Խխունջը՝ պատյանի մեջ. Հայաստանի տնտեսությունը նոր հակառեկորդներ է սահմանում «Քարերի երկիրը»՝ ճակատագրական գծի շեմին

Հայաստանի տնտեսությունը սահուն քայլերով շարունակում է իր գահավիժումը: Ինչ-որ կերպ կարողանալով փրկվել դեֆոլտից՝ երկրի տնտեսությունը հավասարակշռություն է պահպանում անդունդի եզրին: Օրերս Հայաստանի պետական պարտքի չափը նոր հակառեկորդ սահմանեց ԱՊՀ երկրների շրջանում: Սակայն, ջայլամի նման գլուխը թաղելով ավազի մեջ՝ Երևանը դեռ հրաժարվում է տարածաշրջանի իր հարևանների հետ լիարժեք տնտեսական ինտեգրումից։

Էներգետիկայի ոլորտի փորձագետ Վահե Դավթյանն իր Telegram ալիքում հայտնել է, որ Հարավային Կովկասի երկրներից պետական պարտքի ցուցանիշներով Հայաստանը բացարձակ առաջատար է: Ըստ փորձագետի՝ Վրաստանի պետական պարտքը կազմել է 8 մլրդ դոլար, ՀՆԱ-ն՝ 16 մլրդ դոլար, Ադրբեջանի պետական պարտքը՝ 8,6 մլրդ դոլար, ՀՆԱ-ն՝ 43 մլրդ դոլար, իսկ Հայաստանի պետական պարտքը հասնում է 10 մլրդ դոլարի, ՀՆԱ-ն կազմում է 12,6 մլրդ դոլար։

Դեռ 2021 թվականի վերջին Հայաստանի պետական պարտքը կազմում էր 9 մլրդ 226 մլն ԱՄՆ դոլար՝ մեկ տարվա ընթացքում աճելով 1 մլրդ 257 մլն դոլարով կամ 15,8%-ով։ Ըստ հայ տնտեսագետների՝ 2021 թվականին պետական պարտքն աճել է ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին փոխառությունների հաշվին։ Ընդ որում՝ եթե վերջին տասը տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության արտաքին պարտքն աճել է գրեթե երկու անգամ, ապա ներքին պարտքն աճել է հինգ անգամ։ Ինչը շատ բան է ասում. Հայաստանի տնտեսության մի զգալի մասը ընդհանրապես ապրում է պարտքերի մեջ՝ հաճախ հայտնվելով կա՛մ ամբողջովին կործանված ներդրողի վիճակում, կա՛մ իր առևտրային գործունեությունն իրականացնում է առանց շահույթի և վարկի մարումը ուշացնում:

30 տարի գտնվելով տարածաշրջանային մեկուսացման մեջ՝ Հայաստանը ջախջախիչ հարված է ստացել՝ գերագնահատելով իր տնտեսական հնարավորությունները Ադրբեջանի հետ պատերազմում։

Կորոնավիրուսի համաճարակի և Ղարաբաղի համար պատերազմում կրած պարտության ֆոնին 2020 թվականին Հայաստանի տնտեսությունը փլուզվեց ավելի քան 7,6 տոկոսով։ Եվ հիմա այդ ցուցանիշները շարունակում են վատթարանալ:

Հայաստանի արտաքին պարտքի հետ կապված իրավիճակը սկզբունքորեն բացատրվում է շատ պարզ. երկիրը պարտք է վերցնում նախկին պարտքը մարելու համար։ Ինչպես պարզաբանում են հայ փորձագետները, բյուջեով նախատեսված ծախսերն իրականացնելու համար ՀՀ կառավարությունը պարբերաբար վարկեր է վերցնում օտարերկրյա պետություններից և կազմակերպություններից, սակայն հարկային եկամուտները և պետական բյուջե մուտքագրված այլ գումարները բավարար չեն այն մարելու համար։ Իսկ պարբերաբար առաջացող սոցիալ-տնտեսական շոկային իրավիճակների պատճառով կառավարությունը ստիպված է լինում ավելի ու ավելի մեծ ծավալով պարտքեր վերցնել:

Այսպես, հուլիսի 6-ին Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեն մանրամասն տվյալներ է հրապարակել այս տարվա առաջին 5 ամիսների ընթացքում երկրում տիրող սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վերաբերյալ։ Եվ, դատելով դրանցից՝ պետական բյուջեն սնող սակավաթիվ արդյունաբերական ոլորտներից մեկը՝ հանքարդյունաբերությունը, ըստ հայ փորձագետների, բառացիորեն մեռնում է։

Հայաստանում դժգոհում են, որ մինչ Փաշինյանը ամեն ամիս կառավարության նիստերում հպարտորեն հայտարարում է, որ գերազանցել է պետբյուջեն լցնելու ծրագիրը, այդ թվում՝ հանքարդյունաբերության ոլորտի լրացուցիչ հարկման միջոցով, այս ոլորտը փաստացի անկյուն է քշվել։ Այսպես, ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի վերջին տվյալներով՝ 5 ամսվա ընթացքում, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, հանքարդյունաբերությունը նվազել է ավելի քան 12%-ով։ Վարած ապաշնորհ քաղաքականության շնորհիվ Հայաստանի իշխանությունը հաջողեցրեց զրոյացնել այն չնչինը, ինչ կար՝ Թուրքիայի հետ ապրանքաշրջանառությունը։ Թեև կրճատված ծավալներով, այն, այնուամենայնիվ, առկա էր Հայաստանի տնտեսությունում, սակայն 44-օրյա պատերազմից հետո Երևանը որոշեց արգելել թուրքական ապրանքների ներմուծումը հայկական շուկա։ Արգելքն ուժի մեջ է մտել 2021 թվականի հունվարի 1-ից և հիմնավորվել է նրանով, որ Թուրքիան իբր մասնակցել է 44-օրյա պատերազմին։ Սակայն այս վետոն տևեց ընդամենը մեկ տարի։

Իսկ հետո, սահմանափակման վերացումից հետո, գործի անցավ կոռուպցիան։ Պարզվում է, որ սահմանափակման կիրառում և վերացումից հետո թուրքական ներմուծման մասին տվյալներն ընդհանրապես անհետացել են պետական հաշվառման ոլորտից։ Համենայն դեպս, եթե նախկինում (մինչև սահմանափակման կիրառումը) Հայաստանի և Թուրքիայի միջև փոխադարձ առևտրի, արտահանման և ներմուծման ծավալների մասին տեղեկությունները հասանելի էին լայն հանրությանը, ապա այժմ այն թաքցված է։

Գազի գնի մշտական բարձրացումը, ըստ հայ փորձագետների, կազդի երկրի տնտեսության տարբեր ճյուղերի վրա։ Գազի սակագնի բարձրացման ծանր հարվածն իրեն զգացնել կտա հասարակական կյանքի շատ ոլորտներում։

Միևնույն ժամանակ, ոչ միայն Թուրքիայի, այլև Ադրբեջանի հետ առևտրային կապերի և տրանսպորտային հաղորդակցության վերականգնումը կարող է էական ներդրում ունենալ Հայաստանի զարգացման գործում, որն ի վիճակի չէ ինքնուրույն դուրս գալ դեռ նախորդ դարի 90-ական թվականներից շարունակվող ճգնաժամից։ Եվ այս առումով առանձնահատուկ նշանակություն ունի Զանգեզուրի միջանցքի բացումը։ Եթե այս երթուղին օգտագործվի ողջ հզորությամբ, Հայաստանը կկարողանա օգտվել առևտրի և հաղորդակցության բոլոր առավելություններից, որոնք այսօր ունեն Թուրքիան և Ադրբեջանը։ Սակայն, պաշտոնական Երևանը շարունակում է համառել՝ խուսափելով ինտեգրումից, դրանով իսկ իր, և ամենակարևորը՝ սեփական բնակչության հետ էքստրեմալ պայմաններում գոյատևելու գիտափորձեր է անում: Եվ բոլոր հնարավորությունները կան անցնելու ճակատագրական գիծը, որտեղից այլևս հնարավոր չի լինի հետ վերադառնալ։