Պղնձի վերաբաշխում. Ղարաբաղի հանքավայրերից դեպի համաշխարհային շուկաներ Խազար Ախունդովի մեկնաբանությունը

Դեռ մի քանի տարի առաջ փորձագետները կանխատեսում էին, որ ընթացիկ տասնամյակը կանցնի պղնձի շուկայում «ցլիկային» միտումների նշանի տակ: Այս հաշվարկները հիմնված էին հումքի համաշխարհային արդյունահանման կրճատման և, ամենակարևորը՝ էլեկտրոնիկայի, էլեկտրական մեքենաների, «կանաչ» էներգիայի արտադրության  ոլորտում դինամիկ պահանջարկի վրա: Այնուամենայնիվ, 2021-2024 թվականներին այս մետաղի պահանջարկը վերապրեց աճի և անկման մի քանի բոլորաշրջաններ: Սակայն վերջերս ուժեղացել է համաշխարհային գների աճի միտումը՝ կապված ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփի կողմից՝ պղնձի ներմուծման վրա 50% մաքսատուրք սահմանելու որոշման հետ:
 
Պղնձի համաշխարհային պահանջարկի աճը բարենպաստ է Ադրբեջանի համար, որտեղ հարուստ հումքի հանքաշերտերի առկայությունը և պղնձի խտանյութի արտադրության զարգացումը նպաստում են արտահանման ներուժի աճին:
 
Այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտարարեց, որ մոտավորապես հուլիսին կամ օգոստոսին նախատեսում է այդ մետաղի ԱՄՆ ներմուծման վրա 50% մաքսատուրք սահմանել՝ «Comex» բորսայում պղնձի ֆյուչերսները երեքշաբթի ուշ երեկոյան աճել են 17%-ով: Սպիտակ տան ղեկավարի հայտարարությունը Նյու Յորքի բորսայում ֆյուչերսների աննախադեպ մեկօրյա թռիչք առաջացրեց, որտեղ այդ ցուցանիշը հասավ մեկ տոննայի համար ռեկորդային 12 330 դոլարի։
 
Իր հերթին, Լոնդոնի մետաղների բորսայում (LME) ֆյուչերսային պայմանագրերի գները աճել են մինչև աննախադեպ 25%-ի և հասել են եռամսյա առավելագույնի՝ մոտ 10 հազար դոլար մեկ տոննայի համար, քանի որ առևտրականները փորձում են ԱՄՆ մատակարարել պղնձի ռեկորդային ծավալներ՝ հասցնելով «շրջանցել» ԱՄՆ-ում սակագների աճի տեմպերը, նախքան դրանք ուժի մեջ մտնելը, հաղորդում է «Financial Times»(FT): FT-ի տվյալների համաձայն՝ դրա հետ կապված LME-ի համաշխարհային պահեստային ցանցում պղնձի պաշարները նվազել են մինչև 2023 թվականից ի վեր ամենացածր մակարդակի։
 
Պղնձի համաշխարհային արդյունաբերությունը պատրաստվում է մաքսատուրքերի 2025 թվականի փետրվարից, հենց այդ ժամանակ Դոնալդ Թրամփը դիմեց Առևտրի նախարարությանը՝ ազգային անվտանգության նկատառումներից ելնելով սակագների վերաբերյալ իր փաստարկները ներկայացնելու համար: Երեքշաբթի «CNBC» հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում ԱՄՆ-ի առևտրի նախարար Հովարդ Լյուտնիկը նշեց, որ «նպատակը կայանում է նրանում, որպեսզի ԱՄՆ-ում վերադարձնել պղնձի արտադրությունը, և դրա համար հարկավոր է պղնձի մաքսատուրքերը բարձրացնել մինչև պողպատի և ալյումինի մաքսատուրքերի նույն մակարդակին, որոնք հունիսի սկզբին բարձրացվել էին մինչև 50%»:
 
Պղինձը աշխարհում երրորդ ամենամեծ սպառվող մետաղն է՝ պողպատից և ալյումինից հետո, և մաքսատուրքեր սահմանելու մտադրությունը հանդիպում է ամերիկյան արտադրողների դիմադրությանը, որոնք մեծապես կախված են  արդյունաբերության համար այդ կարևորագույն  հումքի ներմուծումից: Մասնավորապես, ըստ «Saxo Bank»-ի հումքային ապրանքների ռազմավարության բաժնի ղեկավար Օլե Հանսենի՝ հիսունտոկոսանոց մաքսատուրքը ուժեղ կհարվածի պղինձ օգտագործող ամերիկյան ընկերություններին, քանի որ ԱՄՆ-ը ստիպված կլինեն երկար տարիներ շատ ջանքեր գործադրել, մինչև կարողանան բավարարել սեփական ներքին պահանջարկը:
 
