Թուրքական միասնության, Ռուսաստանի իսլամացման և Հայաստանի համար վերջին շանսի մասին Caliber.Az-ը զրուցում է Բակտիբեկ Սաիպբաևի հետ

Հարցազրույց՝ ղրղզ քաղաքագետ, հասարակական գործիչ և պատմաբան Բակտիբեկ Սաիպբաևի հետ։

—Բակտիբեկ Սուլթանբեկովիչ, Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում Ղրղզստանի և Ադրբեջանի միջև փոխգործունեության ներկայիս մակարդակը։

—Ադրբեջանը և Ղրղզստանը ավանդականորեն կապում են լավ հարաբերություններ, որովհետև նրանք չեն հանդիսանում մերձակա հարևաններ։ Առաջին հայացքից տարօրինակ է հնչում։ Բայց ես կպարզաբանեմ։ Բանը նրանում է, որ մերձավոր հարևանների հետ Ղրղզստանը ավելի լարված հարաբերություններ ունի։

Հաշվի առնելով, որ մենք հանդիսանում ենք մի կրոնի և դավանանքի ներկայացուցիչներ, իմ կարծիքով, երկու երկրների համար միավորող գործոն պետք է մնա համաթուրքական համերաշխությունը, պանթուրքիզմի գաղափարը։

—Բավարար է արդյո՞ք ներկայիս պատմական ժամանակաշրջանում համաթուրքական համերաշխության մակարդակը։

—Ցավոք, թուրքական միասնությունն այսօրվա դրությամբ կրում է հիմնականում դեկլարատիվ բնույթ։ Բացի մերձեցման ու համագործակցության, ինչպես նաև պարբերական հանդիպումների ցանկություններից, ավելին ոչինչ չի նկատվում։ Կարծում եմ, որ սա լուրջ բացթողում է։ Թուրքական միությունը պետք է այլ կերպ զարգանա։ Թուրքիան ձգտում է առաջնորդություն ունենալ թուրքական աշխարհում, սակայն մյուս թուրքական ժողովուրդները, ըստ ամենայնի, իրենց համարում են ոչ պակաս հին, ոչ պակաս ինքնակա։ Կենտրոնական Ասիայում տարածաշրջանային առաջատարներ են համարվում Ղազախստանն ու Ուզբեկստանը։ Ռուսաստանում այս կարծիքին է Թաթարստանը։ Ադրբեջանը նույնպես իրեն դիրքավորում է որպես ինքնաբավ երկիր, ինչը նույնպես օբյեկտիվ է։ Կարծում եմ, որ թուրքական միասնության գաղափարը պետք է տեղափոխվի այլ հարթություն. Անհրաժեշտություն չկա ապագայում Թուրքական միությունը պատկերացնել, որպես ինչ որ ընդհանուր պետություն կամ ինչ որ ընդհանուր ռազմաքաղաքական միություն։ Եվրասիական քաղաքակրթության հիմքում ընկած է թուրքական քաղաքակրթությունը, և դա Ռուսաստանում սկսում են հասկանալ։ Այնտեղ արդեն պարբերաբար նշում են, որ առանց թուրքերի ազդեցության երբեք չէր ստեղծվի Ռուսական կայսրությունը, նույն Խորհրդային Միությունը։ Ուստի տրամաբանական կլիներ ստեղծել բոլոր թուրքերի տեսությունը, որպեսզի բոլորը գիտակցեն թուրքական ժողովուրդների ընդհանուր ծագումն ու առաջացումը։

Մենք կարող էինք ստեղծել թուրքական ընդհանուր գրական լեզու, որով կխոսեին բոլոր թուրքական ժողովուրդները: Ընդհանուր թուրքական գրի ստեղծումը կարող է խթան հանդիսանալ բոլոր թուրքական ժողովուրդների ինտեգրման համար։ Այս առումով, կարծում եմ, Ռուսաստանը չէր միջամտի թուրքական ժողովուրդներին մշակութային և պատմական առումներով միավորելու գաղափարին։ Իր հերթին, Թուրքական միությունը կստանար երկրորդ շունչը և չէր լինի այնքան ձևական, որքան հիմա է։

