Հինգ տարիներ, որոնք փոխեցին Հարավային Կովկասը Ինչպես է Ադրբեջանը գրում նոր պատմություն

Պատմության համար հինգ տարին մի ակնթարթ է։ Սակայն այստեղ և հիմա ապրող երկրների և ժողովուրդների համար դա կարևոր ժամանակահատված է։ Մանավանդ, եթե այն պարունակում է իրականության իսկապես ֆանտաստիկ փոփոխություն։ Ահա թե ինչ տեղի ունեցավ Ադրբեջանի և ամբողջ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի դեպքում։ Այս խոսքերի ճշմարտացիության մեջ համոզվելու համար բավական է կառուցել իրադարձությունների 5-ամյա ժամանակագրությունը։

2020 թվականին, ինչպես նախորդ տարիներին, հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը գտնվում էր այնպիսի վիճակում, որը միջազգային փորձագետները անվանում էին «սառեցված»։ Սակայն միլիոնավոր ադրբեջանցիների համար դա ամենօրյա, ամենժամյա, կենդանի և ցավոտ մարտահրավեր էր. բուն ադրբեջանական հողերը գտնվում էին հայկական օկուպացիայի տակ։

ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների կողմից տասնամյակներ շարունակ վարվող բանակցությունների ընթացքում իրավիճակն այդպես էլ չշարժվեց մեռյալ կետից։ Ավելին, պաշտոնական Երևանը անցավ հռետորաբանության, որը ինքնին բացառում էր փոխզիջման հնարավորությունը։ Այս գծի ապոթեոզը դարձան վարչապետ Փաշինյանի «Ղարաբաղը Հայաստան է և վերջ» խոսքերը, որը նա հնչեցրեց Խանքենդիում։

2020 թվականի հուլիսին իրավիճակը էլ ավելի սրվեց. հայկական զինված ուժերը սադրանք իրականացրին Թովուզի ուղղությամբ՝ գրոհելով ադրբեջանական բանակի դիրքերը: Այս սրացումն ուներ ռազմավարական ենթատեքստ. Ղազախ-Թովուզ տնտեսական շրջանով են անցնում կարևորագույն էներգետիկ և տրանսպորտային հաղորդակցությունները, այդ թվում՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան գազատարը: Սադրանքն ուներ Ադրբեջանին լայնածավալ հակամարտության մեջ ներքաշելու փորձի բոլոր նշանները՝ Երևանի համար բարենպաստ պայմաններով։

Օգոստոսին Հայաստանը սկսեց ևս մեկ ռազմական սադրանք՝ Ադրբեջան ուղարկելով դիվերսիոն խումբ՝ ահաբեկչական գործողություններ իրականացնելու համար։

Սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան Հայաստանի Զինված ուժերը, կիրառելով տարբեր զինատեսակներ, այդ թվում՝ ծանր հրետանի, մի քանի ուղղություններից կրակ բացեցին ադրբեջանական բնակավայրերի և ռազմական դիրքերի վրա՝ սպանելով և վիրավորելով քաղաքացիական անձանց և զինծառայողների: Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունն անցավ անդարձելիության կետը։

Ադրբեջանի պատասխանը անհապաղ և վճռական էր՝ մեր բանակն անցավ հակահարձակման։ Սկսվեց Հայրենական պատերազմը։ 44 օրվա ընթացքում մեր Զինված ուժերը, ցուցաբերելով աննախադեպ քաջություն և արիություն, պատրաստվածության բարձրագույն մակարդակ, մարտավարական ճկունություն և տեխնիկական հագեցվածություն, քայլ ա քայլ ազատագրեցին իրենց հայրենի հողերը։

Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմի առանցքային պահը Շուշա քաղաքի ազատագրումն էր, որից հետո՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին, ստորագրվեց Եռակողմ հայտարարություն, որի համաձայն՝ Հայաստանը փաստացի ընդունեց իր կապիտուլյացիան և պարտավորվեց վերադարձնել Աղդամի, Լաչինի և Քելբաջարի շրջանները։

Սակայն, Խանքենդին, Խոջալուն և հարակից տարածքների մի մասը մնում էին հայկական զինված կազմավորումների ժամանակավոր վերահսկողության տակ։ Սակայն դա երկար չտևեց։ 2023 թվականի աշնանը Ադրբեջանը հակաահաբեկչական գործողություն իրականացրեց Ղարաբաղի շրջանում, որի նպատակն էր տարածքային ամբողջականության և ինքնիշխանության լիակատար վերականգնումը երկրի ողջ տարածքում։ Գործողությունը իրականացվեց կայծակնային արագությամբ, նույն օրվա գիշերը հայկական զինված կազմավորումները վայր դրեցին զենքերը, և շուտով անօրինական անջատողական կազմավորման՝ այսպես կոչված «ԼՂՀ»-ի նախկին առաջնորդները ձերբակալվեցին և տեղափոխվեցին Բաքու։ Այսօր Ադրբեջանի մայրաքաղաքում ընթանում է բաց դատավարություն, ինչը հանցագործությունների համար պատժի անխուսափելիության սկզբունքի կարևոր տարր է։

Հակամարտության ռազմական փուլի ավարտից հետո Ադրբեջանը ընտրեց հաղթանակը դիվանագիտական ոլորտում ամրապնդելու ուղին։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը հստակ հասկացնել տվեց. տևական խաղաղությունը հնարավոր է միայն միջազգային իրավունքի և տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման հիման վրա։

Եվ ահա, 2025 թվականի օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում տեղի ունեցավ մի իրադարձություն, որն արդեն պատմության մեջ է մտել որպես ամբողջ Հարավային Կովկասի համար շրջադարձային պահ. ստորագրվեց համատեղ հռչակագիր, որում ամրագրվել է, որ Ադրբեջանի, Հայաստանի առաջնորդները և ԱՄՆ նախագահը ներկա գտնվեցին երկու երկրների արտաքին գործերի նախարարների կողմից «Ադրբեջանի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության միջև խաղաղության և միջպետական հարաբերությունների հաստատման մասին համաձայնագրի» համաձայնեցված տեքստի նախաստորագրմանը։

Սա մի փաստաթուղթ է, որը բացում է ճանապարհ դեպի լիարժեք խաղաղության պայմանագրի ստորագրում, ինչը Ադրբեջանի համար նշանակում է հաղթանակի արդյունքների վերջնական ամրապնդում, նոր տրանսպորտային երթուղիների բացում, ներդրումների հոսք և ազատագրված տարածքների հետագա զարգացում, որոնք արդեն դառնում են տնտեսական աճի կենտրոն։ Իսկ Հայաստանի համար սա հնարավորություն է դուրս գալու երկարամյա մեկուսացումից, ներգրավելու միջազգային ներդրումներ, կրճատելու ռազմական ծախսերը և վերաուղղելու ռեսուրսները տնտեսության և սոցիալական ոլորտների զարգացմանը։ Հարավային Կովկասի համար, ընդհանուր առմամբ, սա նշանակում է անվտանգության կայուն ճարտարապետության ստեղծում, տարածաշրջանի վերածում Եվրոպայի և Ասիայի միջև տրանսպորտային և լոգիստիկ հանգույցի և արտաքին ապակայունացնող գործոնների ազդեցության չեզոքացում։

Ինչպես տեսնում ենք, պատմական չափանիշներով կարճ ժամանակահատվածում ադրբեջանական պետությունը ճանապարհ անցավ «սառեցված հակամարտությունից» և հարկադիր սպասողական վիճակից մինչև երկրի տարածքային ամբողջականության լիակատար վերականգնում և «Ադրբեջանի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության միջև խաղաղության և միջպետական հարաբերությունների հաստատման մասին համաձայնագրի» տեքստի նախաստորագրում։

Եվ սա նախագահ Իլհամ Ալիևի ևս մեկ համոզիչ հաղթանակն է, մի առաջնորդի, որը գիտի, թե ինչպես հաջողության հասնել ինչպես մարտադաշտում, այնպես էլ միջազգային դիվանագիտական ասպարեզում։ Մեր պետության ղեկավարի վճռական դիրքորոշման շնորհիվ է, որ այսօր կարող ենք հպարտությամբ ասել. Ադրբեջանը Հարավային Կովկաս է բերել օրենքի ուժի վրա հիմնված արդար և երկարատև խաղաղություն։