35 կորցրած տարիներ Կաշկանդվածությունը որպես հայ քաղաքականության ճակատագիր

Ուղիղ 35 տարի առաջ, փետրվարի 13-14-ին, այն ժամանակվա Ստեփանակերտում սկսվեցին հայերի առաջին հանրահավաքները։ Նրանք կենտրոնական (միութենական) իշխանություններից պահանջում էին Հայաստանին փոխանցել Ադրբեջանի կազմի մեջ մտնող այն ժամանակվա Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը (ԼՂԻՄ)։

Դրան հաջորդած ողբերգական իրադարձությունները, որոնք վերածվեցին ադրբեջանական հողերի օկուպացիայի, դարձան «հայկական նախագծի» մի տեսակ գագաթնակետը։ Միջազգային չճանաչման բոլոր ճշգրտումներով տարածքային ձեռքբերումները՝ աննախադեպ են հայոց պատմության համար։ Նման նվերը հնարավոր չէր առանց խորհրդային/ռուսական ղեկավարության նախնական թողտվությունների:

Հայերը դեռ 1920-ական թվականներից սկսեցին տարբեր աստիճանի հաջողությամբ նախապատրաստել խորհրդային առաջնորդներին: Սկսած այդ ժամանակ Կովկասի տարածաշրջանում ՌԿԿ ԿԿ ներկայացնող Կովկասյան բյուրոյի ինտրիգներից, վերջացրած 80-ականների վերջի նկարագրված իրադարձություններով։ Այսպիսով, 40-ական թվականների վերջում Ստալինը (նա, ով, ըստ հայկական պատմվածքի, Ղարաբաղը «նվիրեց» ադրբեջանցիներին) Մերձավոր Արևելքից հայ հայրենադարձներին տեղավորելու համար նախաձեռնեց ավելի քան 100 հազար ադրբեջանցիների արտաքսումը Հայաստանից։ Իսկ Խրուշչովը, օրինակ, պակաս բարեհամբյուր էր հայ ժողովրդի նկրտումների նկատմամբ։ Այսպիսով, 1964 թ. սկզբին, ի պատասխան ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ Ա. Միկոյանի՝ ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին միացնելու առաջարկին, նա ոչ առանց զայրույթի ասել է. « Ես պատրաստ եմ 12 հազար բեռնատար տրամադրել ԼՂԻՄ-ի հայերին մեկ օրվա ընթացքում Հայաստան վերաբնակեցնելու համար»։

Իսկ ԽՍՀՄ-ում Գորբաչովի գլխավորած լիբերալների, իսկ հետագայում Ելցինի Ռուսաստանում իշխանության գալը կանաչ լույս դարձավ համայն հայության և բարենպաստ ֆոն «միացում» նախագծի իրականացման համար։

Ղարաբաղը օկուպացվեց։ Կատարելով այս հանցագործությունը՝ Հայաստանը կծեց մի կտոր, որը չկարողացավ կուլ տալ։ Ադրբեջանի նավթի աճող գործոնի և Թուրքիայի անհաշտելի դիրքորոշման ֆոնին՝ նա գործնականում իրեն դուրս թողեց տարածաշրջանային բոլոր ենթակառուցվածքային նախագծերից՝ իր տնտեսությունը տալով ռուսական պետական ընկերությունների վերագնմանը:

Սովորական էր դարձել զարմանալը, թե ինչպես են հայերը Բաքուն փոխանակել Ղարաբաղի հետ՝ այսպիսով կրելով լրացուցիչ տնտեսական և քաղաքական ֆիասկո։ Բաքվի հայ համայնքը բարձր դիրք էր զբաղեցնում Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի հիերարխիայում, նրա անդամները նշանավոր պաշտոններ են զբաղեցրել կուսակցական և պետական մարմիններում, գիտական հաստատություններում, արտադրական ոլորտում։ Ադրբեջանական քաղաքներից ու գյուղերից արտագաղթող հայերը կորցրեցին սոցիալական և ֆինանսական այս հսկայական կապիտալը։ Հայերն իրենք այս փաստն օգտագործում են որպես Ղարաբաղի հանդեպ ունեցած իրենց սիրո, կախվածության, ազգային պատվի հարցում անկաշառության ապացույց։ Հաճելի է հնչում, բայց այստեղ պահանջվում է լուրջ պարզաբանում։ Փաստն այն է, որ այս ընտրությունը հայերը նախապես չեն որոշել, իրականում, այն ժամանակ, անցյալ դարի 80-ականների վերջին հայերը լիովին վստահ էին, որ իրենց ամեն ինչ կհաջողվի, որ հնարավոր կլինի վերցնել և՛Ղարաբաղը, և՛ իրենց համար «պահել» Բաքուն։ Հոդվածի հեղինակը լավ է հիշում, թե ինչպես էին ավագ դպրոցներում իր հայազգի դասընկերներից ոմանք բուռն կերպով պաշտպանում «միացումի» գաղափարները։ Նրանք իսկապես կարծում էին, որ ամեն ինչ կստացվի: Բայց հայերը թերագնահատեցին ոչ միայն ադրբեջանցիներին, որոնք արդեն չէին կարողանա նախկինի պես հաց կիսել նրանց հետ, և ենթարկվել նրանց ընդիմագործությանը, այլ նաև միութենական կենտրոնին, որի պահպանողական մասին նույնպես ձեռնտու չէր Կովկասում հայության կտրուկ ուժեղացումը։ Հայաստանից եկած փախստականների ամբոխի զայրույթը Խորհրդային Միության հատուկ ծառայությունների կողմից հմտորեն (իսկ ի դեպ, ինչ հմտություն կա) օգտագործվեց Սումգայիթում, իսկ գրեթե երկու տարի անց՝ Բաքվում հայտնի իրադարձությունների կազմակերպման համար։ Տեղի ունեցավ մայրաքաղաքային տարածաշրջանից հայերի արտագաղթ։ Հատկանշական է, որ մեծ մասամբ ոչ թե Հայաստան, այլ ՌՍՖՍՀ, Ուկրաինա և այլ հանրապետություններ։

Քայլերը նախօրոք հաշվարկելու նման անկարողությունը, վաղ թե ուշ, պետք է հայերին բերեր 2020 թվականի աղետի, որում հին սովորությամբ նրանք սկսեցին մեղադրել ում ասես, միայն ոչ իրենց։ Ինչքան էլ հայ մտավորականները կուրծք ծեծեն՝ վստահեցնելով, որ ամեն ինչ իզուր չի եղել, այս կամ այն կերպ հայ հասարակության մեջ միտք է ծագում, որ իրենց կյանքի ու պատմության վերջին ավելի քան 30 տարիները նետվել են աղբարկղ։ Որպեսզի հանգստացնել հայերին, եկեք նրանց հավաստիացնենք, որ դա միայն մասամբ է այդպես՝ իրավիճակը կարելի է շտկել, ճիշտ գնահատելով անցած ավելի քան 30 տարիները և նրանցից դասեր քաղելով։ Գլխավոր դասը, որը պետք է քաղի այս ժողովուրդը, այն է, որ հայերը երբեք որևէ մեկի համար ռազմավարական գործընկեր չեն եղել։ Նրանց միշտ օգտագործել են իրենց խնդիրները լուծելու համար, և որքան գլոբալ է եղել խնդիրը, այնքան մեծ տառապանքի է ենթարկվել հենց հայ ժողովրդը։

Այս փակուղուց ելքը, անկասկած, պարադոքսալ է հայկական գիտակցության համար՝ խաղաղություն և հետագա ինտեգրում Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ։ Բայց օտար էմիսարները վերջին չորս դարերի ընթացքում դրա համար չեն ջանացել, որպեսզի հայերն ամեն ինչ այդքան պարզ որոշեն, կատարելով նման ընտրություն։

Սակայն, չի կարելի ասել, որ հայերն ընդհանրապես ոչինչ չեն հասկացել։ 2018 թվականին, «միացումի» պահանջներից հետո ուղիղ 30 տարի անց ղարաբաղյան կլանի դեմ տեղի ունեցած հեղափոխությունը, ինչ-որ տեղ հասարակության ենթագիտակցության խորքում եղել է ըմբոստություն ղարաբաղյան օրակարգի դեմ։ Իսկ Փաշինյանն էլ՝Հայաստանի համար նոր դարաշրջան մտնելու հնարավոր շանս է, առանց ազգային բացառիկության մասին գերգաղափարների բալաստի։ Հնարավոր է, քանի որ Փաշինյանը երկակի երեւույթ է։ Լինելով համառ և նեցուկ՝ նա չի տիրապետում համապատասխան կամքին՝ այս բառի զուտ իմաստով։ Փաշինյանը՝ երկու հպարտության գերի է՝ մեծի և փոքրի։ Մեծ հպարտությունը թելադրում է ստորագրել խաղաղություն և մտնել պատմության մեջ՝ չի բացառվում կարիերայի, իսկ գուցե և կյանքի գնով։ Սա է նրա ճակատագրի տրամաբանությունը։ Ճիշտ այնպես, ինչպես կարիճը պետք է խայթի, այնպես էլ Փաշինյանը պետք է խաղաղություն ստորագրի։ Դա անելով, նա կկատարի իր ճակատագիրը։ Բայց խնդիրը նրանում է, որ նա ճակատագրից երաշխիքներ է պահանջում։ Ուզում է դառնալ հայկական Սադաթ (Եգիպտոսի նախագահ Անվար Սադաթը, ով 1979 թվականին խաղաղություն է ստորագրել Իսրայելի հետ, իսկ երկու տարի անց սպանվել է ֆունդամենտալիստների կողմից), բայց դրանով հանդերձ չլինի սպանված։ Նա ցանկանում է մնալ պատմության մեջ և ողջ մնալ: Եվ այստեղ խաղի մեջ է մտնում փոքր հպարտությունը, որը շշնջում է. «Ձգձգի ժամանակը և որքան հնարավոր է երկար մնա իշխանությանը»:

Բայց դեռ որքա՞ն կարելի է ձգձգել: Ղարաբաղում ազդեցության չնչին հնարավորությունից կտրված՝ Հայաստանը սառել է սպասելով ֆրանսիացի ժանդարմների և եվրալրտեսների դեսանտին։ Միաժամանակ Կրեմլից պետականությունը կորցնելու սպառնալիքի մասին ակնարկներով ազդանշաններ են գալիս։ Հայկական ձագարում ջրի հոսքը ստանում է անշրջելի արագություն։ Եվ ամենամեծ ողբերգությունը կարող է տեղի ունենալ, եթե Հայաստանի ղեկավարին վերացնեն՝ ադպես էլ չստորագրելով խաղաղություն, այդպես էլ չկատարելով իր ճակատագիրը...