Ադրբեջան-Հայաստան. իսկ պետք է արդյո՞ք նման պայմանագիր Օրխան Ամաշովի մտորումները

«Մտորումներ» հաղորդաշարի հերթական թողարկումում՝ Օրխան Ամաշովը քննադատաբար է գնահատում դրա գործնական արժողությունը, ինչը ենթադրյալ, բայց ոչ պարտադիր կարող է 2024 թվականի նոյեմբերից առաջ կամ ընթացքում ինչ-որ պահ ստորագրվել Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև:

Ադրբեջանը և Հայաստանը հեռու են լիարժեք խաղաղ պայմանագիր կնքելուց։ Այն, ինչ նրանք կարող են ենթադրյալ, բայց ոչ պարտադիր ստորագրել COP29-ից առաջ կամ ընթացքում, կլինի նախնական կամ շրջանակային համաձայնագիր: Նման փաստաթուղթը երբեք չի ընկալվել որպես կողմերի միջև բոլոր վիճելի հարցերին վերջ տալու միջոց; դրա հիմնական գործառույթը՝ ապագա համապարփակ պայմանագրի իրական հիմքը դնող խաղաղության և կարգավորման պայմանագիր լինելն է։

Այնպես որ, ինչ-որ իմաստով մենք միշտ գիտեինք, որ նախնական համաձայնագիրը զրկված կլինի կոնկրետությունից և իր ետևից կբերի որոշակի թույլատրելի անորոշություն: Բայց, այնուամենայնիվ, առնվազն այն պետք է արտացոլի բարձր հստակություն, այլ ոչ թե ձանձրացնող վեհ ձգտումներ ապահովող հստակ շրջանակներ: Կարճ ասած, այն պետք է գործնական արժեք կրի իր մեջ։

Ինքստինքյան հասկանալի է, որ բոլոր շրջանակային գործարքները իրենց ետևից բերում են անխուսափելի «կառուցողական երկիմաստություն», և այս համաձայնագիրը, ինչպես կարող ենք ակնկալել, բացառություն չի լինի: Սակայն, ինչպես վերջերս ինձ ասաց Հարավային Կովկասի հետազոտությունների կենտրոնի փոխտնօրեն Ֆուադ Չիրագովը, «այն պետք է հարուցի ոչ թե «կործանարար երկիմաստություն», որը հետագայում կհանգեցնի՝ սկզբունքների վերաբերվող իմաստաբանության շուրջ անդադար վեճերի, այլ համապարփակ կարգավորման համար հող նախապատրստող կառուցողական բանակցությունների։

Ինչ վերաբերում է փոխադարձ ճանաչման սկզբունքին, միմյանց ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության հարգմանը, ապա 2022 թվականի մարտին Բաքվի կողմից առաջարկված հինգ հիմնարար սկզբունքներից առաջին երեքը, որոնք այնուհետև ընդունվեցին Երևանի կողմից, շոշափում են որոշ առանցքային հիմունքներ և դրանք այս կամ այն ձևով կներառվեն համաձայնագրի մեջ: Բացի այդ, ինչպես գիտենք, արդեն ձեռք է բերվել համաձայնությունն այն մասին, որ «ոչ մի կողմը չի կարող հենվել ներքին օրենսդրությանը, որպեսզի չկատարի խաղաղության համաձայնագրով իր պարտավորությունները»։

Սակայն Հայաստանի սահմանադրության մեջ ամրագրված Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային պահանջների հարցը դեռ գտնվում է կախված վիճակում։ Քանի որ Երևանը պնդում է, որ նոր սահմանադրությունը կպահանջի հանրաքվեի անցկացում և գործընթացն ավարտելու երկարատև ընթացակարգեր, ապա «միացումի» մասին դրույթը կմնա սահմանադրության նախաբանում մինչև 2027 թվականի սկիզբը: Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի կառավարությունը համաձայն չէ՝ սահմանադրական խոչընդոտը որպես շրջանակային գործարքի մաս ճանաչելու և սահմանված ժամկետում այն վերացնելու գրավոր պարտավորություն ստանձնելու գաղափարի հետ։ Այս սահմանադրական խոչընդոտը հանդիսանում է առանցքային խոչընդոտ, և այն լրջորեն խաթարում է այս փուլում միջանկյալ համաձայնագրի կնքման հեռանկարները։

Բացի այդ, ծագում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի դե յուրե լուծարման հարցը, որին ժամանակին հանձնարարված էր նպաստել միջազգային միջնորդական ջանքերին՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև բանակցությունների ճանապարհով կարգավորմանը հասնելու համար: Այս խումբը, որի մասին շատերն արդեն մոռացել են, արդեն որոշ ժամանակ գտնվում է կլինիկական մահվան վիճակում։ Մինսկի խումբը մահացու վիրավորվել է 2020 թվականի նոյեմբերին, երբ Ադրբեջանը իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնեց ռազմական ճանապարհով։ Իսկ երբ Ռուսաստանի Ուկրաինա ներխուժումից հետո համանախագահները դադարեցրին իրենց գործողությունների համակարգումը՝ այն դարձավ կլինիկապես մահացած:

Չնայած Մինսկի խումբը կորցրել է իր արդիականությունը, այն պետք է լուծարվի նաև իրավաբանորեն։ Դրա համար Բաքուն և Երևանը պետք է համատեղ ներկայացնեն դրա լուծարման հայտը։ Ադրբեջանը համարում է, որ դա պետք է և միանգամայն կարող է տեղի ունենալ շատ շուտով` նույնիսկ մինչև շրջանակային գործարքի կնքումը: «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն ռադիոկայանի» հայկական ծառայության խնդրանքին ի պատասխան՝ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարել է. «(Մենք) Մինսկի գործընթացի շարունակման մասին հարցը կարող ենք քննարկել հարաբերությունների համապարփակ կարգավորման և, առաջին հերթին, խաղաղ պայմանագրի կնքման համատեքստում»։

Սակայն կողմերի միջեւ համապարփակ համաձայնությունը շուտով ձեռք չի բերվի։ Այստեղից հետևում է եզրակացություն, որ Երևանը գտնում է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ոչ միայն չպետք է լուծարվի մինչև շրջանակային գործարքի կնքումը, այլ նույնիսկ դրանից որոշ ժամանակ անց, տեսականորեն չբացառելով դրա վերականգնման հնարավորությունը։ Բաքվի համար դա նշանակում է, որ Հայաստանը դեռևս չի հրաժարվել Ադրբեջանի Ղարաբաղի տարածաշրջանի նկատմամբ իր տարածքային հավակնություններից, ինչը մեծացնում է Բաքվի անվստահությունը հակառակ կողմի նկատմամբ։

Այնուամենայնիվ, չի բացառվում, որ նախնական գործարքի տեքստում կարող է՝ Մինսկի խմբի դե յուրե լուծարման վրա ազդելու նպատակով հատուկ դրույթ ներառվել։ Սակայն Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարության վերջին հայտարարությունը խոսում է այն մասին, որ Երևանը դրան էլ համաձայն չէ։

Անցնենք առաջ։ Ինչպես գիտեք, շրջանակային փաստաթղթի տեքստի նախագծից այժմ փոխադարձ համաձայնությամբ բացառվել է հաղորդակցությունների բացման կետը։ Այս առումով Բաքուն չի փոխել իր սկզբունքային դիրքորոշումը. քանի դեռ Զանգեզուրի միջանցքը չի բացվել Ադրբեջանի պայմաններով, չի լինի նաև երկու երկրների մասնակցությամբ հաղորդակցությունների բացման ողջ գործընթացը։

Թեև շրջանակային գործարքը չպետք է այս հարցը շոշափեր ամբողջ ծավալով, այլ միայն իր հիմնական ուրվագծերով, ակնհայտ է, որ քանի դեռ Բաքուն և Երևանը համաձայնության չեն եկել նույնիսկ ամենահիմնական սկզբունքի շուրջ, որը պետք է առաջնորդի գործընթացը՝ նախագծի տեքստից այս թեմայի բացառումը համարվել է ավելի գործնական, որպեսզի չբարդացնել նախնական համաձայնության կնքումը։ Այստեղ հանցավոր ոչինչ չկա։ Պարզապես, որպես հետագա նորմալացման հիմք ապագա գործարքի դերը որոշակիորեն նվաստացվել է։

