Իրավիճակը Լաչինի ճանապարհին և դրա ընթացիկ հետևանքները Օրխան Ամաշովի մտորումները / ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ

Հայտնի է, որ սկսվել է՝ Ադրբեջանի Ղարաբաղի տնտեսական շրջանի Լաչին-Խանքենդի ճանապարհին ադրբեջանցի բնապահպանների կազմակերպած բնապահպանական բողոքի ակցիայի վեցերորդ շաբաթը։ Այս պահին հիմնական հարցը վերաբերում է նրան, թե ինչ է փոխվել։ Այլ կերպ ասած, ի՞նչ է փոխվել Ղարաբաղի բնական ռեսուրսների ապօրինի շահագործման առումով, որը և առաջացրել է բողոքի ակցիա, ի՞նչ է փոխվել Լաչինի ճանապարհի գործարկման առումով։ Մեզ անհրաժեշտ է նաև պարզել, թե ինչպես է իրավիճակը փոխվել Ղարաբաղի հայ բնակիչների, ինքնակոչ և վարկաբեկված «պետնախարարի» համար, և էկո-բողոքը ինչ ազդեցություն է ունեցել Բաքվի և Երևանի միջև ձգձգվող խաղաղ բանակցությունների վրա։

Այս հարցերի պատասխանները հստակ պատկերացման բանալին են այն մասին, թե որտեղ ենք մենք հիմա գտնվում: Այսպիսով, եկեք դրանք քննարկենք մեկ առ մեկ: Նախ, որքան մեզ հայտնի է շվեյցարական «Base Metal» ընկերության կողմից «Գըզըլբուլաղ»-ում ոսկու ապօրինի արդյունահանումը և «Դեմիրլի»-ում պղնձամոլիբդենային պաշարների արդյունահանումը դադարեցվել է։ Սա փոքր թռիչք է, բայց ավելի շուտ էական ցնցում է, որը հանդիսանում է էկոակտիվիստների վաստակը։ Այն, ինչին մինչ այժմ չի հաջողվել հասնել, դա ուրեմն ռուս խաղաղապահների ժամանակավոր հսկողության տակ գտնվող գոտում ադրբեջանցի բնապահպանների կողմից մոնիտորինգի անցկացումն է, և դա մնում է, որպես ակցիայի մասնակիցների հիմնական պահանջը։ Բացի այդ, մենք այժմ ունենք տարածաշրջանում անօրինական գործող օտարերկրյա ընկերությունների ամբողջական ցանկը։ Պետք է իրավական միջոցներ ձեռնարկվեն, և դրանք կիրականացվեն։

Երկրորդը, Լաչինի ճանապարհին երթևեկության մեջ նկատվում են էական փոփոխություններ։ Եթե մինչև 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ը, չնայած Ադրբեջանի բազմաթիվ նախազգուշացումներին, ճանապարհը օգտագործվում էր ապօրինի նպատակներով, այդ թվում նաև ապօրինի ձեռք բերված հումքի, ականների, զենքի ու զինամթերքի տեղափոխման համար, ապա ակտիվիստների ֆիզիկական ներկայությունը հանգեցրել է նրան, որ նման փոխադրումները գործնականում դադարեցվել են։ Բայց սա միայն գործնականորեն, այլ ոչ ամբողջությամբ: Մենք չենք կարող բացառել ճանապարհի չարաշահման հաճախակի դեպքերը, քանի որ Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից մշտական վերահսկողություն այսօրվա դրությամբ գոյություն չունի։

Մի դրվագ, թերեւս, արժանի է հատուկ ուշադրության։ Հունվարի 18-ին ռուսական խաղաղապահ կոնտինգենտին պատկանող երեք մեքենաներ, որոնցում եղել են 26 խաղաղ բնակիչներ, ներառյալ 20 դեռահասներ, ինչպես և սպասվում էր, անարգել անցել են Լաչինի ճանապարհով։ Սակայն հայկական լրատվամիջոցները պնդում են, որ ակտիվիստները իբր բղավել են ուղեւորների վրա եւ վախեցրել նրանց։ Նման բան չի եղել։ Վստահեք տեսանկարահանումներին, այլ ոչ թե կանխակալ ֆանտազիաներին:

Երրորդը, ըստ երևույթին, Ղարաբաղի հայերի մեջ չկա միասնական կարծիք այն մասին, թե նրանց հնարովի դժվարին դրությունը ինչպես պետք է հասցվի աշխարհին։ Հետաքրքիր է, որ հենց ինքը՝ Ռուբեն Վարդանյանը, վերջերս տված հարցազրույցում խորտակել է բնապահպանական բողոքի պատճառով տեղի բնակիչների իբր պաշարված դրությունը՝ նվազեցնելով իրավիճակի լրջությունը: Կրեմլի կողմից աջակցվող օլիգարխը հայտարարել է, որ մարդասիրական օգնությունը ցուցաբերում են ռուս խաղաղապահները, իսկ ծանր հիվանդ պացիենտներին տարածքից տեղափոխվում են Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի (ԿԽՄԿ) միջամտության շնորհիվ։

Քանի որ ակնհայտ է, որ Խանքենդիում և նրա շրջակայքում ոչ մի «մարդասիրական աղետ» չկա, որոշ հայեր հիմա հայտարարում են, որ դա պարզապես նորմալ չէ, որ տարածաշրջանի բնակիչները սննդամթերք և առաջին անհրաժեշտության այլ իրերը ստանում են ռուս խաղաղապահների միջոցով, իսկ բժշկական օգնությունը ցուցաբերում է միջազգային մարդասիրական կազմակերպությունը՝ պահանջելով հետ բերել 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ի իրավիճակը, այսինքն՝ մինչև այն պահը, երբ բողոքի ակցիան դեռ չէր սկսվել։ Ինչ արած, անոմալիա իրոք առկա է։ Բայց ոչ ադրբեջանցի անխոնջ բնապահպանների մեղքով։ Էկո-ցուցարարները դեմ են խախտումներին, նրանք ցանկանում են համոզվել նրանում, որ երկրի ռեսուրսները՝ հակառակ միջազգային իրավունքին և բնապահպանական չափանիշներին անպատիժ չեն թալանվի։

Իրականում անոմալիան կայանում է նրանում, որ Ղարաբաղի հայ բնակիչները ներկայումս գտնվում են Վարդանյանի և նրա մաֆիայի կամակատարների կողմից պատանդ վիճակում, անջատողականները չեն ցանկանում, որպեսզի Լաչինի ճանապարհով Խանքենդի մտնող մեքենաները ստուգվեն Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից, քանի որ դրանցով տեղափոխվում են մաքսանենգ ապրանքներ։ Ինչպես նաև բոլորովին աննորմալ է, որ Ղարաբաղի հայերը իրենց զգում են փակ տարածքում, երբ ադրբեջանական հասարակությանը ինտեգրվելու նրանց հեռանկարը բախվում է՝ ի դեմս նենգ ծրագրերով և կասկածելի համբավով ռուս միլիարդատիրոջ տեսքով արհեստական խոչընդոտին։

Երբ ակցիայի քննադատները պահանջում են վերադարձ գործերի նախաբողոքային վիճակին, նրանք իրականում ցանկություն են հայտնում հավերժացնել այս անոմալիան, այսինքն՝ Լաչինի երթուղին անօրինական նպատակներով օգտագործում և Ադրբեջանի բնական ռեսուրսների անվերահսկելի շահագործում։

Մյուս կողմից, Լաչինի ճանապարհի շուրջ ստեղծված իրավիճակը զգալիորեն սրել է հակասությունները անօրինական «լղհ»-ի ներսում, իսկ Վարդանյանը բախվել է հրաժարական տալու կոչերին։ Տեղի բնակչության համար օտար, Բաքվի կողմից որպես Մոսկվայի ուղարկված գործակալ դիտարկվող և Հայաստանի իշխանությունների կողմից կասկածանքով ընկալվող, այդ նա է կարևոր դեր խաղացել՝ Ադրբեջանի և Ղարաբաղում ծագումով հայ քաղաքացիների միջև սաղմնավորվող երկխոսությունը խաթարելու գործում: Չնայած իր երեսին անվրդովություն պատկերավորելու փորձերին, նա իրականում պաշարմունքի մեջ է: Վարդանյանի վրա գնալով ավելի է ազդում նաև այն, որ նա ընկալվում է որպես ամենաբարձր կարգի ձանձրացնող սփոյլեր։

Չորրորդը, եթե դատել հունվարի 10-ին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի վերջին ասուլիսից և Հայաստանի Ազգային ժողովի նախագահ Ալեն Սիմոնյանի վերջին հայտարարությունից՝ ակնհայտ է, որ Երևանը համարում է, որ Բաքուն պետք է ուղիղ խոսի Խանքենդիի հետ։ Էությունը թաքնված է մանրուքների մեջ, և սովորաբար այն թաքնվում է Կրեմլում։ Ադրբեջանի համար ղարաբաղցի հայերի հետ կապված իրավիճակը գտնվում է միջպետական տարածքից դուրս, և հետևաբար ենթակա չէ արտաքին դերակատարների հետ քննարկման։ Միակ ընդունելի երկխոսությունը կարող է անցկացվել միայն Ղարաբաղի տեղի համայնքի ներկայացուցիչների հետ։

Այս առումով Բաքվի և Երևանի միջև, հնարավոր է, նշմարվել է ընդհանուր միտում։ Վերջին ասուլիսում Փաշինյանի այն բոլոր հայտարարություններով, թե Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումն անխուսափելի է, քանի որ հակառակ դեպքում Հայաստանը կհակասի աշխարհակարգի տրամաբանությանը, Հայաստանի վարչապետը դեռ ամբողջությամբ չի ազատվել իրեն պատկանող «անջատում հանուն փրկության» թեզի կապանքներից, որոնք դեռևս հանդիսանում են նրա դիրքորոշման պասիվ տարրը։ Փաշինյանը մի կողմից ստիպված է տեղի հասարակությանը բացատրել, թե որքան անհույս է ժխտել Ղարաբաղի նկատմամբ Ադրբեջանի ինքնիշխանության ճանաչման կարևորությունը, մյուս կողմից՝ ուղերձ է հղում Բաքվին այն մասին, որ նրա (Փաշինյանի) համար բավականին դժվար կլինի առանց Ղարաբաղի հայ բնակչության համար պայմանագրում երաշխիքների՝ հայ հասարակությանը համոզել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման անհրաժեշտության հարցում։ Լիովին հավանական է, որ նա կշարունակի գործել սեփական չափանիշների շրջանակներում և, վերջնական հաշվով, հրաժարվի իր վերապահումներից:

Այս ամենը միասին վերցրած կազմում է՝ շարունակվող բնապահպանական բողոքի համատեքստում ստեղծված իրավիճակի էությունը։