Խոսում է Շուշան - 2 Ուղերձներ Ադրբեջանի մշակութային մայրաքաղաքից

Մեր հոդվածի այս մասում մենք կփորձենք վերլուծել «Մեծ Եվրասիայի աշխարհաքաղաքականության ձևավորումը. անցյալից ներկա և ապագա» միջազգային համաժողովի շրջանակներում բանավեճում նախագահ Իլհամ Ալիևի՝ հայ-ադրբեջանական կարգավորմանը անմիջականորեն չառընչվող պատասխանները։

Անդրադառնալով Թուրքիայի և ավելի լայն համատեքստում ՆԱՏՕ-ի հետ հարաբերություններին, անհրաժեշտ է հիշել հոդվածի առաջին մասում նշված՝ Ի.Ալիևի պնդումները հատկապես այն առաջնահերթության մասին, որը Ադրբեջանը միանշանակ տալիս է երկկողմ ռազմավարական համաձայնագրերին, այլ ոչ թե ընդհանուր հռչակագրային ծրագրերին։ Որպես օրինակ՝ պետության ղեկավարը բերել է մեր երկրի հարաբերությունները ԵՄ-ի հետ։ Նույն թեզն էլ Ալիևի կողմից օգտագործվել է ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը բնութագրելու համար։ «Դառնալով Թուրքիայի ռազմական դաշնակիցը՝ Ադրբեջանը մասամբ որոշակի աստիճանով դառնում է ՆԱՏՕ-ի ռազմական դաշնակիցը»,- հայտարարել է Իլհամ Ալիևը։

Հիշեցնելով, որ դեռ 15 տարի առաջ Ուկրաինային և Վրաստանին խոստացվել էր դաշինքում անդամակցություն, ինչը այդպես էլ մինչև այժմ տեղի չի ունեցել՝ նախագահը նշել է, որ Ադրբեջանը, մինչդեռ, պայմանագիր է ստորագրել հզորությամբ երկրորդ բանակով ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրի հետ, «և սա լուրջ է»։ «Այսինքն մենք միշտ ընտրություն ենք կատարել հօգուտ գործնական քայլերի, այլ ոչ թե հռչակագրերի, որոնք հետագայում շոշափելի արդյունքներ չեն տվել»,- Ադրբեջանի նախագահն ընդգծել է իր արտաքին քաղաքականության լեյտմոտիվը՝ մատնանշելով գործնական գործողությունները «տեղում»։

Ինչ վերաբերում է անմիջապես Թուրքիային, ապա, ընդգծելով նախագահ Էրդողանի և նրա հետ հարաբերությունների դերը նրանում, որ երկրների միջև հարաբերությունները եղբայրականից վերածվել են դաշնակցայինի՝ Ի. Ալիևը վստահեցրել է, որ ինքն անձամբ տրամադրված է լավատեսորեն, և որ Ադրբեջանը և Թուրքիան էլ ավելի կամրապնդեն դաշնակցային հարաբերությունների ձևաչափը, որովհետև «ներկայիս նոր աշխարհաքաղաքական իրողություններում դրանք դարձել են տարածաշրջանային կայունության և անվտանգության կարևոր գործոն՝ լինի դա ռազմական, էներգետիկ, հաղորդակցությունների, առևտրի ոլորտում», և միևնույն ժամանակ «ոչինչ չի փոխի մեր երկրների միջև հարաբերությունների եղբայրական բնույթը»։ Հիշեցնենք, որ բուն հարցը տրվել էր եղբայրական երկրում առաջիկա նախագահական ընտրությունների համատեքստում։ Եվ նախագահը հարկ է համարել պարզաբանել, որ ռազմավարական հարաբերությունների այն մակարդակը, որին հասել են Ադրբեջանն ու Թուրքիան, այլեւս կախված չէ երկու երկրների ներքաղաքական կոնյուկտուրայից։ Առավել ևս, այս տանդեմը դառնում է ձևագոյացնող գործոն ողջ տարածաշրջանում։

Իլհամ Ալիևը պատասխանել է նաև Իրանի հետ Ադրբեջանի հարաբերություններ վերաբերող հարցին՝ հանգամանորեն կենտրոնանալով երկրների միջև լարվածության սրման ժամանակագրության վրա, որի նախաձեռնողը անփոփոխ հանդես է եկել իրանական կողմը՝ կազմակերպելով նույնիսկ ահաբեկչական գործողություններ մեր երկրի դեմ։

Նախագահը չթաքցրեց, որ «ներկայումս Ադրբեջանի և Իրանի հարաբերությունները գտնվում են ամենացածր մակարդակի վրա, և շատ դժվար է կանխատեսել՝ դրանք կմնան այս մակարդակում, կիջնեն, թե կբարձրանան»։ Պետության ղեկավարի խոսքով, հարաբերությունները կարգավորելու համար Ադրբեջանը պահանջում է որոշ ահաբեկիչների՝ Ադրբեջանի Հանրապետության քաղաքացիների արտահանձնում, ովքեր ապաստան են գտել Իրանում, ինչպես նաև մեր դեսպանատան վրա տեղի ունեցած ահաբեկչության թափանցիկ հետաքննություն։ «Բայց Իրանում բոլորը, իսթեբլիշմենթի բոլոր հատվածները վերջապես պետք է հասկանան, որ Ադրբեջանի հետ սպառնալիքների և ահաբեկչության լեզուն չի անցնում։ Որքան շուտ նրանք դա հասկանան, այնքան շուտ կհայտնվեն նորմալացման նշաններ»,- իրանական կողմին նման ուղերձով է նախագահը եզրափակել իր ռեպլիկան։

Ինչ վերաբերում է Միացիալ Նահանգների հետ մեր երկրի հարաբերությունների մակարդակին, ինչի մասին նրան նույնպես հարցրել են, Ի. Ալիևը, ընդգծելով հակաադրբեջանական սենատորների և ամեն տեսակի հայկական լոբբիի ապակառուցողական դերը՝ դրա հետ միասին նշել է Վաշինգտոնի այն էական և երբեմն որոշիչ աջակցությունը Ադրբեջանի կողմից դեպի Եվրոպա էներգակիրների մատակարարման ուղիների դիվերսիֆիկացման մեջ՝ որոնք ներառում են Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը և Հարավային գազային միջանցքը: «Մենք ԱՄՆ-ի հետ համագործակցում ենք անվտանգության, էներգետիկայի, առևտրի, այժմ նաև վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների ոլորտում: Հույս ունենք, որ ամերիկյան ընկերությունները կլինեն՝ Ադրբեջանը վերականգնվող էներգիայի աղբյուրի վերածելու մեր մեծ նախագծի մի մասը»։ Սա գործնականում հաստատում է, որ Եվրոպայի համար էներգիայի մատակարարումների դիվերսիֆիկացիան հանդիսանում է՝ ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի միջև ռազմավարական համագործակցության հիմնական ուղղություններից մեկը։

Պատասխանելով Ռուսաստանի դեզինտեգրացիայի հնարավոր վտանգի և Հյուսիսային Կովկասում հիպոթետիկ սրման դեպքում Ադրբեջանի համար ռիսկերի մասին հարցին՝ Իլհամ Ալիևը առաջին հերթին հայտարարել է, որ չի կարծում «որ մենք կտեսնենք այն ժամանակը, երբ, ինչպես դուք արտահայտվեցիք՝ Ռուսաստանը կկազմալուծվի։ Մենք Ռուսաստանի համար նման սցենար չենք կանխատեսում։ Մենք աջակցում ենք Ռուսաստանի և բոլոր երկրների տարածքային ամբողջականությանը»։ Միաժամանակ նա ընդգծել է, որ «Ադրբեջանի և Հյուսիսային Կովկասի հանրապետությունների միջև կապերը միշտ իրենից ներկայացրել են որպես կարևոր գործոն՝ Ադրբեջանի և Ռուսաստանի հարաբերություններում, և ինչպես Մոսկվայում, այնպես էլ Բաքվում դա լավ են հասկանում»։

Հստակորեն նշելով Ադրբեջանի հավատարմությունը Ռուսաստանի Դաշնության տարածքային ամբողջականությունը հարգելուն՝ Ի. Ալիևն իր դիտողությունները հանրագումարի է բերել հետևյալ ամփոփմամբ. «Այո, մեզ բաժանում են Կովկասում վարչական, պետական սահմանները։ Բայց Կովկասը միասնական օրգանիզմ է, որը չի կարելի բաժանել մասերի»։ Ըստ էության, այս դիտողությունը պարունակում է՝ այս պայթյունավտանգ տարածաշրջանում ընդհանուր սպառնալիքների պարտադիր հաշվառմամբ իր ներքին և արտաքին քաղաքականությունը համաչափելու Ռուսաստանի ղեկավարությանը ուղղված կոչ։

Ադրբեջանի նախագահից հետաքրքրվել են նաեւ ղազախական էներգառեսուրսների Եվրոպա տարանցման մասին, որը կանխատեսվում է իրականացնել ադրբեջանական ենթակառուցվածքի միջոցով։ Նշելով Ադրբեջանի, որպես տարանցիկ տարածքի աճող կարևորությունը ոչ միայն Ղազախստանից, այլև ամբողջ Կենտրոնական Ասիայից տարբեր տեսակի ապրանքների արտահանման համար՝ նախագահը բացահայտել է մի հետաքրքիր մանրամասնություն. «Այնպես որ ապագայում, ի դեպ, մենք կարևոր փոխադրումներ ենք ապահովելու ոչ միայն ղազախական նավթի, այլև ուրանի արտահանման համար։ Եվ սա շատ կարևոր է ոչ միայն Ղազախստանի, այլ նաև այն երկու երկրների համար, որոնք հանդիսանում են ուրանի և բազմաթիվ այլ բեռների ստացողներ»։ Դրանով հանդերձ Ի. Ալիևը չի նշել ներկրողների անունները, բայց չի բացառվում, որ այս երկու երկրներից մեկը՝ Ֆրանսիան է, քանի որ հենց նա, Հունգարիայի և Ֆինլանդիայի հետ միասին, մտադիր չէ նվազեցնել իր միջուկային էներգիայի հզորությունը։ Եթե այդպես է, ապա ադրբեջանա-հայկական կարգավորման հարցում Փարիզի դիրքորոշման որոշակի փոփոխությունը դադարում է այդքան էլ անհավանական լինելուց։

Խոսելով Ադրբեջանի էներգետիկ ռազմավարության հաջողակության մասին, որը նույնպես քննարկման մասնակիցների ուշադրությունից դուրս չի մնացել՝ Ի. Ալիևը հայտնել է, որ «Մենք մեր պլանները միշտ կառուցել և համադրել ենք ապագայի հետ, քանի որ դա եղել է իմ հոր տեսլականը»։ Եվ դա իրոք այդպես է. համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևի կողմից հիմնադրված Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան խողովակաշարը՝ ներկայիս աշխարհաքաղաքական գործոնների հաշվառմամբ, թույլ է տալիս հուսալ, որ շուտով դուրս կգա լիովին հզորության: Ընդ որում նկատի է առնվում ոչ միայն «Շահ Դենիզ», «Աբշերոն» և այլ գազային հանքավայրերից կոնդենսատի արտահանումը, այլ նաև Կենտրոնական Ասիայից, ինչպես նաև ածխաջրածինների տեղափոխման մեջ ավանդաբար Ադրբեջանի մրցակից համարվող հենց Ռուսաստանից նավթի լրացուցիչ ծավալների տարանցումը։

Եվրոպացի գործընկերները վստահ չէին ինչպես Ադրբեջանի գազի բավարար պաշարների, այնպես էլ դրանում իր ապագա պահանջարկի հետագա աճի մեջ։ Սա, մասնավորապես, ձուլվեց TANAP-ի (Անդրանատոլիական գազատար, որտեղ Ադրբեջանը ունի բաժնետոմսերի վերահսկիչ փաթեթ) համեմատությամբ փոքր TAP-ի (Անդրաադրիատիկ գազատար, որում Ադրբեջանը տիրապետում է կապիտալի միայն 20%-ին) թողունակության մեջ: Իսկ հիմա, նշել է Ի. Ալիեւը, էներգետիկայի հարցերով եվրահանձնակատար տիկին Սիմսոնը Ադրբեջանն անվանել է «Գազի համաեվրոպական մատակարարող»։ «Սա վկայում է այն մասին, որ մենք պետք է նախագիծը պլանավորենք ոչ միայն առևտրական, այլ նաև ռազմավարական տեսանկյունից։ Եվ այսուհետ անհրաժեշտ է շարունակել հավատարիմ մնալ այս համադրությանը»,- ընդգծել է նախագահը` հավելելով, որ «ավելի լավ է ունենալ բավարար թողունակություն և ամբողջությամբ չօգտագործել, քան ունենալ ռեսուրսներ և չունենալ դրանք տեղափոխելու հնարավորություն»։ Նա, ըստ էության, այսպես է հնչեցրել Ադրբեջանի էներգետիկ ռազմավարության հիմնական գործոններից մեկը:

Անդրադառնալով ուկրաինական պատերազմի համատեքստում Եվրոպայի անվտանգության և Ադրբեջանի համար եվրոպական մարտահրավերների մասին հարցին՝ Ի. Ալիևն ասել է. «Կարծում եմ, որ աշխարհաքաղաքական այս նոր փոփոխությունը կհանգեցնի Եվրոպայի և ընդհանուր առմամբ ամբողջ աշխարհի ռազմականացմանը։ Մի կողմից սա կարող է դառնալ վտանգավոր ձգան, իսկ մյուս կողմից՝ մի տեսակ զսպող գործոն»։ Եվ հետո նա արտահայտեց մի զարմանալի, բայց բացարձակապես օբյեկտիվ, ողջ երկրի հետ իր կրած տառապյալ միտքը. «Մենք Ադրբեջանում շատ տարիներ առաջ հասկացանք, որ ոչ ոք մեզ չի օգնի։ Եվ միջազգային իրավունքի գերակայության մասին մեր բոլոր պատրանքները ցրվեցին։ Ոչ թե անմիջապես, այլ բանակցությունների գործընթացում մենք գիտակցեցինք, որ եթե չունենանք հզոր բանակ, եթե չդաստիարակենք ոչ միայն հողի, այլ նաև իր արժանապարտվության համար պայքարելուն պատրաստ մատաղ սերունդ, ապա միշտ կլինենք օկուպացիայի տակ և միշտ բողոքելու ենք»։ Այսպիսով, Ալիևը մատնանշել է մեր երկրի հզորության աղբյուրը և յուրաքանչյուր առանձին վերցրած երկրին ցույց տվեց ճգնաժամի և վտանգի պայմաններում ճանապարհը։

«Մեզ ձանձրացրեց բողոքելը՝ թող հիմա ուրիշները բողոքեն մեզնից»,- ժպտալով, ինչպես ասում են՝ հոգին թեթևացրեց Ադրբեջանի ղեկավարը։ Անկասկած, այս կատակն ուղղված է ոչ միայն այն երկրին, որը գրեթե 30 տարի զավթել է մեր հողերը, այլև ագրեսորին աջակցած արևմտյան իսթեբլիշմենտին։

Վերադառնալով աշխարհաքաղաքական թեմային՝ պետության ղեկավարը ամփոփել է՝ ներկայիս համաշխարհային ճգնաժամի պայմաններում մեր երկրի ռազմավարական պլանավորման և ջանքերի նախնական արդյունքը. «Մեր քաղաքականությունը տարածաշրջանային զարգացման ոլորտում, մեր քաղաքականությունը միջազգային գործերում, երկրների տարածքային ամբողջականությանը վերաբերվող հարցերում բացարձակապես պարզ է, բացարձակապես զերծ է ներկա իրավիճակի ցանկացած շահերից։ Եվ ես համարում եմ, որ աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների արդյունքում Ադրբեջանը կդառնա շատ ավելի ուժեղ։ Մենք դա արդեն տեսնում ենք»:

Նախագահը անդրադարձել է նաև տնտեսական ոլորտին, մասնավորապես էլեկտրաէներգիայի, այդ թվում նաև վերականգնվող էներգիայի, եվրոպական շուկաներ արտահանելու հեռանկարներին։ Նկատի առնելով Ադրբեջանին որպես տարանցիկ երկրի՝ նա մատնանշել է՝ Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» գլոբալ նախագծի շրջանակներում «տնային աշխատանքը» լավ կատարելուն: Խոսքը երկրի տրանսպորտային ենթակառուցվածքի հզորությունների արդիականացման մասին է, ներառյալ Զանգեզուրի միջանցքի հեռանկարների, որի առնչությամբ նախագահը թույլ տվեց կարևոր դիտողություն. «Ինչ վերաբերվում է Զանգեզուրի միջանցքին և, որքան ես ճիշտ հասկացա այն, թե Չինաստանը ինչպես կարող է նպաստել, ապա կարծում եմ, որ Զանգեզուրի միջանցքը ունի մեծ ներուժ, և ես արդեն հիշատակել եմ, որ Չինաստանի, Ղրղզստանի և Ուզբեկստանի միջև երկաթուղային հաղորդակցությունը արդեն սկսվել է»։ Ի. Ալիևը նաև նշել է, որ «Չինաստանն ու Ադրբեջանը հաստատել են հիանալի հարաբերություններ», և որ նա բազմիցս հանդիպել է Չինաստանի նախագահ Սի Ծինփինի հետ։ «Եվ մեր հանդիպումներից մեկի ժամանակ նա ինձ անվանեց Չինաստանի լավ բարեկամ: Կարծում եմ, որ միայն սա բավական է, որպեսզի ցույց տալ մեր համագործակցության մակարդակը»,- հպարտությամբ ասել է նախագահը։ Դրանով հանդերձ նա հիշեցրել է, որ «Ադրբեջանը ոչ միայն Արևելք-Արևմուտք, այլև Հյուսիս-Հարավ միջանցքի երկիր է», մատնանշելով պետության ռազմավարական նշանակությունը՝ Մոսկվա-Թեհրան-Նոր Դելի պայմանական առանցքի երկրների համար։

Ընդհանրապես, նախագահի բոլոր ասվածները կրկին ու կրկին վկայում է՝ հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության նկատմամբ Ադրբեջանի հավատարմության և միջազգային բոլոր դերակատարների հետ փոխշահավետ համագործակցության ձգտումների մասին։

Դրա հետ մեկտեղ, Իլհամ Ալիևը, խոսելով Թուրքական պետությունների կազմակերպության առաջանցիկ զարգացման մասին, մեջբերեց մի հետաքրքիր փոխաբերություն. «Գիտեք, յուրաքանչյուրը պետք է ապրի իր ընտանիքում։ Յուրաքանչյուրին պետք է ապրել իր երկրում։ Սա իմ մոտեցումն է, իհարկե։ Ես հարգում եմ մարդկանց, ովքեր ապրում են այլ երկրներում։ Հիմա գլոբալ աշխարհում դա նորմալ է։ Բայց ես կարծում եմ, և սա իմ անձնական կարծիքն է, որ յուրաքանչյուրի համար ավելի լավ է, որ ապրի իր երկրում և իր ընտանիքում։ Այսպիսով, սա մեր ընտանիքն է, և մենք պետք է լինենք մեր ընտանիքներում։ Դա բնական տարածք է մեզ բոլորիս համար»: Այս դատողությունը, անկասկած, պետք է ընկալել ոչ թե բառացիորեն, այլ ավելի լայն իմաստով, որպես կոչ այն բանի, որ թուրքական պետությունները պետք է ձևավորեն միասնական օրակարգ, որպեսզի դառնան ուժի հզոր աշխարհաքաղաքական կենտրոն, առանց այլ դերակատարների շահերից նախկին կախվածության։

Խորհրդանշական է, որ համաժողովում ելույթ ունեցողներից վերջինը Ուզբեկստանի ներկայացուցիչ՝ երկրի Օլիի Մեջլիսի Սենատի նախագահի առաջին տեղակալ, Համաշխարհային տնտեսության և դիվանագիտության համալսարանի ռեկտոր Սադըղ Սաֆաևը, ով Իլհամ Ալիևին ուղղված իր ուղերձը սկսեց ու ավարտեց ուզբեկերեն լեզվով։ Նա ընդգծեց Հեյդար Ալիևի քաղաքական ժառանգության աննախադեպ դերը ողջ թուրքական աշխարհի համար և Ադրբեջանի նախագահին շնորհակալություն հայտնեց համաժողովը կազմակերպելու համար։ Ինչին մեր պետության ղեկավարը, դիմելով ինչպես ուզբեկ հյուրին, այնպես էլ ողջ լսարանին՝ ասաց. «Դուք հավանաբար հասկանում եք, որ մեզ թարգմանիչ պետք չէ։ Մեր լեզուները այնքան մոտ են, մեր ժողովուրդները այնքան մոտ են, որ մենք ոչ միայն հասկանում ենք միմյանց, այլև զգում ենք նաև միմյանց զարկերակը»։

Այս խոսքերը, անկասկած, ծառայում են՝ որպես նոր աշխարհակարգի սկզբնավորման պայմաններում դեպի մեծ քաղաքական միասնությանը թուրքական պետությունների ջանքերի լեյտմոտիվ։

Իսկ ընդհանուր առմամբ, ինչպես արդեն նշվել է, Իլհամ Ալիեւի ելույթը թողնում է որոշակի ջրբաժան ֆիքսելու տպավորություն, ինչի արդյունքում Ադրբեջանը թեւակոխում է միջազգային փոխգործակցության որակապես նոր մակարդակ։