Ամեն դեպքում, ինչպես ԱՄՆ-ում, այնպես  էլ ամբողջ աշխարհում մոտակա տարիներին պղնձի պահանջարկը կաճի՝ հաշվի առնելով  նոր ինդուստրիալ միտումները: Ապրիլին պղնձի արտադրության, սպառման և առևտրի միջազգային հետազոտական կազմակերպություն՝ «International Copper Study Group»-ի (ICSG) կողմից հրապարակված տվյալների համաձայն, չնայած անցյալ տարի գների բարձր անկայունությանը և շուկայի ավելցուկին՝ Աշխարհում մաքրված պղնձի արտադրությունը 2025 թվականին կաճի մոտավորապես 2,9%-ով՝ հասնելով 28,9 միլիոն տոննայի, իսկ 2026 թվականին կգերազանցի 30,8 միլիոն տոննան: Այս միտումները պայմանավորված են Չինաստանում արտադրական հզորությունների շարունակական ընդլայնմամբ և Ինդոնեզիայում, Հնդկաստանում և Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում նոր ձեռնարկությունների գործարկմամբ: Պղնձի նոր արտադրական հզորությունների շահագործման հանձնումը կապված է մի շարք գործոնների հետ, այդ թվում նաև ներկայումս գործող հանքավայրերում համաշխարհային պղնձի հանքաքարի պաշարների նկատելի նվազմամբ: Այսպիսով, վերջին հինգ տարիների ընթացքում պղնձի արտադրության մեջ ընդհատումներ են եղել, հիմնականում՝ Հարավային Ամերիկայում հյուծվող հանքավայրերի սպառման գործում: Միևնույն ժամանակ, նոր հանքավայրերի շահագործմանը խոչընդոտում են դրանց աշխարհագրական հեռավորությունը և յուրացման չափազանց կապիտալատարողունակությամբ. պղնձի արդյունաբերության ձեռնարկություններին կպահանջվի ավելի քան 100 միլիարդ դոլարի ներդրումներ՝ մետաղի դեֆիցիտը կանխելու համար:
 
Տնտեսագետները պղինձը անվանել են «հակաճգնաժամային մետաղ» և նույնիսկ «XXI դարի ոսկի», այս հումքի կայուն պահանջարկը ապահովվում է էլեկտրոնիկայի, էներգետիկայի, կապի, ավտոմոբիլային արդյունաբերության և մի շարք այլ արագ զարգացող արդյունաբերական ոլորտների կարիքներով: Մասնավորապես, պղնձի հսկայական ծավալները անհրաժեշտ են վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների (ՎԷԱ) սրընթաց զարգացող հատվածի համար. օրինակ՝ 3 ՄՎտ հզորությամբ քամու գեներատորը պարունակում է ավելի քան 4 տոննա պղինձ, այս մետաղից մոտ հինգ տոննա անհրաժեշտ է արևային վահանակների վրա 1 ՄՎտ էներգիա արտադրելու համար: ի Էլեկտրաէներգիայի անընդհատ աճող համաշխարհային պահանջարկը բավարարելու համար՝ պահանջվում է միլիոնավոր կիլոմետրերով պղնձե լարեր ենթակայանի տրանսֆորմատորների փաթույթների համար։
 
Պղնձի պահանջարկը ապահովող ոչ պակաս կարևոր գործոն է ավտոմոբիլային արդյունաբերությունը: Այսօրվա դրությամբ միջին դասի ամենասովորական ավտոմեքենան պարունակում է 22,5 կգ պղինձ, իսկ էլեկտրական շարժիչներով կամ հիբրիդային մեքենաները, որոնց թողարկումը մինչև 2035 թվականը կկազմի ամբողջ համաշխարհային արտադրության կեսից ավելին՝պղնձի բազմապատիկ քանակությամբ՝ ավելի քան 80 կգ: Հաջորդ հինգ-տասը տարիների ընթացքում էլեկտրական տրանսպորտային միջոցների շուկան կկազմի աշխարհի պղնձի սպառման մոտ 10-15 տոկոսը՝ քառապատիկ աճ ներկայիս ցուցանիշների համեմատ: Նոր սերնդի արագընթաց գնացքների արտադրությունը նույնպես օգտագործում է մինչև 4 տոննա պղինձ, մինչդեռ ավանդական էլեկտրաքարշերում՝ 2 տոնայից ոչ ավել։
 
Պղնձի նկատմամբ զգալի պահանջարկ է առաջացնում նաև Չինաստանում, Հարավարևելյան Ասիայի երկրներում արագ զարգացող էլեկտրական և էլեկտրոնային արդյունաբերությունը, այդ թվում նաև էլեկտրոնային արտադրանքի համար տպագիր միկրոսխեմաների արտադրության համար օգտագործվող պղնձե փայլաթիթեղի և պղնձապատ լամինատների (CCL) աճող պահանջարկը:
 
Մի խոսքով, պղինձը վաղուց արդեն վերածվել է ռազմավարական արտադրանքի, և դրա արդյունահանման և վերամշակման ներուժը ազդում է պետությունների մրցակցային դիրքերի վրա: Այս առումով այսօր նկատվող արտաքին իրավիճակը հիանալի հնարավորություններ է բացում Ադրբեջանի համար՝ հաշվի առնելով երկրում հումքային ներուժի և հարստացնող կոմբինատների, ինչպես նաև պատրաստի արտադրանքի արտադրության ձեռնարկությունների առկայությունը։
 
Ադրբեջանի էկոլոգիայի և բնական պաշարների նախարարության տվյալների համաձայն՝ հանրապետությունում պղնձի հանքաշերտերը հիմնականում տեղակայված են Բալաքյան-Զագաթալայի, Գեդաբեյի, Քելբեջարի, Գարադաղի և Օրդուբադի հանքային շրջաններում։ Դրանով հանդերձ, Գարադաղի պղնձա-պորֆիրային հանքավայրը կազմում է երկրի բոլոր հանքային պաշարների մոտ 5%-ը։ Այս առումով շատ հեռանկարային է նաև հայկական օկուպացիայից ազատագրված Ղարաբաղի տարածաշրջանը, որտեղ կան պղնձի երկու խոշոր հանքավայրեր. այս մետաղը առկա է նաև «Վեջնալի» բազմամետաղային հանքավայրում։
 
Երկրում պղնձի արդյունահանմամբ զբաղվում է պետական «AzerGold» ՓԲԸ-ն և մասնավոր « Anglo Asian Mining» (AAM) ընկերությունը, որտեղ պղնձի խտանյութի վաճառքի հիմնական շուկան եվրոպական երկրներն են, իսկ 2019 թվականից ի վեր սկսվել են մատակարարումները Ուզբեկստան: Վերջին տարիներին նկատվում են երկրի պղնձի հանքավայրերի յուրացման մեջ ներդրումների ընդլայնման միտումներ. այսպիսով, «Գադաբեյ» և «Գոշա» համեմատաբար հին պայմանագրային տարածքների հետ մեկտեղ, AAM ընկերությունը մշակում է պորֆիրային երեք նոր հանքավայրեր՝ «Գարադաղը», հարակից «Խարհար» պղնձի հանքավայրը, ինչպես նաև Թերթերի շրջանում գտնվող «Դեմիրլի» տեղամասը: Ռազմավարական զարգացման ծրագրի համաձայն՝«Anglo Asian Mining»-ը մտադիր է մինչև 2029 թվականը պղնձի արդյունահանումը դարձնել՝ ընկերության հիմնական արտադրանքը՝ տարեկան 50-55 հազար տոննա պղնձի համարժեքի կանխատեսվող արտադրությամբ:
 
Այս ուղղությամբ ոչ պակաս մեծածավալ գործունեության պլաններ ունի «AzerGold»-ը. այսպիսով, մինչև 2028 թվականը ժամանակահատվածում ընկերությունը նախատեսում է շահագործման հանձնել պղնձի հանքաքարի չորս հանքավայր: Երկարաժամկետ հեռանկարում նախատեսվում է զարգացնել պաշարների ծավալով Եվրոպայում երկրորդ խոշորագույն բազմամետաղական հանքավայրը՝ «Ֆիլիզչայը», որի ընդհանուր պաշարները գնահատվում են 120 միլիոն տոննա, և որտեղ կան նաև պղնձի զգալի հանքավայրեր։
 
Դրանով իսկ, ապագայում Ադրբեջանն Հայաստանից և Վրաստանից պղնձի արդյունահանման առումով առաջ անցնելու պոտենցիալ հնարավորություն ունի, իսկ հաշվի առնելով տարածաշրջանի հարևանների հանքավայրերի զգալի հյուծումը՝ մեր հանրապետությունը կարող է դառնալ Հարավային Կովկասի առանցքային երկիրը՝ հանքաքարի արդյունահանման և պղնձի խտանյութի արտահանման առումով։
 
Սակայն հանքավայրերի մշակման մասշտաբները առայժմ ոչ բավականաչափ բարձր են. այսպիսով, 2023 թվականին արտադրվել է 2122 տոննա պղնձի խտանյութ, իսկ 2024 թվականին այս ուղղությամբ նկատվել է նկատելի անկում: Պետական վիճակագրական կոմիտեի 2025 թվականի հունվար-մայիս ամիսների տվյալներով՝ պղնձի խտանյութի արտադրությունը կազմել է 917,3 տոննա՝ 10,3 անգամ աճով։
 
Եթե ապագայում պղնձի խտանյութի գումարային արտադրությունը հաջողվի հասցնել մինչև 100 հազար տոննայի, ապա Ադրբեջանում պղնձաձուլական համալիրի կառուցումը՝ հետագայում մաքուր պղնձի և այլ բարձր ավելացված արժեք ունեցող արտադրանքի արտահանմամբ, կդառնա շահութաբեր։
 
Հատկանշական է, որ հայրենական արդյունաբերությունը աստիճանաբար յուրացնում է՝ պղնձե պատրաստի արտադրանքի արտադրությանը. տասնմեկ տարի առաջ Սումգայիթի տեխնոլոգիական պարկում մեկնարկեց պղնձե կատոդային թիթեղների արտադրությունը, իսկ երկրի արդյունաբերական կլաստերներում ստեղծվեցին տարբեր չափսի կտրվածքով պղնձե էլեկտրական մալուխների արտադրության ձեռնարկություններ, և այդ արտադրանքը ակտիվորեն արտահանվում է։