Եվ ահա նորից... Էմին Գալալիի մտորումները

«Նման բան երբեք չի եղել, և ահա նորից»: Հիշու՞մ եք այս թևավոր խոսքը։

Եվ նորից սկսվում է ոռնոցը: Ավելի ճիշտ՝ սկսվել է։ Ոռնում է գորշ ու թշվառ զանգվածը։ Երևանի Թատերական հրապարակում հավաքված հարևանները կազմակերպել են ևս մեկ բեմադրություն։ Գալա։ Մե՜ծ եզրափակիչ։ Նրանք համառորեն դիմում են աշխարհին և նախնիների հոգիներին: Նրանք ոչ մի կերպ չեն հրաժարվի փորձել շունչ հաղորդել ոչ թե պարզապես հոգին տվածին, այլև այն համոզմունքի վաղուց քայքայված գարշահոտ դիակին այն մասին, որ ազգը (նկատի ունեցեք, իրենց ազգը) կարող է անել այն, ինչ ուզում է, և դրա համար նրան ոչինչ չի պատահի:

Անառողջ էքսբիբիցիոնիզմի նոպաների մեջ հայերը մերկացնում են այսպես կոչված, «վերքերը»: Ախ, այդ «Վերք Հայաստանի»-ն։ Չե՞ք լսել։ Խոսքս ծեծված հայ օկուպանտների բողոքների մասին չէ, այլ Խաչատուր Աբովյանի վեպի մասին է, որը հեղինակին բերել է որպես արևելահայերենի հիմնադրի համբավ։ Նա եղել է աշխարհաբարական։ Ինչպե՞ս թե «դա ինչ բան է»: Դուք գրաբարականների մասին էլ չգիտե՞ք։ Ադրբեջանական «խարաբա» բառը այստեղ ոչ մի կապ չունի։ Սրանք հայերեն լեզվի երկու դպրոցներ են, մեկը՝ աշխաբարի... աշշվաբրաի... Աշխարհաբարականների, բա ո՜նց։ Նրանք հայերենը դասավանդել են ավելի պարզ, հասարակ մարդկանց համար ավելի հասկանալի։ Գրաբարցիները պնդում էին հայոց լեզվի բացառիկությունը։ Նրանց թվում հատկապես աչքի էին ընկնում Հայ եկեղեցու ներկայացուցիչները։ Ըստ երևույթին, դա որոշակի դեր է խաղացել ինչ-որ բան գռփելու կրքոտ ցանկության մեջ։ Մի տեսակ, օրինակ, ուրիշի հողի մի կտորը:

Ստեղծագործությունը հետաքրքիր է ոչ միայն այն պատճառով, որ հեղինակը անհետ կորել է հրապարակումից 10 տարի առաջ, և վեպը ճանաչում է ստացել Աբովյանի անհետանալուց հետո։ Եվս մեկ մանրամասնություն է հետաքրքրություն առաջացնում։ 1841 թվականին գրված և 1858 թվականին հրատարակված վեպում նկարագրվում է այն իրադարձությունները, որոնցում ներգրավված է Էրիվանի խանության ղեկավար Հուսեյն խան Սարդարը։ Ես պատմաբան չեմ, բայց, ծանոթանալով 19-րդ դարի տարածաշրջանի պատմության ոչ հայկական աղբյուրներին, ակամայից հարց է ծագում. իսկ որտե՞ղ են հայերը։ Երեւանը, Հասան խանը, Գուդովիչը, Հուսեյն խանը, Բենկենդորֆը, Ֆաթալի խանը։ Որտե՞ղ են «յան»-ով վերջացող ազգանուններով մարդիկ, ինչո՞ւ են նրանք այդքան քիչ։ Գնացել են ամբողջական ներդաշնակության համար «ին»-ին փնտրելու՞ն, տարվելով չինական փիլիսոփայությամբ: Մեկնե՞լ են երկարատև արձակուրդի: Գտնվու՞մ են ընդհատակում։

