Ճանապարհ դեպի ապագան Ղարաբաղի միջով. վերկականգնման և խաղաղ գործընթացի ոչ հասարակ հավասարակշռություն Սերգեյ Բոգդանի տեսությունը

2020 թվականի նոյեմբերի 8-ին Ադրբեջանի զինված ուժերը ավարտեցին Շուշայում հայկական զորքերի ջախջախումը՝ վերջնական հաղթանակ տանելով երկրի տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու համար պատերազմում։ Ադրբեջանի պատմության մեջ այս ամսաթիվը դարձել է նոր դարաշրջանի հաշվման կետ, որի ընթացքում Ադրբեջանի պետությունը ստիպված է լինելու լուծել բազմաթիվ բարդ խնդիրներ, որպեսզի պատերազմում հաջողությունից հետո կառուցի խաղաղություն։ Ադրբեջանի և ողջ Հարավային Կովկասի համար։

Հիմնավոր ռազմական գերազանցություն

Շուշայի ազատագրումը խորհրդանշանական էր նույնիսկ մանրունքներում։ Տեղանքի ռելիեֆի առանձնահատկությունների և հայկական ենթադրյալ (պարզվում է, որ առասպել էր) ռազմական նախապատրաստական աշխատանքների պատճառով քաղաքը համարվում էր անառիկ։ Արևմտյան և ռուսական լրատվամիջոցները, նույնիսկ մարտերից մի քանի շաբաթ հետո պնդում էին, որ պատերազմը Ղարաբաղում կձգձգվի, իսկ ադրբեջանցիների համար Շուշան «ուժից վեր է»։ Նրանք կանխատեսում էին. «Իրավիճակի այս սրումը, նախորդի նման կավարտվի առավելագույնը նրանով, որ Ադրբեջանը կգրավի մի քանի ռազմավարական կարևոր բարձունքներ և մի քանի քառակուսի կիլոմետր տարածք»։ Սակայն նոյեմբերի սկզբին ադրբեջանցի զինվորականները գրավեցին Ղարաբաղի առանցքային շրջանները, Շուշա մտան նախ առանց ծանր տեխնիկայի և շուտով, ծանր մարտերից հետո, ազատագրեցին քաղաքը։

Պայքարելով իր տարածքային ամբողջականության համար՝ Ադրբեջանը ռազմական հաղթանակ տարավ, ընդ որում և ոչ թե կարճատև, այլ 2016-2022 թվականներին մի քանի ռազմական արշավներում, կրկին ու կրկին ցույց տալով իր գերազանցությունը մարտի դաշտում։ Համեմատության համար՝ Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ հայկական զորքերը հիմնական տարածքները գրավեցին այն մեկուկես-երկու տարվա ընթացքում, քանի դեռ Ադրբեջանը պայքարում էր իր ներքաղաքական անկայունության և դրա հետևանքների դեմ, և քանի դեռ ոչ ոք Կովկասում (այո և ամբողջ նախկին ԽՍՀՄ-ում) նույնիսկ չէին պատկերացնում, որ օտար հողերի նման ագրեսիան և զավթումը ընդհանրապես հնարավոր են։ Այսինքն՝ հայերի ռազմական գերազանցությունը այդ ժամանակ պայմանական էր և մասամբ հիմնված էր բարոյականության և մարդասիրության անտեսման վրա։

Բայց եկեք վերացարկենք էթիկական տարբերություններից, համեմատենք հարցի տեխնիկական կողմը։ Ինչպես արդեն ասվել է, իրենց հողերի ազատագրման համար ադրբեջանցիների պայքարը եղել է բազմամյա։ Ադրբեջանի օգտին ուժերի դասավորվածությունը ակնհայտ դարձավ արդեն 2010-ականների կեսերից։ Այո, արևմտյան լրատվամիջոցները, նույնիսկ պատերազմում անջատողականների ջախջախումց հետո, շարունակում էին գրել ադրբեջանական հաղթանակի «անակնկալության» մասին, չէ որ «դժվար էր գնահատել կողմերից յուրաքանչյուրի ներուժը՝ ռազմական գննումների մասին ճիշտ տվյալներ չկան»: Սակայն այնտեղ անսպասելի ոչինչ չկար, և յուրաքանչյուրի համար, ով հետաքրքրված էր այդ թեմայով և չէր տառապում ռասիզմով և ադրբեջանաֆոբիայով, 2010-ականներին պարզ էր, որ Ադրբեջանը համակարգված և համբերատար արդեն կառուցել է նոր տնտեսության վրա հիմնված նոր բանակ ու ռազմարդյունաբերական համալիր, և հետևաբար երկրի տարածքային ամբողջականության վերականգնումը դարձել էր ընդամենը ժամանակի հարց։ Ադրբեջանական և հայկական բանակների սպառազինության նորացման, պաշտպանական համակարգերի արդիականացման մասշտաբների մասին հայտնի վիճակագրական տվյալները եղել են պարզապես անհամեմատելի։

Այո և գործնականում ամեն ինչ ցույց տվեցին մի քանի ռազմական բախումների արդյունքները։ Հայաստանի ղեկավարությունը պետք է գիտակցեր իր դրության անհույս լինելը, երբ 2016 թվականից սկսած բանակը շփման գծում պարբերաբար տեղի ունեցած փոխհրաձգությունների ժամանակ ստիպված եղավ կրկին ու կրկին զիջել իր դիրքերը։ Բայց անհնար էր, նույնիսկ 2020-ի պարտությունից հետո Հայաստանի ղեկավարները չէին շտապում լուծումներ փնտրել բանակցություններում։

Ուստի ադրբեջանական բանակը երկու տարի առաջ դանդաղորեն և հնարավորինս խուսափելով կորուստներից ու ավերածություններից, մի շարք արշավների ընթացքում վերահսկողության տակ առավ հայկական բանակի կողմից գրավված առանցքային տարածքները։ Ինչպես ասել է ռազմական փորձագետ Վիկտոր Մուրախովսկին, «մենք այստեղ չտեսանք հրետանիով, կրակային հորձանքներով, տանկերով և այլնով հարձակման շոգեգլան»: Դրա փոխարեն, ադրբեջանցիները գործեցին հաշվենկատությամբ՝ հենվելով հետախուզության, հեռահար կրակային ոչնչացման և անօդաչու թռչող սարքերի կիրառման վրա։ Դա եղել է գիտակցված ընտրություն, և ոչ թե առկա հնարավորություններով թելադրված մեթոդ՝ ադրբեջանական բանակը ուներ բավական միջոցներ, որպեսզի «շոգեգեգլանով» գլորվի հակառակորդի վրայով և, չնայած զոհերին, կիրառել կրակային հզորությունը։ Զինվորականների համար դա կլիներ ավելի հեշտ՝ ռմբակոծել այն ամենը, ինչ շարժվում է: Դրա փոխարեն, Բաքուն կշռադատված կիրառեց ռազմական ուժը, ընտրեց և հետևողականորեն գրավեց առանցքային տարածքները՝ հակառակորդին ցույց տալով, որ մարտի դաշտում նրանք անելու բան չունեն, և առաջին իսկ հնարավորության դեպքում անցավ դիվանագիտությանը:

Հայաստանի ղեկավարությունը բացահատ հույս էր տածում նվազագույնի հասցնել պատերազմում կորուստները և «վերասառեցնել» հակամարտությունը, բայց հետագա իրադարձությունները մեկը մյուսի հետևից ցույց տվեցին, որ այդ փորձերը ոչ մի տեղ չեն տանում: Նախ, Բաքուն զգոն էր «վերսառեցնելու» փորձերի դեմ և հակառակորդների անհամոզելիության դեպքում տեղում նորից ու նորից նյութական նոր իրականություն էր ստեղծում, ազատելով այս կամ այլ կետեր ու բարձունքներ և իրավիճակը դուրս բերելով լճացումից։ Ղարաբաղում այդ էսկալացիան ոչ թե պատերազմ էր, այլ խաղաղության պարտադրում։

Երկրորդը՝ Երևանը բախվեց կանխատեսված իրողության հետ՝ Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև նրա մանևրումները չապահովեցին «վերասառեցնելու» համար անկնկալիք արտաքին աջակցության մակարդակը: Մյուս կողմից, դա նորից ու նորից ցույց տվեց, թե ինչ ռազմավարական փակուղի է հայկական պետությանը տանում ընդարձակմանն ուղղված հայկական էթնիկ ազգայնականության պատրանքները։ Եվ դա զարմանալի չէ, քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունը չի տիրապետում որոշակի դիրքի, նրան կարելի է շրջանցել և անցնել, չունի այն տնտեսական կշիռը, որպեսզի «իր տակ» վերակառուցի տարածաշրջանը։ Քաղաքական առումով ազդեցությունը նույնպես նվազագույն է, այո, դրանք դեպի Իրան մատույցներ են, բայց Արևմուտքը Իրանի սահմաններին Իրաքի, Էմիրաթների նման հենադաշտեր շատ ունի։

Դրան ավելացրած, և՛ Ռուսաստանին, և՛ Արևմուտքին, և՛ Չինաստանին շատ ավելի կարևոր է փոխգործունեությունը Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Վրաստանի հետ, որոնց միջոցով Կենտրոնական Ասիայից էներգետիկ ռեսուրսները կարող են դուրս գալ համաշխարհային շուկաներ և որոնք կարող են վերակառուցել Հարավային Կովկասը՝ այն կապելով հարևան երկրների և տարածաշրջանների հետ։

Ավելի քան տարօրինակ հարցեր

Սակայն, չնայած Հայաստանի իշխանության նման կուրսին, բանակցային գործընթացն առաջ է ընթանում։ Հոկտեմբերի 3-ին Ադրբեջանի և Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարները Ժնևում կայացած հանդիպման ընթացքում սկսել են խաղաղության պայմանագրի տեքստի նախապատրաստումը։ Հոկտեմբերի 26-ին ելույթ ունենալով խորհրդարանում Փաշինյանը հայտարարել է մինչև տարեվերջ այն ստորագրելու ցանկության մասին։

Խաղաղության բանակցությունները զուգահեռաբար ընթանում են մի քանի ուղղություններով. եռակողմ ձևաչափով Մոսկվայի մասնակցությամբ և եռակողմ ձևաչափով ԵՄ-ի մասնակցությամբ, կարգավորման գործընթացին մասնակցում են նաև Թուրքիան և ԱՄՆ-ը։ Նոյեմբերին Ալիևն ու Փաշինյանը նորից ԵՄ-ի միջնորդությամբ կարող են հանդիպել Բրյուսելում։

Սակայն, հոկտեմբերի 31-ին Սոչիում Ադրբեջանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի ղեկավարների եռակողմ հանդիպման արդյունքներով մեկնաբանները նշել են, որ և՛ խաղաղության պայմանագրի, և՛ սահմանների սահմանազատման սկզբունքների շուրջ մինչ այժմ որևէ համաձայնություն ձեռք չի բերվել։

Բայց նման քաշքշուկները հայկական կողմին ոչ մի կերպ չեն օգնում: Սոչիի հանդիպմանը նա ոչնչի չհասավ՝ արդյունքային հայտարարության մեջ Ղարաբաղը չի հիշատակվում և նրանում կարգավորման ռուսական նախագիծը ամրագրելու Փաշինյանի առաջարկը չաջակցվեց։

Խաղաղության բացակայությունը ոչ մեկին օգուտ չի բերում, կառուցելու փոխարեն երկրները ստիպված են լինում զբաղվել ռազմական հարցերով: Բայց եթե Ադրբեջանին և մյուս երկրներին դա ավելի շուտ շեղում է արդյունավետ աշխատանքից, ապա Հայաստանին դա լրջորեն վնասում է։ Ներկայիս իրավիճակում այդ առանց այդ էլ աղքատ երկիրը ստիպված է իր վրա վերցնել ռազմական ծախսերի բեռը։ ՌԴ-ի, ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Իրանի միջև Փաշինյանի կառավարության մանևրը ունի բոլոր ուղղություններով նետվելու տեսք, որը պայմանավորված է ավելի շուտ հարևանների նկատմամբ ինչ-որ գաղափարական հակակրանքով, այլ ոչ թե պրագմատիկ լուծում փնտրելու համար, և խաթարում է Հայաստանի միջազգային դիրքերը։ Արդյունքում, խաղաղության պայմանագրի դանդաղեցումը հանգեցնում է նրան, որ Հայաստանի ղեկավարությունը ստիպված է գնալով Բաքվի հետ խոսել ավելի թույլ դիրքերից՝ նահանջելով և միևնույն է ռազմական բախումներից հետո տալով այդ նույն օկուպացրած հողերը, որոնք նա կարող էր վերադարձնել առանց արյուն թափելու (ընդ որում հիմնականում հայկական) և չոչնչացնելով մարդկանց կյանքերը, փոխշահավետ պայմանավորվածության շրջանակներում։

Ապշեցուցիչ է, բայց նման կուրսը պահպանվում է նույնիսկ չնայած Հայաստանի ղեկավարության մոտ ուրիշ այլընտրանքի բացակայությանը, բացի զավթվածը հետ տալուն և հարևանների հետ հարաբերությունները կարգավորելուն, քանի որ նյութական առումով նա չի կարող վերազինել իր ուժերը։ Ինչպես նշել է ռազմական վերլուծաբան Միխայիլ Խոդարենոկը, Երևանը նույնիսկ հակաօդային պաշտպանության (ՀՕՊ) համակարգ կառուցելու հնարավորություն չունի։ Պատճառը պարզ է՝ գումար չկա, քանի որ լիարժեք ՀՕՊ համակարգ ստեղծելու համար կպահանջվի Հայաստանի տարեկան տասը բյուջե։ Ամբողջ Հայաստանի, այլ ոչ թե ռազմական։ Հայկական բանակի արդիականացման կեղծ բնույթի ցուցադրման օրինակ էր Երևանի կողմից Հորդանանում օգտագործված խորհրդային «Օսա» ԶՀՀ-ի գնումները։

Որպես հետևանք, դիվանագիտության մեջ Երևանին մնում է միայն խաղադրույք կատարել կա՛մ բլեֆի, կա՛մ տարածաշրջանում արտաքին ուժերի և օտար պետությունների ներգրավման վրա։ Ընդ որում, Փաշինյանը դա զուգահեռաբար անում է նույնիսկ միմյանց դեմ պատերազմող դերակատարների՝ Ռուսաստանի Դաշնության և Արևմուտքի, Արևմուտքի և Իրանի առնչությամբ։ Եվ այս երկրների ու դաշինքների վերաբերմունքը Հայաստանի ղեկավարության նկատմամբ համապատասխան է, քանի որ բոլորին է հասկանալի Փաշինյանի «double game»-ն։ Որպես օրինակ կարող է ծառայել Երևանի նախաձեռնությամբ վերջերս հրավիրված ՀԱՊԿ խորհրդի արտահերթ նստաշրջանի արդյունքը, որում նա աջակցություն խնդրեց Ադրբեջանի վրա ճնշում գործադրելու համար և կրկին չստացավ։ Բելառուսի նախագահ Լուկաշենկոն այնուհետև հրապարակել է նիստի իր ելույթը, որտեղ նա համառորեն Փաշինյանին համոզում է խաղաղ ճանապարհով լուծել Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը, իսկ Ղարաբաղի վերաբերյալ Հայաստանի ղեկավարի կողմից բարձրացրած հարցերը անվանել է «ավելի քան տարօրինակ», քանի որ «հարցի այսպես դնելը՝ մի կողմից ՀԱՊԿ-ին, մյուս կողմից՝ Ադրբեջանին անհնար է։ Դա ճիշտ չէ»: Փոխարենը Լուկաշենկոն Փաշինյանին կոչ է արել խոսել Ալիևի հետ և ակնարկել է այն կոմբինացիաների մասին, որոնք կառուցում է Երևանի ղեկավարությունը՝ ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի, Իրանի և այլ դերակատարների մասնակցությամբ. «Ինչի՞ համար եք կռվում։ Երկուսով նստեք և պայմանավորվեք: Եվ թող Ռուսաստանը օրհնի այդ պայմանագիրը։ Բայց չէ որ Դուք չեք ուզում։ Այստեղ ինչ-որ մի տեսակ, հասկանում եք, խաղ է ընթանում»:

Միջազգային քաղաքականության մեջ Հայաստանի ներկայիս իշխանության թույլ դիրքերի ֆոնին՝ բոլորին, ում որ կամենաք Հայաստան և Կովկաս կանչելու ցանկությունը հանդիսանում է Հայաստանը, իսկ դրանից հետո նաև հարակից տարածաշրջանը «միջանցիկ բակ» դարձնելու և անկայուն ու անտագոնիզմով լի մթնոլորտ ստեղծելու երաշխավորված բաղադրատոմս։ Զարմանալի չէ, որ Ադրբեջանը (և ոչ միայն, Ռուսաստանն ու Իրանն էլ նման դիրքորոշում ունեն) դեմ են արտահայտվել Հարավային Կովկասում «լայն բացված դռների» այս քաղաքականությանը, որը փորձում է օգտագործել Հայաստանի ղեկավարությունը։

«Մեկ տարի առաջ ոչ մի նման բան այստեղ չի եղել…»

Դրանով հանդերձ Ադրբեջանը առաջ է շարժվում նաև առանց խաղաղության պայմանագրի։ Դա է վկայում նաեւ Ղարաբաղի վերականգնման դինամիկան։ Ինչպես վերջերս Աստանայում ԱՊՀ երկրների կառավարությունների ղեկավարների խորհրդի նիստում հայտարարել է Ադրբեջանի վարչապետ Ալի Ասադովը՝ 2021-2022 թվականներին Ղարաբաղի և Արևելյան Զանգեզուրի (այսինքն ազատագրված շրջանների) վերականգնմանը ուղղվել է գրեթե 3 միլիարդ դոլար, սկսվել է հարկադիր վերաբնակներին հայրենի վայրեր վերադառնալու լայնածավալ աշխատանքներ։ Սեպտեմբերին Ադրբեջանի ֆինանսների նախարարությունը հայտնել է, որ ազատագրված տարածքների վերականգնման և վերակառուցման համար 2023 թվականի պետբյուջեում դրվել է 3 մլրդ մանաթ (մոտ 1,75 մլրդ դոլար), այսինքն՝ բյուջեի ծախսերի տասը տոկոսից մի փոքր պակաս։ Ի լրացում, 2021 թվականի սկզբին ստեղծվել է «Ղարաբաղի վերականգնման հիմնադրամը», որը նվիրատվություններ էր հավաքում այս շրջանի վերականգնման համար։

27 տարվա արտաքսումից հետո փախստականների Ղարաբաղ վերադարձը բարդ խնդիր է, և նման մասշտաբային հայրենադարձության նախադեպերը համաշխարհային պատմության մեջ շատ քիչ են։ 1990-ականներին որպես փախստական և հարկադիր վերաբնակներ են դարձել մոտ մեկ միլիոն ադրբեջանցներ։ Մարդկանց ուղղակի ավերված տարածքներ բերելը անհնար է, չէ որ դա նրանց կդներ ծանր պայմանների մեջ այն հողերում, որտեղ երեք տասնամյակ գրեթե բացակայել է բնակչությունը՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

Մինչդեռ այս խնդիրը կարող է Ադրբեջանի համար դառնալ նաև եզակի հնարավորություն, որպեսզի փորձարկել երկրի առանձին շրջանի զարգացման նոր մոտեցումներ, որոնք այնուհետև կարող են տեղափոխվել ամբողջ երկրին։ Արդեն Ղարաբաղի և հարակից շրջանների վերականգնման սկզբում նախագահ Ալիևը ընդգծել է, որ վերակառուցվող բնակավայրերում կներդրվեն ժամանակակից քաղաքաշինական տեխնոլոգիաներ, իսկ ամբողջ տարածաշրջանը պետք է դառնա «կանաչ էներգիայի» գոտի, կարևոր տեղ կգրավեն խոշոր տրանսպորտային և ենթակառուցվածքային նախագծերը: Սա պոտենցիալ կերպով կարող է Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը դարձնել Ադրբեջանի ամենաառաջատար մասերից մեկը։ Դառնալով զարգացման փորձարարական հարթակ՝ այն կօգնի սկսել ամբողջ երկրի արդիականացման նոր փուլը։

Դրանով հադերձ, Բաքուն ընդգծում է, որ Ղարաբաղը պետք է բաց լինի աշխարհի առաջ, և Ղարաբաղի ազատագրումը նշանակում է ողջ հարավկովկասյան տարածաշրջանի «բացահայտման» հնարավորություն։ Պատերազմից արդեն մեկ տարի անց արևմտյան լրագրողները խոստովանեցին. «Շուշա տանող ճանապարհը՝ 55 կմ երկարությամբ նոր սև ասֆալտի կատարյալ հարթ շերտ է… Մեկ տարի առաջ այստեղ սրանից ոչինչ չկար՝ միայն անտառ, լեռներ և դեռ Առաջին ղարաբաղյան պատերազմից հետո դատարկացված տների հազվագյուտ ավերակներ»։ Անցած ժամանակի ընթացքում ոչ միայն ավտոճանապարհներ են կառուցվել, 8 ամսվա ընթացքում կառուցվել և մեկ տարի առաջ շահագործման է հանձնվել օդանավակայանը, իսկ հոկտեմբերի 20-ին Զանգելանում բացվել է նոր միջազգային օդանավակայանը։

Այո, Երևանը առայժմ ձգձգում է հարավկովկասյան տարածաշրջանի ենթակառուցվածքների ապաշրջափակման հարցը, առաջին հերթին՝ Զանգեզուրի միջանցքի, բայց դա ընդամենը ժամանակի հարց է, քանի որ այդ նախագիծը վերապահվել է դեռ Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունում։

Կարևոր պահ է հանդիսանում նաև Ադրբեջանի Ղարաբաղի մարզի հայ ազգաբնակչության հետ փոխգործակցությունը, ինչի մասին անընդհատ խոսում են նաև Բաքվի պաշտոնատար անձինք։ Վերջերս ելույթ ունենալով ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի նիստում, արտաքին գործերի նախարար Ջեյհուն Բայրամովը ընդգծել է, որ փախստականների վերադարձի ֆոնին «Ադրբեջանը լի է հակամարտության գոտում ապրող հայկական ծագումով քաղաքացիներին վերաինտեգրելու վճռականությամբ...Ադրբեջանի քաղաքացիներին, անկախ նրանց էթնիկական, կրոնական, կամ ցանկացած այլ պատկանելությանը՝ ապահովելով հավասար իրավունքներն ու ազատությունները»։

Հայկական ազգայնականությունը և Ղարաբաղի ավերակները

Ղարաբաղի վերականգնման գործընթացն ընդգծում է տարածաշրջանի ողբերգությունը հայկական օկուպացիայի ժամանակ։ Հռչակելով աղմկահարույց ազգայնական և առասպելական «պատմական հայկական» հողերի մասին կարգախոսեր՝ ծայրահեղականները իրականում չափազանց հատկանշական են վերաբերվել զավթվացի նկատմամբ։ Նույնիսկ Ադրբեջանի նկատմամբ համակրանքով չնկատվող արևմտյան ԶԼՄ-ները խոստովանում են, որ օկուպացված տարածքներում ոչ միայն հարյուրավոր գյուղեր, այլ ամբողջ քաղաքներ, այդ թվում նաև Աղդամը, Ֆիզուլին, Ջաբրայիլն ու Զանգելանը, վերածվել են ավերակների՝ «ուրվական քաղաքների»: Դաշտերը ցանվում էին ականներով, հսկայական տարածքները դատարկ էին և անհասանելի մարդկանց համար, տրածաշրջանի զարգացման լուրջ պլանների ոչ մի նշաններ անջատողականների մոտ չեն եղել։ Անցյալ տարի Ֆիզուլիում տիրող իրավիճակը ահա այսպես են նկարագրել արևմտյան լրագրողները. «Նոր ճանապարհը դեպի Շուշա սկսվում է այստեղ, Ֆիզուլի քաղաքում, ականապատ դաշտերի մեջտեղում։ Այն վայրերում, որտեղ հիմա աշխատում են սակրավորները՝ կապույտ ցցիկները, որոնք ցույց են տալիս հայտնաբերված ականները՝ կանգնած են իրարից մեկ մետր հեռավորության վրա։ Ժամանակին Ֆիզուլիում ապրում էր 17 000 մարդ՝ հիմա նա ավերակների դաշտ է։ Տների պատերի մնացորդները գետնից բարձրանում են հազիվ թե մեկ մետր։

Սա արժե հիշեցնել, երբ հայ ազգայնականները խոսում են Ղարաբաղի «հին հայկական» հողերի մասին, իրենց ունեցվածքի նկատմամբ այդպես չեն վարվում։ Անջատողականների իշխանության ընդհանուր արդյունքը ակնհայտ է։ Եվ դա չի կարելի վերագրել ինչ-որ օբյեկտիվ դժվարությունների, ասենք՝ շրջափակմանը։ Հայաստանը լիովին մեկուսացված չէր աշխարհից, և վերջին տասնամյակներում նրա հետ կապված էր և՛ Վրաստանի, և՛ Իրանի միջոցով, իսկ Հայաստանի դեմ միջազգային լուրջ պատժամիջոցներ չեն եղել։ Այնուամենայնիվ, օկուպացված տարածքներում 27 տարի տիրել է անկումն ու ամայացումը։ Ի հակադրություն դրան՝ ազատագրումից երկու տարի անց, օկուպացիայի հետևանքների հաղթահարման մեջ ադրբեջանական կողմի արդյունքները ցույց են տալիս, որ Ղարաբաղի և Հարավային Կովկասի (ներառյալ Հայաստանի) համար այլ ապագա՝ հնարավոր է։