Տանջամահ արված և գնդակահարված. Էդիլլիում հանցագործությունները անվրեժ չեն մնա Սարսափելի գտածոի հետքերով

Ադրբեջանում նոր սարսափելի գտածո է՝ հայկական օկուպացիայից ազատագրված Խոջավենդի շրջանի Էդիլլի գյուղում մահապատժի ենթարկված ադրբեջանցի զինվորների աճյունները։ Եվ դա ստիպում է մեկ անգամ եւս վերանայել պատերազմի սարսափներն ու հայկական բարբարոսության ֆենոմենը, որը հաստատում է նոր գաղտնի թաղումները։ Թե ինչու են հայերը նման դաժանությամբ և խորամանկ լկտիությամբ սպանել և, ըստ երևույթին, պատրաստ են ապագայում շարունակել սպանել իրենց հարևան ադրբեջանցիներին՝ հարց է, որ ուղղված է ոչ միայն միջազգային դատական ատյաններին, բժիշկներին և հոգեբաններին՝ այդ մասին հարկ էր խորհել աողջ միջազգային հանրությանը։

Հայկական կողմից տարածվող Ադրբեջանցի զինվորականների «հանցագործությունների» մասին ինչ որ կեղծ տեսանույթի շուրջ հայտարարությունների ֆոնին՝ Ադրբեջանը հերթական անգամ բախվեց սարսափելի իրականության հետ։ Հանցագործությունների ապացույցները չհաջողվեց թաքցնել խոնավ հողի մեջ՝ և սա ամենևին էլ կասկածելի որակով տեսանյութ չէ: Տեսնել և գիտակցել այդ մղձավանջը կարող են նույնիսկ դատաբժշկական փորձաքննությունից անտեղյակ մարդիկ. Խոջավենդի շրջանի Էդիլլի գյուղի եղբայրական գերեզմանում 12 հոգու մնացորդները ունեն բնորոշ նշաններ՝ նրանց ձեռքերն ու ոտքերը կապված են մետաղալարով և պարանով, այսինքն նախքան սպանելը նրանց ենթարկել են ծաղրուծանակի։ Սարսափելի գտածոյի հետ նախնական ծանոթության ընթացքում փորձագետների կարծիքով՝ սրանք մեր զինվորների մարմինների մնացորդներն են, որոնց վրա հայերը կրակել են դիմահար, իսկ հետո նրանց մարմինները նետել ընդհանուր գերեզման։ Ամենասարսափելին այն է, որ հրեշները նույնիսկ չեն էլ նեղվել դրանից, որպեսզի ինչ-որ կերպ նշել թաղման վայրը, ընդհակառակը, ամեն ինչ արվել է, որպեսզի մեկընդմիշտ թաքցնեն իրենց հանցագործության հետքերը։

Իհարկե, այս ամենը ադրբեջանական հասարակության համար նորություն չէ։ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո ադրբեջանցիների մի քանի զանգվածային գերեզմաններ են հայտնաբերվել Շուշայի, Քելբեջարի շրջաններում, Ֆարուխ լեռան վրա և այլն։ Իսկ հայերի արդեն փաստագրված վայրագություններից՝ 1992 թվականին Խոջալուի և Քելբեջարի գյուղերի խաղաղ ադրբեջանցիների ցեղասպանությունից հետո, ինչի մասին արդեն երեսուն տարի հայտնի է ողջ աշխարհին՝ հասկանալի դարձավ, որ 44-օրյա պատերազմի արդյունքներով ազատագրված տարածքների յուրացման հետ միասին կարելի է հայտնաբերել տանջամահ արված ադրբեջանցիների բազմաթիվ նոր եղբայրական գերեզմաններ։

Սակայն Էդիլլին՝ առանձնահատուկ ողբերգական վայր է, որը լիովին կարելի է համեմատել ֆաշիստական Բուխենվալդի կամ Օսվենցիմի հետ։ Վկաների ցուցմունքների և այլ տվյալների հիման վրա պարզվել է, որ Էդիլլի են բերվել խաղաղ գյուղերից և մարտադաշտից պատանդներ և ռազմագերիներ։ Այստեղ եղել է բաշխման կետ, որտեղից գերիներին այնուհետև ուղարկել են ուրիշ ճամբարներ կամ գնդակահարել են։ Մի մասին թողել են Էդիլլիում և օգտագործվել հարկադիր աշխատանքի մեջ։ Մասնավորապես, պատանդներին ու գերիներին ստիպել են վանդալների կողմից ավերված ադրբեջանական բնակավայրերի քարերով սալապատել գյուղերի միջև ճանապարհները։

Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիևը Twitter-ում կիսվել է Խոջավենդում հայտնաբերված զանգվածային գերեզմանի մասին հրապարակումով։ «Էդիլլի գյուղում հայտնաբերվել է Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ խոշտանգումների ենթարկված և սպանված ադրբեջանցի զինծառայողների զանգվածային գերեզման։ Էդիլլին Հայաստանի կողմից օգտագործվել է, որպես ճամբար գերիների համար։ Մոտ 4000 ադրբեջանցի զինվոր և քաղաքացիական անձ անհետ կորել են։ Հայաստանը հրաժարվում է բացահայտել զանգվածային գերեզմանների վայրերը»,- ասվում է հրապարակման մեջ։

Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեի տվյալներով, ընդհանուր առմամբ, ղարաբաղյան հակամարտության արդյունքում անհետ կորել է 4500 մարդ, դրանով հանդերձ նրանցից մոտ 4000-ը Ադրբեջանի քաղաքացիներ են, և Հայաստանը մինչև հիմա ոչինչ չի հայտնում այդ մարդկանց ճակատագրի մասին։ Սակայն պարզ է, որ Ադրբեջանը համակարգելով այս բոլոր ողբերգական բացահայտումները, ունի Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ ադրբեջանցիների պլանաչափ ցեղասպանության մեջ մեղադրելու բոլոր հիմքերը, ինչը գործնականում չի տարբերվում «մաքուր արիականության» ֆաշիստական գաղափարից, որը կայանում է «նոր» ռասսայի գենոֆոնդին չհամապատասխանողներին ոչնչացնելու մեջ։

Հայկական արմատականության ու անջատողականության մասին կարելի է շատ բան ասել ու խորհել։ Նրա պատմությունը հարուստ է արյունալի իրադարձություններով, անմեղների սպանություններով։ Սակայն, մտածելով ադրբեջանական հողի վրա հայկական ճիզվիտության և հանցագործությունների մասին՝ նորից ու նորից սարսափում ես։ «Ինչու» և «ինչի համար» - այնուամենայնիվ ուզում ես գոնե ինչ-որ պատասխան լսել նրանցից, ովքեր կատարել են այդ վայրագությունները՝ հասկանալ, թե ինչ մարդատյաց շարժառիթներով են առաջնորդվել։ Եվ դա կատարելուց հետո ինչպե՞ս են կարողացել շարունակել ապրել։

Ադրբեջանի գլխավոր դատախազության տեղեկության համաձայն, հաստատվել է, որ Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ հայկական զինված կազմավորումները և Հայաստանի զինված ուժերը կոպտորեն խախտել են միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմերը և սկզբունքները, այդ թվում նաև Ժնևի 1949 թվականի օգոստոսի 12-ի՝ «Գործող բանակներում վիրավորների և հիվանդների վիճակի բարելավման մասին» կոնվենցիայի 17-րդ հոդվածի պահանջները։ Ինչպես նաև բազմաթիվ այլ միջազգային կանոնադրությունները:

Դժվար է զուտ տրամաբանորեն համակել այս սարսափը՝ հրաժարվելով ֆորմալ իրավական նորմերի և կոնվենցիաների շրջանակում հանցագործությունների բացահայտումից։ Մտածեք մարդավարի, մարդկայնորեն: Այո, իհարկե, հասկանալի է, որ առանց կորուստների պատերազմներ չեն լինում, և մարտի դաշտում, որտեղ մարդկային կյանքը առավելագույնս արժեզրկվում է, ամեն ինչ է տեղի ունենում։ Եվ զինվորը կարող է կրակել թշնամու վրա, նույնիսկ եթե նա ողորմություն է խնդրել ու ձեռքերը վեր բարձրացրել՝ այս ամենը տեղի է ունենում աֆեկտի վիճակում։

Բայց այն, ինչ հայ վանդալներն ու հրեշները արել են Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին, բոլորովին այլ է՝ դա սառնասիրտ սպանություն է, որը իրականացվել է մտածված ու գիտակցված, չի բացառվում, որ սադիստական հաճույքով։ Այո, ըստ ականատեսների վկայություններին, հայ զինվորականները հաճույք էին ստանում ադրբեջանցի խաղաղ բնակիչների ու զինվորների խոշտանգումներից և նրանց սպանել են առանձնակի դաժանությամբ։ Եվ ոչ թե մի քանի գերիներին, այլ մարդկանց ամբողջ խմբերին։ Մինչդեռ հայերը առանձնակի դաժանությամբ են վերաբերվել գերի ընկած ադրբեջանցի զինվորներին և սպաներին՝ նրանց մեջ տեսնելով իրենց պարտության սպառնալիքը և նշանը։

Հայկական գերությունից հրաշքով կենդանի վերադարձած ադրբեջանցի զինվորականներն աներևակայելի բաներ են պատմում հայկական տանջարաններում տեղի ունեցածի մասին։ Այս ամենը կարելի է գտնել համացանցում, ավելի մանրամասն ուսումնասիրել:

Այսպես թե այնպես, արդեն ապացուցված փաստ է, որ Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում հայկական գերության մեջ գտնվող ադրբեջանցիները, որպես կանոն, պահվել են անմարդկային պայմաններում։ Նրանց անընդհատ ծեծել են, հաճախ, որպեսզի նրանց ավելի շատ խեղանդամ դարձնել։ Շատերը մահացան անշարժ վիճակում և սարսափելի տանջանքների մեջ։ Նախկին գերիները պատմում են, որ զվարճանալու համար իրենց ծեծել են ձեռնափայտերով կամ գնդացիրների կոթերով։

Այդ օրերին հայ հրեշների համար լիովին սովորական բան էր նաև ադրբեջանցի զինվորականների ցուցադրական մահապատիժները։ Դրանք սովորաբար կատարվում էին որպես պատժիչ ակտ, երբ հայերը պարտություն էին կրում ռազմաճակատի ինչ-որ հատվածում։ Հնարավոր է, որ Էդիլլիում 12 զինվորականներն էլ գնդակահարվել են նման օրերից մեկը։

Կցանկանայի ընդգծել, որ մեր երկիրը, չնայած հայերի վայրագություններին, կալանավորված հայերի նկատմամբ միշտ վերաբերվել է հնարավորինս մարդասիրական և օբյեկտիվորեն։ Ադրբեջանում կալանավորված և բանտում հայտնված ոչ մի հայ դիվերսանտ կամ զինվորական երբեք չի հայտարարել և չի բողոքել կալանքի ոչ պատշաճ պայմանների կամ նրա անձի նկատմամբ բռնության փորձերի մասին։ Այո, ճիշտ է, կան ադրբեջանական բանտերում գտնվելու վերաբերյալ բացասական արձագանքներով հայերի մի քանի խոսակցություններ։ Բայց դրանք հնչեցվել են, երբ գերիներն ազատ են արձակվել, և նրանք հայտնվել են հայկական կողմում։ Ազատվելուց մի քանի օր անց։ Միանգամայն հասկանալի է, թե ինչ ճնշումների ճանապարհով են նրանց վրա մոգոնել նման «խոստովանությունները»։ Թեեւ, օրինակ, այսօր Հայաստանի քննչական կոմիտեի մամուլի քարտուղար Վարդան Թադեւոսյանն հայտարարել է, որ նախօրեին հայրենիք վերադարձած հայ զինվորները Ադրբեջանում չեն խոշտանգվել։

Եվ դա բացատրելի է՝ Ադրբեջանը առավելագույնս մարդասեր է ռազմագերիների նկատմամբ վերաբերմունքի, նրանց պահման պայմանների հարցերում և հաշվի է առնում իր բոլոր պարտավորությունները։ Մեր երկիրը գերի ընկած հայ դիվերսանտներին չի պահում որպես անասուն, ինչպես դա արեցին հայերը՝ նրանց հանձնման գործընթացից ավելի շատ օգուտ քաղելու մտադրությամբ։ Դրա հետ մեկտեղ Բաքուն պահանջում է անհապաղ և պարտադիր հետաքննություն, մեր զինվորներին խոշտանգող և սպանած հայ դահիճների պատիժ՝ անկախ այդ հանցագործությունների վաղեմության ժամկետից։ Բայց այս գործընթացը Ադրբեջանի համար որոշակի դժվարություններով է ընթանում՝ երեսուն տարիների ընթացքում, երբ հայերը վայրագություններ են կատարել մեր հողի վրա, միջազգային հանրությունը սկսել է շատ անտարբեր վերաբերվել այս խնդրի նկատմամբ։ Չնայած հաճախ մեծ հաճույքով է արձագանքում որոշ առասպելական «Ադրբեջանի հանցագործությունները» դատապարտելու հայերի կոչերին։ Այստեղ իսկապես զգացվում է չափազանց կողմնակալ մոտեցում։

Սակայն փորձառությամբ ուսուցանված Ադրբեջանը տարիներով չի սպասում համաշխարհային կառույցների արձագանքին, ինքնուրույն է բացահայտում ու դատապարտում մարդկանց քիչ նմանվող այդ հրեշներին։ Օրինակ՝ 44-օրյա պատերազմի և դրան հաջորդած ազատագրված տարածքները հայ դիվերսանտներից մաքրելու գործողությունների ընթացքում կալանավորվել են նման մի քանի դահիճներ։ Նրանք ճանաչվել են ականատեսների ու տուժվածների կողմից։ Եվ այդպես կլինի յուրաքանչյուրի հետ, ովքեր մեղավոր են ադրբեջանցի զինվորականների և քաղաքացիական անձանց խոշտանգումների, մահվան մեջ: Ոչ ոք անվրեժ չի մնա։

Caliber.az-ի հետ զրույցում դատապարտելով սեփական պատմական հողում արդարությունը վերականգնելու համար մարտնչած ադրբեջանցի զինվորների նկատմամբ իրականացված անմարդկային հանցագործությունները՝ Ալմաթիի «Տեղատվական տեխնոլոգիաների միջազգային համալսարան» բաժնետիրական ընկերության («ՏՏՄՀ» ԲԸ) Ղազախստանի մեդիահաղորդակցությունների և պատմության ամբիոնի պրոֆեսոր Սաքեն Մուքանը նշել է, որ Էդիլլի գյուղում զանգվածային գերեզմանները բացահայտ վկայում են այն մասին, որ խախտվել են ռազմագերիների պահպանման մի շարք միջազգային կոնվենցիաներ, առկա է գերության մեջ գտնվող և, այնուամենայնիվ անձեռնամխելիության որոշակի կարգավիճակի տիրապետող անզեն մարդկանց դիտավորյալ սպանություններ։

«Իհարկե, սա նաև միջազգային քրեական իրավունքի ակնհայտ խախտում է, և նման հանցագործությունների համար բոլոր մեղավորները պետք է կանգնեն միջազգային դատարան առջև, եթե գոյություն ունեցող աշխարհակարգը դեռևս ունի ՄԱԿ-ի կանոնադրական փաստաթղթերում արձանագրված քաղաքական և իրավական ուժ»,- նշել է քաղաքագետը։

Այս առումով, ինչպես նշել է Ս. Մուկանը, կցանկանայի նշել, որ հայ զինվորականները Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում քաղաքացիական անձանց և զինվորականների նկատմամբ իրականացրել են միջազգային դիտորդների կողմից գրանցված անմարդկային վերաբերմունքի բազմակի գործողություններ

«Ցավոք, հայկական կողմը չի դատապարտել և չի պատժել այդ պատերազմի ընթացքում անօրինական գործողություններ կատարածներին։ Այս աշխատանքն այժմ էլ չի անցկացվում, այլապես փաստերը կվկայեին հակառակի մասին։ Սակայն այս բոլոր հանցագործությունները պետք է հետաքննվեն՝ հաշվի առնելով օբյեկտիվ տվյալները և միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունների ներգրավմամբ՝ իրավական գնահատական տալու նպատակով»,- ընդգծել է Սաքեն Մուքանը։