— Պարբերաբար ջրի երես է դուրս գալիս «Թուրանի բանակ» դաշինք ստեղծելու գաղափարը։ Ինչպե՞ս եք վերաբերվում դրան:

—Եթե խոսքը այն մասին է, որ թուրքական ժողովուրդները մտնում են ռազմաքաղաքական մրցակցության դաշտ, ապա խոշոր տերություններից ոչ մեկը թույլ չի տա դա: Ռուսաստանը կարող է դժգոհ լինել Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում ռազմական ինտեգրման գործընթացից։ Մյուս կողմից, մեզ դա դուր է գալիս, թե ոչ, Չինաստանը տնտեսապես ինտեգրվելու է մեր տարածաշրջանում։ Այնպես որ, միասնական «Թուրանի բանակի» ստեղծումը չի մտնում Չինաստանի ու Ռուսաստանի շահերի գոտում։

Իմ կարծիքով, ներկա աշխարհաքաղաքական իրավիճակում անհրաժեշտ է ստեղծել մի տեսակ միասնական մշակութային թուրքական տարածք, որպեսզի բոլոր թուրքական ժողովուրդները գիտակցեն իրենց ընդհանուր ծագումը, ընդհանուր պատմական արմատները։ Այս փուլում առավել ընդունելի է թուրքական միասնության հենց այդպիսի մոդելի ստեղծումը, այլ ոչ թե թուրքական ժողովուրդներին միավորող ռազմական միասնական դաշինքի ստեղծման գաղափարի գործնական իրականացումը։ Այսօր հատկապես այդպես եմ պատկերացնում թուրք ական ժողովուրդների միասնությունը։ Նրանք պետք է գերակշռեն ոչ թե ռազմական հզորությամբ, այլ մշակութային ու պատմական գործոններով։ Ես կբացատրեմ, թե ինչու:

Բանը նրանում է, որ Ռուսաստանում իսլամացման գործընթացն արդեն ընթանում է։ Մահմեդականները պաշտոններ են զբաղեցնում Ռուսաստանի կառավարությունում, որոնց թվում կան բազմաթիվ թաթարական և բաշկիրական ազգության ներկայացուցիչներ: Այս գործընթացը տեղի է ունենում բնական ճանապարհով: Ռուսաստանում արդեն սկսում են կարծիքներ հնչել, թե Ռուսաստանը իրենից ներկայացնում է սլավոնա-թուրքական միություն։ Հետևաբար, կասկածից վեր է, որ թուրքական ժողովուրդների դերը Ռուսաստանում աստիճանաբար և էվոլյուցիոն ճանապարհով կուժեղանա։ Կհայտնվի Ռուսաստանի վերաիմաստավորված պետական հայեցակարգ, իսկ «Մենք երրորդ Հռոմն ենք» տեսակի հայտարարություններին կփոխարինի «Մենք երրորդ Հորդան ենք» կարգախոսոը։

—Ռազմական ներուժի հզորացման խաղադրույքը ցանկացած պետության համար առաջնահերթություն է։

— Ինչու՞ եք այդպես կարծում։ Կան երկրներ, որոնք չեն տիրապետում հզոր բանակի, օրինակ Շվեյցարիան, Սինգապուրը։

—Իսկ ո՞վ է սպառնում այս երկրներին։

—Թուրքականժողովուրդներիըն նույնպես ոչ ոք չի սպառնա, եթե մենք միավորվենք ընդհանուր Համադաշնային միության մեջ։

