Հայաստան. կեղծ սննդամթերքի բիզնես Կաթից մինչև խավիար

Հայկական առաջատար լրատվամիջոցները և համացանցային ռեսուրսները հրապարակել են՝ Սյունիքի (Զանգեզուր) մարզի Շինուայր գյուղում ռուսական արտադրության մսամթերքով զանգվածային թունավորման ողբերգական դեպքի վերաբերյալ Հայաստանի սննդամթերքի անվտանգության տեսչության ուսումնասիրության արդյունքները։ Սննդային թունավորման կարծես սովորական դեպքի նկատմամբ լրատվամիջոցների այդչափ լարված ուշադրությունը միանգամայն պարզ բացատրություն ունի։ 2023 թվականի ապրիլից առ այսօր «Ռոսսելխոզնադզոր» անասնաբուժական և բուսասանիտարական հսկողության դաշնային ծառայությունը արգելքներ է մտցրել ռուսական շուկայում հայկական մի շարք պարենային ապրանքների ներմուծման և վաճառքի վրա, և մինչև հիմա երկու երկրների սանիտարական մարմինները չեն կարողանում համաձայնեցնել սննդամթերքի արտահանման ասպեկտները։

Հայաստանի սննդամթերքի անվտանգության տեսչության կողմից վերջերս հրապարակված ուսումնասիրության արդյունքների համաձայն՝ Շինուայր գյուղում և Գյորուս քաղաքում հուլիսի 6-7-ին տեղի ունեցած՝ ընտանիքներից մեկի անդամների, ինչպես նաև երեխայի մահվանը հանգեցրած սուր թունավորումը կապված է ներմուծված անորակ սննդամթերքի օգտագործման հետ։ «Սուր էկզոգեն թունավորում» առաջացրած սննդային վարակի աղբյուր են ճանաչվել ռուսական արտադրության սառեցված հավի բդերը, հավի մսից կոտլետները, «Կրակովսկայա» նրբերշիկը։ Մասնավորապես, փորձաքննության արդյունքներով Սարատովի թռչնաֆաբրիկայի «ՍՊԿ Կուրնիկով» ՍՊԸ-ի կողմից արտադրված սառեցված հավի բդերի նմուշում հայտնաբերվել է սալմոնելլայի հարուցիչ։

Հայաստանի տեսչական կառույցը լաբորատոր ուսումնասիրության արդյունքները փոխանցել է նախաքննական մարմնին, և կանոնակարգի համաձայն՝ հաջորդ քայլը կլինի առևտրային ցանցից վտանգավոր սննդամթերքի հանումը, և չի բացառվում, որ հետաքննության արդյունքների հիման վրա կձեռնարկվեն հետագայում նման ներմուծմային մատակարարումները կանխելու համապատասխան միջոցներ։ Նման քայլերը՝ աշխարհի շատ երկրներում կիրառվող ստանդարտ ընթացակարգի մի մասն են, և այս դեպքի նկատմամբ հայկական ԶԼՄ-ների ուշադրությունը կարելի էր պատահականություն համարել, եթե չլիներ մի «բայց»:

Արդեն ավելի քան մեկ տարի է, ինչ Ռուսաստանի և Հայաստանի սանիտարական մարմինների միջև շարունակվում է միանգամայն ոչ հասարակ բանավեճ սննդամթերքի որակի կանոնակարգերի և չափանիշների և այս հատվածում արտահանման-ներմուծման գործառնությունների պահանջների վերաբերյալ: Այստեղ տեղին է հիշել, որ դեռ համեմատաբար վերջերս «Ռոսսելխոզնադզորը» միանգամայն բարենպաստ էր վերաբերվում Հայաստանից սննդամթերքի ներկրման նկատմամբ, թեև նույն ռուսական լրատվամիջոցները պարբերաբար բողոքներ էին հրապարակում հայկական ընկերությունների կողմից կեղծ ալկոհոլի և սննդամթերքի այլ մատակարարումների ստանդարտների խախտման վերաբերյալ։ Երևանը հայկական իսթեբլիշմենթի արևմտամետ դրսևորման, ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում համագործակցությունից հրաժարվելու, հայ քաղաքական գործիչների բազմաթիվ բացահայտ հակառուսական գործողությունների սկիզբով սկսեց կորցնել Մոսկվայի արտոնյալ առևտրային գործընկերոջ կարգավիճակը։

Համապատասխանաբար, նման դասավորության դեպքում «Ռոսսելխոզնադզորը» կորցրել է՝ հայկական սննդի արդյունաբերության արտադրանքի որակի տարբեր բնույթի թերությունների վրա աչք փակելու մոտիվացիան։ Մասնավորապես, 2023 թվականի ապրիլի 5-ից «Ռոսսելխոզնադզորը» արգելք է դրել Հայաստանում արտադրվող բոլոր կաթնամթերքի ներմուծման և ռուսական շուկայում վաճառքի վրա։ Չնայած Ռուսաստանի և Հայաստանի անասնաբուժական ծառայությունների միջև անցկացված մի շարք բանակցությունների, այդ թվում նաև անցյալ տարվա մարտին հայկական կաթի վերամշակման ձեռնարկություններում անցկացված ստուգման արդյունքների քննարկմանը, «Ռոսսելխոզնադզորը» հակված է այն մտքին, որ Հայաստանի անասնաբուժական ծառայությունը չի կարող երաշխավորել արտադրվող կաթնամթերքի անվտանգությունը ռուս սպառողների համար։ Հիշեցնենք, որ 2022 թվականին Հայաստանը բազմապատկել էր կարագի արտահանումը Ռուսաստանի Դաշնություն, և ռուսական կողմի մոտ կասկած հայտնվեց, որ հայկական սննդի գործարանները զբաղվում են իրանական սերուցքի, կարագի վերափաթեթավորմամբ, ինչպես նաև արտադրության մեջ անորակ կաթնափոշու և այլ կաթնամթերքի հումքի օգտագործմամբ այն երկրներից, որոնք ընդգրկված չեն Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) լիազորված մատակարարների ռեեստրում: Հայաստանի կաթ արտադրողների նկատմամբ «Ռոսսելխոզնադզորի» լուրջ բողոքները կապված են նաև բարձր բակտերիալ աղտոտվածության հետ, ինչպես արտադրության փուլում, ինչպես նաև ֆերմերներից հումք ընդունելու ժամանակ։

Այս ամբողջ բացասականությունը խորացվել է Հայաստանում անասնաբուծության մեջ տասնամյակներ շարունակվող համակարգային ճգնաժամով. ազդել են արածեցման համար մարգագետինների անբավարարությունը, ոռոգման համակարգերի անխնամութունը և անհրաժեշտ քանակությամբ կերային մշակաբույսերի աճեցման անհնարինությունը, ինչպես նաև անասնաբուծական տնտեսություններում գյուղատնտեսական տեխնոլոգիաների հետամնացությունը։ Դե, իսկ 2020 թվականի վերջից այս ձգձգվող ճգնաժամը սրվել է հայկական օկուպացիայից ազատագրված Ադրբեջանի Ղարաբաղի տարածաշրջանում հարուստ արոտավայրերի և սննդի հարուստ պաշարի կորստով։ Զրկվելով ադրբեջանական հողերի բնական ռեսուրսները գիշատիչ կերպով թալանելու հնարավորությունից՝ հայ արտադրողները ստիպված եղան ավելացնել արտասահմանից կերի մատակարարումը, սակայն փակուղային լոգիստիկայի պատճառով այն հանգեցրել է հայ ֆերմերների մոտ կաթի արտադրության արժեքի բարձրացմանը։ Արդյունքում հայկական կաթնամթերքի գործարանները սկսեցին կողմնորոշվել էժան և ոչ միշտ բարձրորակ կաթի փոշու և սերուցքի ներկրման վրա, կամ էլ ավելի վատ՝ փոխարինելով կաթի ճարպերը տարբեր բուսական փոխնակներով։ Այս օբյեկտիվ գործոնները դժվար հաղթահարելի են և ազդում են «քարերի երկրի» ագրոարդյունաբերական համալիրի արտադրության ինքնարժեքի վրա։

Ինչպես վերջերս նշել է Հայաստանի տնտեսության նախարար Գևորգ Պապոյանը, ռուս գործընկերների հետ կաթնամթերքի արտահանման սահմանափակումների վերացման շուրջ բանակցությունների ընթացքում գրանցվել է որոշակի առաջընթաց, սակայն Հայաստանի կաթնամթերքի գործարանները պետք է ներդնեն նոր տեխնոլոգիաներ, այդ թվում նաև բարձրացնեն որակի չափանիշները և սանիտարական ոլորտի նկատմամո պահանջները։ Խոսելով արտադրության մեջ կաթի փոշու օգտագործման մասին՝ նախարարը նշել է, որ վերջին երկու տարիներին դրա ներմուծումը նվազում է։ Բայց նրան դժվար է հավատալ, ինչպես 2021-2023 թվականներին Հայաստանում կաթնամթերային հոտերի թվի նկատելի նվազման, ինչպես նաև կթվածքի կրճատման պատճառով։ ԵԱՏՄ-ի չափանիշներով չսերտիֆիկացված կաթնամթերքի ներկրումը հայ կաթնամթերք արտադրողների համար հետխորհրդային տարածաշրջանի շուկաներում մրցակցությանը մի կերպ դիմանալու միակ միջոցն է։ Առավել ևս որ, նույն նախարար Գ. Պապոյանի խոսքով, ԵԱՏՄ-ից հացահատիկի արտահանման սահմանափակումների պատճառով, այն սկսել են ավելի շատ օգտագործել Ռուսաստանում և Բելառուսում կաթնամթերքի հոտերի կերակրման մեջ, ինչը հանգեցրել է կաթնատվության բարձրացմանը, և, որպես հետևանք՝ ԵԱՏՄ-ի շուկայում զգալիորեն աճել է կաթի փոշու ծավալը, իսկ գները՝ նվազել են։ Այս ամենը էլ ավելի է մեծացնում մրցակցությունը այդ նույն Ռուսաստանի Դաշնության կաթնամթերքի շուկայում։ «Հայաստանում սովորական ֆերմերային տնտեսությունները կաթը վաճառում են 1 լիտրը 150-170 դրամով (1 ԱՄՆ դոլարը՝ 387,8 դրամ), այն դեպքում, երբ սանիտարական նոր տեխնոլոգիաներ ներդնող տնտեսությունները կարող են այն իրացնել 1 լիտրը 350-400 դրամով, քանի որ գործարանները դրա մանրազերծման համար գումար չեն ծախսում»,- նշել է Գ. Պապոյանը։

Տնտեսության նախարարը լռել է այն մասին, որ այսօր Հայաստանում շատ քիչ են նման առաջադեմ տեխնոլոգիաներով ֆերմերային ձեռնարկությունները, իսկ արտադրվող կաթի ինքնարժեքը այստեղ այնքան բարձր է, որ այն միշտ չէ, որ պիտանի է զանգվածային բյուջետային հատվածում կարագ, պանիր և այլ կաթնամթերք վերամշակելու և արտահանելու համար։ Մասնավորապես, դրա մասին է վկայում հայ պանրագործների՝ ռուսական շուկա արտահանման բացասական դինամիկան. այսպես, 2023 թվականի առաջին կիսամյակում (վերջին մատչելի տվյալներ) հայկական պանիրների արտահանումը Ռուսաստանի Դաշնություն գնահատվել է 3,1 մլն դոլար գումարով, միևնույն ժամանակ 2022 թվականի առաջին կիսամյակում նմանատիպ ցուցանիշները հասել են 4,2 մլն դոլարի, այսինքն՝ խոսքը 26,2 տոկոս անկման մասին է։

Հատկանշական է, որ ռուսական շուկա հայկական սննդամթերքի արտահանման հատվածում առկա անհամապատասխանությունները չեն սահմանափակվում միայն կաթնամթերքի արդյունաբերությամբ։ Այսպես, այս տարվա մարտի 1-ից «Ռոսսելխոզնադզորը» սահմանափակումներ է մտցրել Հայաստանից «Մաքս Ֆիշ» ընկերության կարմիր հատիկավոր ծիածանափայլի խավիարի և կարմիր սառեցված ծիածանափայլի խավիարի ներկրման վրա՝ այդ արտադրանքներում աղիքային բացիլների հայտնաբերման պատճառով։ Քիչ ավելի վաղ՝ փետրվարի 13-ին, ՌԴ սանիտարական մարմինները ժամանակավորապես կասեցրել են հայկական «Ջերմուկ» հանքային ջրի որոշ խմբաքանակների վաճառքը. որոշումը կայացվել է այն բանից հետո, երբ Վլադիկավկազի բնակիչը մահացել է «Ջերմուկի» շշերից մեկում քացախի էսենցիայի հնարավոր առկայության հետ կապված կերակրափողի այրվածքից։

Ընդհանուր առմամբ, անցած տարվա արդյունքներով «Ռոսսելխոզնադզորի» տարածքային բաժինների կողմից հայտնաբերվել են Հայաստանից մատակարարվող բուսաբուծական մթերքներում կարանտինային վնասատուների 72 դեպք։ Այսպես, միայն նոյեմբերին արձանագրվել է խախտումների կտրուկ աճ. բացահայտվել է Ռուսաստան վարակված ծաղիկների, վարունգի, չրերի, խաղողի, ծաղկակաղամբի, լոլիկի, պղպեղի, սմբուկի, խնձորի, տանձի և այլնի ներմուծման 36 դեպք։ Բացի դրանից, բացահայտվել է «ծիրանային» հանրապետությունից ստացվող բանջարեղենի և մրգերի մեջ թունաքիմիկատների մնացորդների առավելագույն թույլատրելի չափերի գերազանցման մի շարք դեպքեր։

Այս ծայրահեղ բացասական ֆոնի վրա Հայաստանը կցանկանա արդյո՞ք առաջ քաշել Զանգեզուրում ռուսական մսամթերքի թունավորման հետ կապված հակընդդեմ հայցեր։ Ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ։ Չափազանց մեծ են պատասխանին դեմ առնելու ռիսկերը, մանավանդ, որ վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով, հայկական գյուղմթերքի արտահանումը ռուսական շուկա 2024 թվականի հունվարի 1-ից ապրիլի 20-ը կազմել է 20,8 հազար տոննա, ինչը 1,9 անգամ գերազանցել է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը: Եվ սա 2021 թվականից գյուղատնտեսական արտադրանքի ամենամյա անկման հաշվառմամբ։ Դատելով հայկական մի շարք լրատվամիջոցների տեղեկություններից՝ այստեղ, հավանաբար, գործում է նաև երրորդ երկրներում սննդամթերքի վերագնման և Ռուսաստան վերաարտահանման սպեկուլյատիվ գործոնը։ Հետևաբար ռուս-ուկրաինական պատերազմի և պատժամիջոցների առճակատման ֆոնին ձեռքերը տաքացնելու հնարավորությունը չափազանց մեծ գայթակղություն է Երևանի համար, և ոչ ոք չի փչացնի հարաբերությունները «Ռոսսելխոզնադզորի» հետ: