28 տարվա ողբերգություն Այն երբեք չի կրկնվի

Ավելի քան 28 տարի։ Հավասարապես այդքան է տևել Ղարաբաղի մարգարիտի՝ ադրբեջանական մշակույթի բնօրրան, գեղատեսիլ Շուշայի օկուպացիան։ Հայ օկուպանտները նրա գրոհը խանդավառությամբ անվանել էին «Հարսանիք լեռներում» գործողություն։ Նրանք չէին հասկանում, որ ուրիշի տանը նման «հարսանիքների» նկատմամբ, որտեղից վտարվել են նրա տերերը, միշտ և ամենուր կլինի համապատասխան վերաբերմունք. այդ գոծողության մասնակիցներին ոչ մի տեղ և ոչ ոք չի գրանցի, չի ճանաչի։

Իսկ ամենակարեւորը՝ միշտ ակնհայտ էր, որ տան տերերը կվերադառնան։ Եվ այդ ժամանակ «հարսանիքը» կվերածվի օկուպանտների պատրանքների ու առասպելների թաղման։ Բայց սկզբի համար իմաստ ունի հիշեցնել մեկ ցինիկ խոստովանության պատմությունը։ «1992 թվականի մարտ ամսին Տեր-Պետրոսյանը ռուսական «Կոմսոմոլսկայա պրավդա» թերթին հայտարարել էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի լիարժեք ինքնավարությունը կարող է «ընդունելի լինել ինչպես Ղարաբաղի, այնպես էլ Ադրբեջանի համար»: Այս հայտարարությունից երկու ամիս անց մենք գրավեցինք Շուշան։ Ես ասացի, որ այս ռազմական գործողությունը արդեն նախպատրաստված էր, իսկ հայտարարությունը հնչել է ընդամենը որպես ռազմական գործողությունների տեղեկատվական աջակցության բաղադրիչ»,- անցյալ տարվա սեպտեմբերին ֆեյսբուքի իր էջում նման աղմկահարույց խոստովանական հայտարարություն է արել Լեւոն Զուրաբյանը, ով եղել է Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի «աջ ձեռքը»։ Սա եղել է նրա հաստատումը, որ 1992 թվականի մայիսին ադրբեջանական Շուշա քաղաքի գրավման ռազմական գործողությունից առաջ Հայաստանի իշխանությունները սկսել են գաղափարական նախապատրաստություններ, որպեսզի մոլորացնեն համաշխարհային հասարակական կարծիքը։

Միայն այս փաստը բավական է, որպեսզի հասկանալ, որ Հայաստանի նախկին ու ներկա ղեկավարներից ոչ մեկին չի կարելի վստահել։ Իսկ նրանց դիրքորոշման փոփոխությունը միշտ կապված է եղել և կապված կլինի Ադրբեջանին դիմակայելու ռեսուրսների բացակայության ըմբռնման հետ։ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, ով քաղաքականապես սնուցվել է հենց Տեր-Պետրոսյանի կողմից՝ հանդիսանում է ընդամենը այդպիսի քաղաքական գործիչներից մեկը։ Դրանում կասկածողներին հիշեցնեմ, որ «խորովածային հեղափոխության» հաղթանակից հետո, Հայաստանի խորհրդարանը Փաշինյանին վարչապետի պաշտոնում ընտրեց 2018 թվականի մայիսի 8-ին՝ Շուշայի օկուպացիայի օրը։ Սա փաշինյանական թիմի կողմից արդեն իսկ շատ հստակ մեսիջ էր այն մասին, որ նրանք Ղարաբաղի հարցով ոչ կառուցողական, իսկ ավելի պարզ ասած, բացահայտ սադրիչ դիրքորոշում են գրավել։ Դա հաստատեց նաև այն, որ Հայաստանի խորհրդարանի առջև իր ելույթում Փաշինյանը այդ ժամանակ հայտարարեց, որ հեղափոխությունը կհանգեցնի «Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի ճանաչմանը»։ Եվ Հայաստանի գործող վարչապետը շարունակեց հետագայում ևս հավատարիմ մնալ այդ դիրքորշմանը։ Այո, մենք արդյունքում տեսանք նրա հարբած պարը Շուշայում, և հայտարարությունը այն մասին, որ «Ղարաբաղը Հայաստան է, և վերջակետ»։ Այս ամենը, ինչպես նաև 2020 թվականի ամռանը Թովուզի ուղղությամբ սադրանքը անխուսափելի դարձրեցին պատերազմը Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև։ Այն տեւեց 44 օր եւ ավարտվեց հայկական բանակի լիակատար ջախջախմամբ։

Տեղին է հիշեցնել, որ 2020 թվականի նոյեմբերի 6-ին՝ 400 հոգուց բաղկացած և թեթև զենքով, 100-ական հոգուց բաղկացած չորս խմբին բաժանված ադրբեջանական հատուկ նշանակության ստորաբաժանումը հակառակորդի կրակի կարկուտի տակ մագլցելով Շուշա ժայռերի վրայով՝ առավոտյան չորս կողմով մտավ քաղաք։ Հայ զինյալները, հսկայական կորուստներ կրելով, լքեցին քաղաքը։ Քաղաքի նկատմամբ վերահսկողությունը վերականգնելու նպատակով Շուշայի վրա հարձակվելու հայկական փորձերը ձախողվեցին։ Շուշայի ազատագրումը դարձավ «Երկաթե բռունցք» կոչվող գործողության ամենակարևոր փուլը։ Հատկապես նա՝ ադրբեջանական բանակի հզոր բռունցքը ընկավ հայ զավթիչների գլխին։ Եվ 2020 թվականի նոյեմբերի 8-ին Գերագույն գլխավոր հրամանատար, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը ժողովրդին հայտնեց Շուշայի ազատագրման ուրախալի լուրը։

«Թանկագին Շուշա, դու ազա՜տ ես։ Թանկագին Շուշա, մենք վերադարձա՜նք։ Թանկագին Շուշա, մենք քեզ կվերականգնենք»,- այդ ժամանակ հայտարարել է նա։

Եվ մենք տեսնում ենք, թե որքան սրընթաց է զարգանում այդ հոյակապ քաղաքը, որքան փայլուն տեսք է ձեռք բերում իր ազատագրումից հետո։ Դա հաստատում են բոլոր օտարերկրյա հյուրերը, ովքեր արդեն եղել են այնտեղ։ Եվ շուտով Շուշան կընդունի հարազատ օջախը ընդմիշտ վերադարձող իր իսկական տերերին։

Աքպեր Հասանով