—Դուք կոնկրետ ի՞նչը նկատի ունեք։

—Ափսոսում եմ, որ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց։ Այն կարելի էր վերաֆորմատավորվել մեկ այլ մակարդակի վրա՝ ստեղծելով Եվրասիական պետությունների համերաշխություն: Բայց դա տեղի չունեցավ։ Խորհրդային գաղափարախոսությունը վաղուց անհետացել է, ուստի պետք է վերականգնել ոչ թե Խորհրդային Միությունը, այլ Պետությունների Եվրասիական Համագործակցությունը կամ ինչ-որ Եվրասիական Համադաշնության Միություն։ Եվ ես կարծում եմ, որ Ադրբեջանը և Ղրղզստանը կարող էին փոխշահավետ տնտեսական համագործակցության հիման վրա միանալ այս Համադաշնության միությանը։

—Առայժմ դրանք միայն հիպոթետիկ ենթադրություններ են։ Բայց իրականում Ղրղզստանը նախաձեռնել է «հինգ գումարած երեք» ձևաչափը։ Ձեզ որքանո՞վ է հնարավոր պատկերացվում այս գաղափարի գործնական իրականացումը։

—Մշակութային եւ պատմական տեսակետից, ինչպես նաև տնտեսական համագործակցության առումով տվյալ ձևաչափը կարող է լինել բավականին արդյունավետ։ Բայց դրա իրականացման հավանականությունը բարդացնում են Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում քաղաքական գործոնները։ Դժվար է վրացիներին ու հայերին պանթուրքիզմի սկզբունքով միավորել մեկ միության մեջ, թեկուզ միայն այն պատճառով, որ նրանք քրիստոնյա են։

Մյուս կողմից, հարավկովկասյան երկրներին անհրաժեշտ է գտնել համակեցության և բարիդրացիության փոխշահավետ ձևեր, ինչին լրջորեն խոչընդոտում են հայ-ադրբեջանական բարդ և դեռևս չկարգավորված հարաբերությունները։

— Եկեք իրերը անվանենք իրենց անուններով։ Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորմանը խոչընդոտում է Երևանը, այլ ոչ թե Բաքուն։

—Ադրբեջանի նկատմամբ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի պատճառով տարածքային հավակնությունները՝ մեծ սխալ է։ Ղարաբաղից կարելի է պատրաստել երկու ժողովուրդների բարիդրացիության և փոխշահավետ համակեցության գեղեցիկ ցուցափեղկ, որոնք ժամանակին տասնամյակներ շարունակ կողք կողքի ապրել են նույն տարածաշրջանում։

Հասկանում եք, Հայաստանը աղքատ, լեռնային երկիր է։ Կարծում եմ, որ նրան կհանգստացնեն և կհամոզեն համագործակցել երկու առաջատար տերությունները՝ Թուրքիան և Ռուսաստանը։ Պետք է սպասել։

—Առաջարկում եք սպասել ևս 30 տարի և կրկին զսպել Հայաստանին:

—Բայց չէ որ ղարաբաղյան հակամարտություն այլևս չկա։ Ադրբեջանը շահել է Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմը։

—Ղարաբաղյան հակամարտություն չկա։ Բայց կա հայ ռևանշիստների սադրանքներ արդեն հետպատերազմյան շրջանում...

-Նման փորձերը կշարունակվեն։ Հայաստանում պետք է գիտակցեն, որ Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը տնտեսական ճգնաժամից դուրս գալու միակ և ճիշտ ելքն է։ Հայաստանը աղքատ է եկեղեցական մկան պես, եթե չլիներ ամբողջ աշխարհից հայկական սփյուռքի աջակցությունը, ապա պարզ չէ, թե ինչպես կգոյատևեր։ Իրականում պետք է խղճալ Հայաստանին, որովհետև նա միշտ տնտեսական օգնության կարիք կունենա, մինչդեռ Ադրբեջանը միշտ կլինի ինքնաբավ ու տնտեսապես զարգացած երկիր։

