Հայաստանի տնտեսությունը ձգձգման բարձրակետում է Caliber.Az-ի ակնարկը

Եվրասիական զարգացման բանկի (ԵԱԶԲ) կողմից երկուշաբթի հրապարակված՝ 2023 թվականի մակրոտնտեսական կանխատեսման համաձայն՝ Հայաստանում ակնկալվում է դրամի փոխանակման կուրսի նվազում, արտահանման կրճատում և, հակառակը՝ ներմուծման ավելացում, որի ծավալները դրամական հաշվարկմամբ կավելանան։ Միևնույն ժամանակ, հայ փորձագետների կարծիքով, անցյալ տարի ռուս զբոսաշրջիկների և վերաբնակիչների հոսքից, ինչպես նաև արևմտյան պատժամիջոցերի շրջանցմամբ՝ Ռուսաստանի Դաշնություն արտասահմանյան ապրապնքների և սարքավորումների վերաարտահանմանը հայկական միջնորդ ընկերությունների մասնակցությունից նկատված ազդեցությունը՝ 2023 թվականին նույն արդյունքը չի ունենա։ Մասնավորապես, գործոնների ամբողջության հիման վրա ԵԱԶԲ փորձագետները ակնկալում են «քարերի երկրի» ՀՆԱ-ի զգալի անկում ընթացիկ և հաջորդ տարիներին։

Աշխատանքի բաժանման տարածաշրջանային համակարգում Հայաստանի չներգրավվածությունը, հանգուցային տրանսպորտային հաբերի և էժան էներգիայի աղբյուրների հասանելիության բացակայությունը, հումքի և բաղադրիչների հասանելիության դժվարությունները ավելի քան երեք տասնյակ տարի եղել են Հայաստանի տնտեսության «աքիլեսյան գարշապարը»։ Աշխարհի 134 երկրներն ընդգրկող՝ «Տնտեսական բարդությունների ինդեքս» («Еconomic complexity») մակրոտնտեսական ցուցանիշների գնահատման միջազգային վարկանիշային համակարգի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանը վերջին 20 տարիների ընթացքում 32-րդ տեղից իջել է 79-րդ հորիզոնականը։ Եթե 2000 թվականին Հայաստանի տնտեսության դիվերսիֆիկացիայի մակարդակը մոտ էր որոշ բալկանյան երկրների ցուցանիշներին, ապա 2020 թվականին այն իջել է աֆրիկյան երկրների մակարդակին։ Շուկայական գերիշխման մակարդակով Հայաստանը իջել է մինչև նախավերջին 133-րդ տեղը, իսկ ներքին մրցակցության խտությամբ՝ «քարերի երկիրը» այսօր զբաղեցնում է 132-րդ տեղը՝ շրջանցելով միայն Բոսնիային ու Չադին։ Մի խոսքով, «ծիրանային» հանրապետությունը փոքր թերզարգացած երկրի դասական օրինակ է՝ ներմուծման գերակայությամբ և պորտֆելային ներդրողների համար գրավիչ տնտեսական միջավայրի բացակայությամբ։

Թվարկված բացասական գործոնները անխուսափելիորեն հանգեցնում են եկամտաբերության նվազմանը և արտադրության ինքնարժեքի բարձրացմանը, ինչը այս հանրապետությանը զրկում է տարածաշրջանային նկատելի արտահանող դառնալու որևէ հեռանկարից։ Սակայն, Հայաստանը երբեք չի պատկանել արտահանմաը կողնորոշված երկրներին. այսպես, 2000-2022 թվականներին Հայաստանի արտահանման միասնական ծավալը (իսկ այն հիմնականում կազմում է պղինձը, ոսկին, մոլիբդենը, մրգերի և բանջարեղենի պահածոները, ինչպես նաև ծխախոտն ու ալկոհոլը) միջին հաշվով չի գերազանցել ՀՆԱ-ի 17%-ը, ինչը ավելի ցածր է, քան հետխորհրդային երկրների մեծ մասում։