Բայց թողնենք պատմությունը։ Վերափոխում ենք Դալիին՝ մենք ականատես ենք լինում աշխարհաքաղաքական նոր մանուկի ծննդին։ Այս դեպքում նա վիժվածք է։ Երևանում շրջագայող կրկեսային հրեշ՝ գազազած կեղծ քահանաների խառնուրդ, մոռացության մատնված քաղաքական գործիչների և ամեն ինչի նկատմամբ իր ատելության մեջ անկուշտ, թուրքերին և ադրբեջանցիներին ատող հայկական սփյուռքի կողմից ուղարկված: Մոլեռանդ խաչակիրների դրոշը բարձրացրած և «արևմտյան քաղաքակրթության վերջին պատվարին» և «առաջին քրիստոնյա ազգին» օգնության կոչով հավատակիցներին կանչող գրիգորյանական ԴԱԻՇ։ Ես սա չեմ վերաբերում ողջ հայ ժողովրդին, բայց նոր արյուն տենչողները՝ դրանք Քրիստոսի ուսմունքը առավելապես սխալ մեկնաբանող հերետիկոսներն են, ովքեր գետերը ետ շրջելու կույր փորձերի մեջ ձգտում են իրար հետ ընդհարել կրոններին, և ամբողջ աշխարհին ապացուցել, որ սպիտակը՝ սև է և հակառակը: Ինչպես այն խումբը, որը նկարվել է «մեծ հայաստանի» (այս դեպքում երկու բառն էլ դիտավորյալ եմ փոքրատառով գրում) քարտեզի ֆոնին և նրանց միացած ֆրանսիական ինչ-որ քաղաքի քաղաքապետի հետ։ Կոնկրետ չեմ հիշում, թե որ քաղաքի, բայց և չեմ էլ պարզի։ Իսկ ինչի՞ համար։ Նկարվեք պարոնայք, որքան ուզում եք։ Մեզ դա աենևին էլ չի հետաքրքրում։ Դե այնտեղ ոչ թե քաղաքապետ՝ թող ուզում է Դրակոշա-Մակրոշան նկարվի։ Եվ ի՞նչ դրանից։ Միթե միայն մենք ենք տեսնում, թե ինչպես է կրոնական ռեւանշիստների ոհմակը փորձում՝ հանուն ոչ մեկին (բացի այս ալիքի վրա իշխանության եկած մի բուռ անջատականներից) ոչինչ չբերած «արցախի» պատրանքի 30 տարվա տառապանքից հյուծված ժողովրդին հրահրել նոր տառապանքների։ Այո, ես խոսում եմ հայերի մասին, թեև ամենևին էլ մտադիր չեմ գրանցվել որպես նրանց փաստաբան։ Ինչի համար պայքարեցին դրանից էլ վնասվեցին: Բայց երկրի հակասություններից ծվատված քաղաքացիների մեծամասնությունը մինչև կոկորդը կուշտ է «արցախի բարմենների» «էյֆորիայի» կոկտեյլից։ Գանգուղեղի միացումը, սկզբունքորեն, բուժելի է, շատերի մոտ արդեն ժամանակավոր թուլացում կա։

Եվ սա վախեցնում է նրանց, ովքեր կանգնած են Նիկոլին տապալելու վերջին փորձերի հետևում։ Նրանց հարկավոր են նոր զոհեր և նոր արյուն։ «Կվերակենդանացնենք...», «կվերադարձնենք...», «կազատագրենք...»։ Հիմա՜։ Վազքաթափ վերցեք: Բայց մեթոդը անխափան է: Գալ իշխանության, հրահրել հակամարտությունների նոր փուլ, իսկ հետո, կրելով հերթական պարտությունը և իշխանության ծարավի զոհասեղանը առատորեն շաղ տալով թմրած քաղաքացիների արյունով, նորից բողոքել աշխարհի անտարբերության և բազմաչարչար ճակատագրի զրկանքներից։ Եվ ցույց տալ նոր վերքեր:

Զվարճալի է, բայց Ադրբեջանը այս օրերին դարձել է մի տեսակ արժեքազուրկ Երևանի փողոցներում։ «Դու թուրք ես, դու ադրբեջանցի ես», զայրացած ֆշշում է դեպի ոստիկանական մեքենան քարշ տրվող «նեոարցախիստ-նորամիացումը»: «Դուք պետք է կռվեք արցախի համար, այլ ոչ թե ծառայել Նիկոլին»,- շարունակում է նա։ «Ճի՚շտ։ Բայց մենք ինչ-որ քեզ չտեսանք ոչ 2020 թվականի, ոչ էլ 2023 թվականի ճակատում»,- պատասխանում է կորացած իրավակարգը խախտողին բռնած օրենքի ծառան։

Անդադրուն բազմությանը գլխավորում է սպիտակ շորերով մարդը։ «Սրանք, սպիտակ հագուստում զգեստավորվածները՝ ովքե՞ր են նրանք և որտեղի՞ց են եկել»: — հարցնում է Դուդինցևի վեպի հերոսը։ Բայց եթե այդ դեպքում գալու պատճառը եղել է մեծ վիշտը, ապա ֆարսի տարրերով մեր տրագիկատարգերկության պատճառներն ուրիշ են։ Եկողները սգում են փորով։ Նրանց մոտ փորլուծություն կա: Բանավոր և մտավոր։ Նորից միտս է գալիս հիանալի ֆիլմը։ «Միմինո»-ն և շնիկ Զարբազանը։ Այնտեղ մի տեսակ եղել է. «Շանը ասա, թող դուրս գա, առանց այդ էլ շնչելու բան չկա»: - «Զարբազան, եղիե բարեկամ, դրսում սպասիր»: Մեր հայկական «տրիբուն» Սրբազանը վաղուց արդեն դրսում է։ Բայց նա դեռ օյ շատ երկար պետք է սպասի։ Անվերջ:

Այո, ի դեպ, Աշխարհաբարականների և գրաբարականների վեճում հաղթեցին առաջինները։ Գրաբարականները, կամ գրաբարցիները՝ մնացին անգործ: Հուսանք, որ այս դեպքում էլ պրագմատիկները կգերակայեն՝ վաղուց մոռացության մատնված խելահեղ գաղափարի հանգած կրակի պահողներին։