Հետաքրքիր է, ինչպիսին կլինի միջպետական սահմանի սահմանազատման ու սահմանագծման դրույթի ճակատագիրը։ Կրկին, թեև սահմանների սահմանազատումը՝ առանձին գործընթաց է, որը կշարունակվի նաև խաղաղ պայմանագրից հետո, շրջանակային համաձայնագրի նպատակների համար անհրաժեշտ է մեկ հիմնական դրույթ։ Հայաստանը նախընտրում է, որպեսզի սահմանի բոլոր հատվածների սահմանազատման հիմք օգտագործվի 1976 թվականի խորհրդային վերջին քարտեզները՝ 1991 թվականի Ալմաթիի հռչակագրի համապատասխան։ Իսկ Բաքվում էլ համարում են, որ պետք է օգտագործել ավելի վաղ տարիների քարտեզագրական տվյալները հաշվի առնող ավելի քիչ սահմանափակող մոտեցում։ Դեռևս չկա որևէ ապացույց, որ կողմերը եկել են փոխզիջման։ Այդ կապակցությամբ Բաքուն և Երևանը կարող են բացառել համապատասխան դրույթը նաև շրջանակային գործարքի տեքստից։

Մեծ հաշվով, Ադրբեջանը և Հայաստանը կարող են պոտենցիալ ստորագրել խորհրդանշական նշանակություն ունեցող համաձայնագիր, սակայն այս փաստաթղթի իրական գործնական արժեքը ոչ մի դեպքում չպետք է գերագնահատել։ Արդեն բազմաթիվ անգամ Բաքուն և Երևանը, իբր, կանգնած էին երկար սպասված համաձայնագրի ստորագրման շեմին, բայց հետագայում այդ պահերը մոռացվեցին, որ թվում է, թե մենք բոլորս այժմ ենթարկվում ենք կրիպտոմնեզիայի հավերժական դաժանությանը: 2024 թվականի նոյեմբերը՝ արհեստականորեն սահմանված ժամկետ է, որը շատ քիչ ընդհանուր բան ունի բանակցությունների իրական բովանդակության հետ։ Հանուն ողջախոհության և սառը հաշվարկի, մենք բոլորս պետք է հիշենք, որ առանց մի շարք առանցքային հարցերի շուրջ բավարար շոշափելի առաջընթացի, կողմերը երբեք չեն մոտենա դրան, որպեսզի ինչ որ համապարփակ և նշանակալի բան ստորագրել։

Եթե Բաքուն և Երևանը համաձայնագիր կնքեն մինչև COP29-ը կամ դրա ընթացքում, ապա միջազգային հանրության աչքում նրանք երկուսն էլ շատ դրական տեսք կունենան, իսկ ԱՄՆ-ի վարչակազմը դրա համար որոշակի բոնուսներ կստանա։ Սակայն, այն, ինչ կարող է պոտենցիալ ստորագրվել, դժվար թե իրական կարգավորման փաստաթուղթ լինի:

Այդ դեպքում ինչպիսի՞ն է լինելու դրա գործնական օգուտը: Փոխադարձ վստահության ամրապնդմանը պոտենցիալ նպաստող դրական ազդակի և բարի կամքի հավանական ստեղծելու հետ մեկտեղ այն կլինի առաջին երկկողմ փաստաթուղթը, որում Հայաստանը պաշտոնապես կճանաչի Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը Ղարաբաղի նկատմամբ: Բացի այդ, համաձայնագրի մեջ գրավոր կամրագրվեն այսօրվա դրությամբ համաձայնեցված որոշ ընդհանուր սկզբունքներ, իսկ կողմերը կվերահաստատեն իրենց հավատարմությունը մոտ ապագայում համապարփակ խաղաղության պայմանագիր կնքելու հարցում: Սա արդյո՞ք բավարար է շրջանակային համաձայնագիր ստորագրելու համար։ Միգուցե, ես լիովին վստահ չեմ: Կապրենք՝ կտեսնենք։