Միանգամայն ակնհայտ է, որ Հայաստանի տնտեսությունում տեղի ունեցող գործընթացները օբյեկտիվ հիմքեր չեն տալիս հաշվարկել ապագայում սեփական արտադրության և արտադրանքի արտահանման էական աճի վրա։ Համապատասխանաբար, Հայաստանի կառավարության կողմից, այդ թվում նաև իբր արտահանման աճի հիման վրա «վերագովազդված» տնտեսական ակտիվության նախորդ տարվա աճը բացատրվում է բոլորովին այլ գործոններով։ Հայաստանում 2022 թվականին բիզնեսի դինամիկայի աճի վրա ազդել են չորս արտաքին գործոններ. դրանցից երկուսը՝ ԵՄ-ի կողմից դոնորային օգնության աննախադեպ աճն է, ինչպես նաև ֆիզիկական անձանցից՝ հիմնականում Ռուսաստանում հայ արտագնա աշխատողների կողմից դրամական փոխանցումների բազմակի աճը։ «Հայաստան» ընդդիմադիր խմբակցության պատգամավոր Թադևոս Ավետիսյանի խոսքով, միայն բանկային համակարգի միջոցով իրականացված դրամական փոխանցումների ծավալը կազմել է մոտ 3,6 մլրդ դոլար, ինչը 4,2 անգամ ավելի է 2021 թվականի ցուցանիշից։ Հայաստանի խորհրդարանի պատգամավորը հատուկ ընդգծել է, որ միայն նշված դրամական փոխանցումները համարժեք են Հայաստանի տարեկան ՀՆԱ-ի 20%-ին։ Եվ սա չհաշված արտագնա աշխատողների կողմից ներմուծվող և ընդհանրապես չհաշվառովող կանխիկ գումարը։

Մյուս երկու գործոնները անմիջականորեն կապված են ռուս-ուկրաինական պատերազմով առաջացած գործընթացների հետ. խոսքը պատժամիջոցների տակ գտնվող Ռուսաստանից դեպի Հայաստան զբոսաշրջիկների և վերաբնակների զգալի հոսքի, ինչպես նաև նույն Ռուսաստանի Դաշնության հետ առևտրային գործառնությունների աճի մասին է։ Թ. Ավետիսյանի կարծիքով, Հայաստանում Ազգային վիճակագրական կոմիտեի (ԱՎԿ) կողմից հայտարարված տնտեսական ակտիվության 14,2% աճի մոտ երեք քառորդը այսպես, թե այնպես կապված է Ռուսաստանի քաղաքացիների հսկայական հոսքի սպասարկման մի քանի ոլորտների հետ (հյուրընկալություն և զբոսաշրջություն, հասարակական սնունդ, ծառայություններ և անշարժ գույքի վարձույթ)։ Վերջապես, գլոբալ հակամարտության ալիքի վրա բարձրացած ևս մեկ ուղղություն է դարձել արտահանման ծառայությունները. վերջինս կապված է արևմտյան պատժամիջոցների շրջանցմամբ դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն ապրանքների և սարքավորումների վերաարտահանման համար Հայաստանը տարածաշրջանային փոխադրման բազայի վերածելու հետ։ Մասնավորապես, 2022 թվականի հունվար-նոյեմբերին հայ-ռուսական ապրանքաշրջանառությունը կազմել է 4,1 մլրդ դոլար՝ 2021 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ աճելով աննախադեպ 76,8%-ով։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանում արդյունաբերական արտադրությունը պարզապես ի վիճակի չէ ապահովել արտադրանքի մատակարարման այդքան զգալի ծավալ, էլ չասած գյուղատնտեսության մասին, որտեղ երկրորդ տարին անընդմեջ անկում է գերակշռում։

Ինչպես պարզվել է, ռուսական ուղղությամբ հայկական բիզնեսի նման բարձր արտաքին առևտրային ակտիվությունը գրավել է Եվրամիության համապատասխան կառույցների ուշադրությունը։ Ինչպես «Financial Times»-ին տված հարցազրույցում ասել է՝ վերջերս նշանակված ԵՄ պատժամիջոցների հանձնակատար Դեյվիդ Օ'Սալիվանը՝ ԵՄ-ն և նրա դաշնակիցները հետաքննում են Ռուսաստանի հետխորհրդային առևտրային գործընկեր երկրներից արտահանումների աճը: Ընթացիկ տարվա փետրվարի վերջին ԵՄ-ի երկրները ստորագրեցին պատժամիջոցների տասներորդ փաթեթը, որը ներառում է մի շարք միջոցառումներ, որոնք ուղղված են գործող ռեժիմում բացերը վերացնելուն, այդ թվում նաև Ռուսաստանի տարածք ապրանքների տարանցման արգելք, որոնք կարող են վերափոխվել ռազմական օգտագործման համար։ Մասնավորապես, սովորական կենցաղային ապրանքները՝ հեռուստացույցներ, լվացքի մեքենաներ, համակարգիչներ, գրասենյակային սարքավորումներ և այլն, կարող են ունենալ երկակի նշանակություն. պատերազմի սկսվելուց մի քանի ամիս անց ուկրաինական բանակը սկսեց հայտնել, որ որոշ միկրոչիպեր, որոնք նրանք գտել են զավթված, կամ խոցված ռուսական ռազմական տեխնիկայում, զոդվել է կենցաղային սարքավորումների միկրոսխեմաներից։

Եվրոպական լրատվամիջոցների տվյալների համաձայն, «կասկածյալների» ցուցակում են Հայաստանը և Ղրղզստանը, մասամբ Ղազախստանը, սակայն հետխորհրդային տարածքում ամենամեծ կասկածը կարող է հարուցել հենց «քարերի երկիրը», ներքին տնտեսության համեմատաբար աննշան ծավալի հետ նրա արտաքին առևտրական գործունեության անհամատեղելիության պատճառով։ Այսպիսով, անցած տարի Հայաստանը 80%-ով ավելացրել է ներմուծումը ԵՄ-ից և ԱՄՆ-ից՝ միաժամանակ ավելի քան երկու անգամ ավելացնելով արտահանումը դեպի Ռուսաստան։

Այս առումով, մնում է հուսալ, որ Եվրամիության երկրները, հատկապես «քույր» Ֆրանսիան, ընթացիկ տարում աչք չեն փակի՝ Երևանի կողմից Մոսկվայի հետ առևտրի միջազգային սահմանափակումների ռեժիմի խախտումների վրա, այդ թվում նաև կրկնակի նշանակության ապրանքների վերաարտահանումը։

Այսպես թե այնպես, բայց 2023 թվականին արտաքին գործոնների մեծ մասը, որոնք անցյալ տարի մեծացրել են տնտեսական ակտիվությունը «ծիրանային» հանրապետությունում, այլևս ջրի երեսին չեն պահի Հայաստանի թերի տնտեսության քամիչի պես ծակոտ կմախքը։ Ինչպես նշվում է՝ Եվրասիական զարգացման բանկի վերջերս հրապարակված 2023 թվականի մակրոտնտեսական կանխատեսման մեջ, Հայաստանից արտահանման աճը կպահվի դեպի երկիր արտարժույթի ներհոսքի հաշվին (ռուս վերաբնակիչների հաշվին), ինչի արդյունքում հայկական ապրանքների գները 2023 թվականին արտարժույթի վերահաշվարկով կշարունակեն մնալ համեմատաբար բարձր և որպես հետևանք՝ անմրցունակ։ Ներմուծումը, ընդհակառակը, կդառնա ավելի շահավետ, և դրա ծավալները կաճեն ավելի արագ, ստեղծելով վճարային հաշվեկշռի դեֆիցիտ։ ԵԱԶԲ-ի ակնկալիքների համապատասխան՝ 2023 թվականին դրամի վերագնահատումը կպահապանվի, սակայն աստիճանաբար կնվազի։ Եթե վերջին երկու-երեք ամիսներին դոլարի նկատմամբ դրամի փոխարժեքը եղել է 395-400 մակարդակում, ապա մինչև այս տարվա վերջը դոլար/դրամ փոխարժեքի միջին տարեկան արժեքը ակնկալվում է 438-ի, իսկ 2024 -ին՝ 465-ի սահմաններում։ Ինչպես նաև, ըստ ԵԱԶԲ տվյալների, Հայաստանում տնտեսական ակտիվության աճի աստիճանաբար դանդաղելու միտումը պահապանվել է այս տարվա հունվար-փետրվարին, այս անկումը գրանցվել է հիմնականում ծառայությունների և առևտրի, մասամբ շինարարության ոլորտում։