Այո, ես լիովին համաձայն եմ Հայաստանի կողմից տարածաշրջանում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման անհրաժեշտության հետ։ Զանգեզուրի միջանցքը պետք է ապաշրջափակվի։ Տնտեսապես դա ձեռնտու է Հայաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի, Ռուսաստանի և Վրաստանի համար։ Բացի այդ, դա ընդհանուր առմամբ կաշխուժացնի տարածաշրջանի տնտեսությունը։ Կարծում եմ, որ այս գաղափարին կաջակցեն և՛ Իրանը, և՛ Չինաստանը, և հեռանկարում Աֆղանստանը։ Չէ որ դա կլինի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» հայեցակարգի հետագա իրականացումը, որը շահավետ է ողջ Եվրասիայի համար։

— Այժմ դա վերաբերվում է Կենտրոնական Ասիայի ռիսկերի մասով։ Դուք չե՞ք զգուշանում, որ Չինաստանն ապագայում կարող է ամբողջությամբ կլանել այս տարածաշրջանը՝ օգտագործելով իր «փափուկ ուժը»։

— Դա կարող է տեղի ունենալ, եթե մենք լիովին կախված լինենք Չինաստանի տնտեսությունից։ Ընդ որում, դա սպառնալիք է շատ երկրների համար, նույնիսկ Թուրքիայի, որը աշխարհատնտեսական առումով մոտենում է Չինաստանին։

—Կգա Չինաստանի մեծ դարաշրջա՞ն:

—Գիտեք, ես համաձայն չեմ նման ենթադրության հետ։ Կարծում եմ, որ հաջորդ արդյունաբերական հեղափոխության հիմնական շահառուն լինելու է ԱՄՆ-ը։ Վեցերորդ տեխնոլոգիական կարգի արտադրանքը հիմնականում լինելու են ամերիկական։ Առայժմ Չինաստանը դրան չի հասել, և կարծում եմ, որ չի հասնի: Ռուսաստանը կարող է աճել որոշակի ուղղություներով, հիմնականում՝ ռազմարդյունաբերական համալիրում և ոչ ավելին։ Կարծում եմ, որ գիտական բոլոր ոլորտների ընդգրկման առումով մայրցամաքի ոչ մի պետություն չի կարողանում առաջ անցնել ԱՄՆ-ից։ Ուստի վստահ եմ, որ 20-30 տարի հետո ԱՄՆ-ում կկենտրոնանան նանոտեխնոլոգիաները, նանոտիեզերական նյութերը, նանոդեղանյութերը և այլն։ Դրան գումարած կավելացվի ռոբոտացման ոլորտում կտրուկ առաջընթաց, ուժեղ կզարգանան բիոտեխնոլոգիան և բժշկությունը:

— Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում Ռուսաստանի ապագան հավաքական Արևմուտքի հետ երկարատև առճակատման և Ուկրաինայի պատերազմի ֆոնին։

—Ես կասկած չունեմ նրանում, որ Ռուսաստանը կհաղթի Ուկրաինայի հետ պատերազմում։ Դա անպայման տեղի կունենա։ Բայց լուրջ կասկածներ կան, թե արդյոք այն կարող է դիմակայել հավաքական Արևմուտքին։ Վերջին 30 տարիների ընթացքում Ռուսաստանը չի հոգացել իր տնտեսական ինքնաբավության մասին, նա համաձայնվել է լինել Արևմուտքի հումքային կցուկ։ Ռուսաստանը դարձել է բենզոլցակայան, որը Եվրոպա է մատակարարում նավթ, գազ, տիտան, դրանով հանդերձ բացթողի անելով այնպիսի առանցքային ոլորտների զարգացումը, ինչպիսիք են հաստոցաշինությունը, մեքենաշինությունը և այլն։ Ռուսաստանը շատ բանում կորցրել է առաջատար դիրքերը, որոնք եղել են Խորհրդային Միությունում, օրինակ՝ տիեզերական յուրացման ոլորտում։ Այժմ Ռուսաստանը հսկայական թվով խնդիրներ ունի։ Հետևաբար, նա կարող է արդյոք հաղթել Արևմուտքի հետ տնտեսական պատերազմում, մեծ հարց է։