալ պայմանագիրը դիտարկում է որպես իր աճող տարածաշրջանային և, որպես հետևանք, գլոբալ ազդեցության հետագա ամրապնդման միջոց, և ոչ թե որպես ամեն գնով արագ լուծում պահանջող հարց: Հայաստանի դիրքորոշումը իր էությամբ ուրիշ է, այն ծանրաբեռնված է վախերով, անորոշությամբ և ներքին անկարգություններով, բայց նա նույնպես, թող և դանդաղ, բայց համակերպվում է իր հարևանի կողմից սահմանված տարածաշրջանային կառուցվածքի ուրվագծերի հետ։

Մյունխենյան հանդիպումը չդարձավ ո՛չ բեկում, ո՛չ միանգամայն նոր խթանի աղբյուր։ Թերևս նա չպետք է և նման բան դառնար: Կարելի է ենթադրել, որ համաժողովի կուլուարներում Ալիևի և Փաշինյանի հանդիպումը տեղի է ունեցել անխուսափելի անհրաժեշտությամբ, իսկ Գերմանիայի կանցլերի նախաձեռնությունը չափազանց լավն էր, որպեսզի այն բաց չթողնել։ Այնուամենայնիվ, COP29 տարում տարբեր մակարդակներով ինտենսիվ երկկողմ շփումները՝ խաղաղության օրակարգն առաջ մղելու իր բացառիկ հնարավորություններով, հավանաբար, կդառնան հետագա ամիսների հիմնական դրվագները: