Հաղթողի խոսքը Որը պետք է հաշվի առնի աշխարհը

ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 80-րդ նստաշրջանում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի ելույթը դարձավ՝ ինչպես ընդգրկման լայնությամբ, այնպես էլ  առանցքային հարցերի դրվածքով աչքի ընկնող նկատելի իրադարձություն։ Դրանում բնակազմորեն միահյուսվել են պատմական հետահայացքները, քաղաքական տեսլականը և կոնկրետ նախաձեռնությունները, որոնք կարող են ազդեցություն գործել ոչ միայն Հարավային Կովկասի, այլ նաև ամբողջ միջազգային համակարգի ապագայի վրա:
 
Պետության ղեկավարը իր ելույթը սկսեց՝ Ադրբեջանի կրած երկար տասնամյակների օկուպացիայի, ագրեսիայի և անարդարության մասին հիշեցումով, ընդգծելով, որ այսօր նա խոսում է այն երկրի դիքից, որը կարողացել էր անցնել ցավից և ավերածություններից դեպի հաղթանակ և խաղաղություն: Շուրջ երեք տասնամյակի ընթացքում Ադրբեջանի ինքնիշխան տարածքի քսան տոկոսը մնում էր Հայաստանի ռազմական օկուպացիայի տակ, և մոտ մեկ միլիոն ադրբեջանցիներ ստիպված էին լքել իրենց տները՝ ենթարկվելով զանգվածային արտաքսումների և էթնիկ զտումների: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1993 թվականի չորս բանաձևերը, որոնք պահանջում էին Հայաստանի զինված ուժերի անհապաղ դուրսբերում, այդպես էլ մնացին չիրականացված, իսկ կարգավորմանը նպաստելու համար ստեղծված ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը միայն պահպանում էր ստատուս քվոն  և հակամարտությունը սառեցված վիճակում: Արդյունքում հենց Ադրբեջանն էր, որ 2020 թվականին օգտագործեց՝ ՄԱԿ-ի Կանոնադրության 51-րդ հոդվածում ամրագրված ինքնապաշտպանության իր օրինական իրավունքը և 44-օրյա Հայրենական պատերազմի ընթացքում վերականգնեց իր տարածքային ամբողջականությունը՝ միջազգային իրավունքին լիովին համապատասխան։
 
2020 թվականի նոյեմբերի 10-ը նշանավորեց Հայաստանի կապիտուլյացիան և օկուպացիայի դարաշրջանի ավարտը։ Սակայն մարտադաշտում հաղթանակը չդարձավ պատմության ավարտը՝ ընդհակառակը, ինչպես նշեց նախագահ Ալիևը, պատերազմից անմիջապես հետո Ադրբեջանը առաջարկեց բացել նոր գլուխ Հայաստանի հետ՝ տարածքային ամբողջականության և ինքնիշխանության փոխադարձ ճանաչման վրա հիմնված հարաբերություններում։ Առաջ քաշվեցին հինգ հիմնարար սկզբունքներ, նախաձեռնվեց խաղաղ պայմանագրի բանակցային գործընթացը, և, չնայած խափանելու բազմաթիվ փորձերին, արտաքին ճնշումից զուրկ երկկողմ ձևաչափը հնարավորություն տվեց առաջընթաց գրանցել։ Գագաթնակետը դարձավ 2025 թվականի օգոստոսին վաշինգտոնյան գագաթնաժողովը, երբ Սպիտակ տանը Ադրբեջանի և Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարները նախաստորագրեցին խաղաղության համաձայնագրի տեքստը, իսկ նախագահ Ալիևը և վարչապետ Փաշինյանը համատեղ հռչակագիր ստորագրեցին՝ ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփի անմիջական մասնակցությամբ, ով ստորագրեց որպես երաշխավոր։ Խորհրդանշական շարունակությունը դարձավ Բաքվի և Երևանի համատեղ կոչը՝ որպես հնացած և անօգուտ մեխանիզմ, ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացը փակելու մասին, իսկ արդեն սեպտեմբերի 1-ին Մինսկի խումբը պաշտոնապես լուծարվեց ինքնին կազմակերպության որոշմամբ։
 
Վաշինգտոնյան գագաթնաժողովը դարձավ ոչ միայն շրջադարձային կետ հայ-ադրբեջանական կարգավորման գործում, այլ նաև նոր գլուխ բացեց Ադրբեջանի և Միացյալ Նահանգների միջև հարաբերություններում: Ստորագրվեց փոխըմբռնման հուշագիր, որը հիմք է ստեղծում քաղաքականությունը, տնտեսությունը, էներգետիկան, տրանսպորտը, պաշտպանություն և անվտանգության հարցերը ընդգրկող ռազմավարական գործընկերության խարտիայի համար: Կարևորագույն քայլ արեց նաև ԱՄՆ նախագահը՝ կասեցնելով դեռ 1992 թվականին «Ազատության աջակցության մասին» օրենքի 907-րդ ուղղման շրջանակներում Ադրբեջանի դեմ սահմանված պատժամիջոցները: Ինչպես ընդգծեց Ալիևը, այս կետի վերջնական չեղարկումը Կոնգրեսի կողմից կլիներ երկակի ստանդարտների պատմական մերժում և կամրապնդեր վստահությունը այն ժամանակաշրջանում, երբ Ադրբեջանը ակտիվորեն ավանդ է ներդնում գլոբալ կայունության և անվտանգության մեջ:
 
Քաղաքական ասպեկտի հետ մեկտեղ պետության ղեկավարի ելույթում շոշափվել է նաև մարդասիրական բաղադրիչը: Նախագահը մանրամասն անդրադարձավ օկուպացիայի թողած ավերածություններին. հարյուրավոր բնակավայրեր հողին են հավասարեցվել, 65 մզկիթ բարբարոսաբար ոչնչացվել է: Հենց այդ պատճառով էլ «Մեծ վերադարձ» ծրագիրը դարձել է նոր դարաշրջանի խորհրդանիշ՝ ավելի քան 50 հազար մարդ արդեն ապրում, աշխատում և սովորում  է ազատագրված հողերում: Բայց ամենալուրջ սպառնալիքներից մեկը մնում է 2020 թվականից հետո ավելի քան 400 մարդու կյանքը խլած և հաշմանդամ դարձրած ականային վտանգը, ինչպես նաև գ շուրջ 4000 անհետ կորած ադրբեջանցիների ողբերգական ճակատագիրը, որը շարունակում է պահանջել միջազգային ուշադրություն:
 
Ալիևի ելույթը ձևակերպվել է ոչ միայն որպես տարածաշրջանային ուղերձ, այլ նաև որպես գլոբալ գործողությունների ծրագիր: Ադրբեջանը հիշեցրել է COP29-ի հյուրընկալողի իր դերը, որտեղ ընդունվել է պատմական Բաքվի ֆինանսական նպատակը՝ զարգացած երկրների կլիմայական ֆինանսավորման պարտավորությունները նախկին 100 միլիարդ դոլարից հասցնելով տարեկան առնվազն 300 միլիարդ դոլարի մինչև 2035 թվականը: Սա դարձավ նոր ուղենիշ գլոբալ կլիմայական քաղաքականության մեջ: Ադրբեջանը նաև ավարտել է ածխածնային շուկաների շրջանակի վրա աշխատանքները և ապահովել է Կորուստների և վնասների փոխհատուցման հիմնադրամի լիարժեք գործունեությունը, որը կենսական նշանակություն ունի խոցելի պետությունների համար: Դրանով հանդրեձ Ալիևը զգուշացրել է ուտոպիական պատրանքներից. կանաչ անցումը անհրաժեշտ է, բայց աշխարհը դեռ երկար ժամանակ չի կարողանա առանց հանածո վառելիքի, իսկ էներգետիկ անվտանգությունը մնում է համաշխարհային կայունության անկյունաքարը:
 
Ադրբեջանը վստահորեն ամրապնդել է հուսալի գործընկերոջ  իր կարգավիճակը. այսօր նա բնական գազ է մատակարարում 14 երկրներ՝ կապելով Կասպից ծովի տարածաշրջանը համաշխարհային շուկաների հետ և ապահովելով երթուղիների դիվերսիֆիկացումը: Խորհրդանշական օրինակ է նաև Սիրիային ցուցաբերվող օգնությունը. 2025 թվականի օգոստոսից Ադրբեջանը սկսեց գազ մատակարարել Թուրքիայի միջոցով, ինչը հնարավորություն տվեց զգալիորեն կրճատել  էլեկտրաէներգիայի պակասը այդ երկրում: Երկիրը միաժամանակ ներգրավում է մեծածավալ ներդրումներ վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներում՝ պլանավորելով դրանց բաժինը հասցնել 40%-ի մինչև 2030 թվականը: Զուգահեռաբար Ադրբեջանը ամրապնդում է տրանսպորտային փոխկապվածությունը. Միջին միջանցքով տարանցումը 2022 թվականի համեմատ աճել է 90%-ով, Ալաթ նավահանգիստը, Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղին, ինը միջազգային օդանավակայանները և տարածաշրջանի խոշորագույն բեռնափոխադրող ավիաընկերությունը երկիրը վերածել են համաշխարհային լոգիստիկայի առանցքային հանգույցներից մեկի: Եվս մեկ ռազմավարական ուղղությունը՝ թվային փոխկապվածություն է, որտեղ «Թվային մետաքսի ճանապարհ» նախագիծը, Կասպից ծովի հատակի երկայնքով օպտիկամանրաթելային մալուխի անցկացումով Ադրբեջանին թույլ կտա ամրապնդել իր առաջատար դիրքը որպես տարածաշրջանային թվային կենտրոնի:
 
Նախագահը մանրամասն խոսել է նաև երկրի ներքին կայունության մասին. աղքատության և գործազրկության մակարդակը նվազել են մինչև պատմականորեն նվազագույնի՝ 5%, « Moody's» և «Fitch» խոշորագույն վարկանիշային գործակալությունները Ադրբեջանի վարկանիշը բարձրացրել են մինչև ներդրումային աստիճանի՝ հատուկ նշելով ցածր պետական պարտքը և ուժեղ արտաքին հաշվեկշիռը: Երկրի արտաքին պարտքը կազմում է ՀՆԱ-ի ընդամենը 6,5%-ը, որը հանդիսանում է աշխարհում ամենացածր ցուցանիշներից մեկը, իսկ արտարժույթի պահուստները գրեթե 16 անգամ գերազանցում են այն: Այս թվերը դարձլ են փաստարկներ այն բանի օգտին, որ Ադրբեջանը ցուցադրում է արտաքին ցնցումների նկատմամբ կայուն տնտեսական մոդել:
 
Ալիևը ուշադրությունից դուրս չի թողել նաև բնապահպանական մարտահրավերները։ Նա հիշեցրեց, որ դեռևս 2022 թվականին ինքը զգուշացրել էր Կասպից ծովում բնապահպանական պայմանների վատթարացման մասին, իսկ այսօր իրավիճակը դարձել է կրիտիկական. ծովը արագորեն ծանծաղում է, և պատճառները ոչ միայն կլիմայի փոփոխության մեջ է։ Անհրաժեշտ է Մերձկասպյան երկրների անհապաղ համատեղ միջոցներ և աջակցություն միջազգային հանրության կողմից, որպեսզի խուսափել անկանխատեսելի հետևանքներով բնապահպանական աղետից։
 
Ավարտելով իր ելույթը՝ Ալիևը ամփոփեց այն, ինչը դարձել է Ադրբեջանի ժամանակակից դարաշրջանի մի տեսակ քաղաքական կրեդո. «Մենք հաղթեցինք և՛ պատերազմում, և՛ խաղաղությունում։ Հաղթեց արդարությունը։ Ինքնիշխանությունը ամրապնդվեց, և խաղաղությունը փաստորեն ձեռք բերվեց»։ Այս բանաձևը իր մեջ հավաքում է երկրի ողջ ճանապարհը՝ երեսուն տարվա օկուպացիայից և միջազգային կառույցների լուռ անգործությունից մինչև տարածքային ամբողջականության վերականգնում, խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրում և Ադրբեջանի վերածումը համաշխարհային օրակարգը ձևավորող երկրի։
 
Այս ամենը ասել է մի առաջնորդ, որի խոսքերը հիմնված են ոչ թե վերացական հայտարարությունների, այլ իրական փորձի վրա։ ՄԱԿ-ի ամբիոնից ելույթ ունեցավ հաղթանակած բանակի Գերագույն գլխավոր հրամանատարը՝ բանակի, որը ազատագրեց օկուպացված տարածքները, վերականգնեց արդարությունը և ապացուցեց, որ միջազգային իրավունքը կարող է և պետք է լինի արդյունավետ գործիք։ Այս փաստը նրա խոսքերին հատուկ կշիռ հաղորդեց՝ նրա ելույթը վերածելով ոչ միայն դիվանագիտական դիմումի, այլև այն պետության մանիֆեստի, որը կարողացել է վերահաստատել իր իր իրավունքները պաշտպանելու կամքի ուժն ու վճռականությունը։
 
 Նյու Յորքում Ալիևի ելույթը դարձավ նոր դարաշրջանի ծրագրային փաստաթուղթ, որտեղ Ադրբեջանը ցուցադրում է իր աճող դերը տարածաշրջանում և ավանդ ներդնում գլոբալ խնդիրների լուծման մեջ՝ էներգետիկայից մինչև կլիմայական օրակարգ։ Այս ելույթը մի երկրի մասին է, որը անցել է պատերազմի և անարդարության միջով, բայց կարողացել է ոչ թե փակվել դրանցում, այլ իր փորձը վերածել համընդհանուր օրինակի՝ ինչպես հաղթել, վերականգնել արդարությունը և աշխարհին առաջարկել նոր կարգ՝ հիմնված հավասարության, փոխադարձ հարգանքի և երկակի ստանդարտների մերժման վրա։