Աղանբեկյանը, Բալայանը և Հարավային Կովկասի նոր իրողությունները Թեյմուր Աթաևի մտորումները «միացումի» տապալման մասին

Ինչպես հայտնի է, 2025 թվականի օգոստոսի 23-ին Անկախության հռչակագրի ընդունման տարեդարձի կապակցությամբ իր ելույթում, որում ֆիքսված են Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային պահանջներ և հանդիսանում է Հայաստանի սահմանադրության հիմքում ընկած փաստաթղթերից մեկը, ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մի շարք բավականին հետաքրքիր շեշտադրումներ արեց: Նախևառաջ, նա հռչակագրի գաղափարախոսական դրույթները գնահատեց որպես կոնֆլիկտային, «քանի որ դրանք արտահայտում էին մեր հավաքական հայրենասիրության այն մոդելը, որ Խորհրդային Միության կողմից կաթիլ–կաթիլ, բայց հետևողականորեն մեզանում սերմանվել էր 1950–ականներից»:

Փաշինյանը այս գաղափարախոսությունը գեղարվեստական գրականության և արվեստի միջոցով ներթափանցելու նպատակը որակեց որպես հայ հասարակության մեջ սոցիալ-հոգեբանական միջավայրի ստեղծում, որը կձևավորեր «անկախ Հայաստանի պետության գոյության ռազմավարական անհնարինության» խորը գիտակցություն, քանի որ իր շուրջը մշտական կոնֆլիկտային համատեքստ ունեցող երկիրը չի կարող կառուցել իրական անկախություն»: 

«Վարչապետի պաշտոնում հասանելի տեղեկատվության և իրականության ամբողջական ու համապարփակ վերլուծությունն ինձ բերեց այն աներեր համոզման, որ մենք չպետք է շարունակենք Ղարաբաղյան շարժումը, քանզի դա նշանակում է Հայաստանի Հանրապետության անկախության վերացում:

Մենք որդեգրեցինք Հայաստանի անկախությունը պահպանելու և այդ անկախությունն իրական դարձնելու ռազմավարություն, և այդ ռազմավարության արտահայտությունն Իրական Հայաստանի գաղափարախոսությունն է, որի պայմաններում հնարավոր դարձավ խաղաղությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, որի պայմաններում հնարավոր դարձավ իրական երկխոսությունը Թուրքիայի հետ», - հայտարարեց Փաշինյանը:

Հիշեցնենք, որ այս ամիս Վաշինգտոնում՝ Ադրբեջան-Հայաստան-ԱՄՆ եռակողմ հանդիպման շրջանակներում, փաստացի թաղվեց տխրահռչակ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը։ Զուգահեռաբար Բաքուն և Երևանը նախաստորագրեցին խաղաղության պայմանագրի նախապես համաձայնեցված տեքստը, որը ներառում էր Բաքվի կողմից հնչեցված բոլոր սկզբունքները, այդ թվում՝ տարածաշրջանային հաղորդակցությունների բացումը, մասնավորապես՝ մեր երկրի հիմնական մասի և Նախչըվանի Ինքնավար Հանրապետության միջև անխոչընդոտ կապի ապահովումը։ Ընդ որում, նախագահ Իլհամ Ալիևը արձանագրեց, որ խաղաղության պայմանագրի վերջնական ստորագրումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե փոփոխություններ կատարվեն ՀՀ Սահմանադրությունում, որը պահպանում է ագրեսիվ նկրտումներ Ադրբեջանի նկատմամբ՝ հիմնվելով հենց այդ հռչակագրի վրա։

Մենք ուշադրություն ենք հրավիրում այս փաստերի վրա՝ մեզ հետաքրքրող հարցի պատճառով, թե ինչպես են արձագանքել վերջին իրադարձություններին երկու անձինք՝ Զորի Բալայանը և Աբել Աղանբեկյանը, որոնք անմիջականորեն ներգրավված էին Խորհրդային Հայաստանի՝ բուն ադրբեջանական հողերի նկատմամբ տարածքային պահանջների հրահրման մեջ։ Ախր 2020 թվականի նոյեմբերից հետո նրանք կարծես բերանը ջուր են առել։

Ինչպես հիշում ենք, ԽՄԿԿ Կենտկոմի վերջին գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովի տնտեսական խորհրդական, ակադեմիկոս Աբել Աղանբեկյանը 1987 թվականի նոյեմբերին ֆրանսիական «L'Humanite»-ին տված հարցազրույցում ասել է հետևյալը. «Որպես տնտեսագետ, ես կարծում եմ, որ [Ղարաբաղը] ավելի շատ կապված է Հայաստանի հետ, քան Ադրբեջանի»։ Իսկ ահա Զորի Բալայանը՝ խորհրդային դարաշրջանի մարդատյացության, ռասիզմի, ֆաշիզմի և անմարդկայնության «Օչագ» մանիֆեստի հեղինակն է։ Բալայանը մի անգամ հիշեց, թե ինչպես 1988 թվականի փետրվարի 17-ին, երբ Միացյալ Նահանգներում խորհրդային պատվիրակության անդամ էր, ՄԱԿ-ում ավելի քան 30 պետությունների ներկայացուցիչների առջև ունեցած իր ելույթում «նրանց ուշադրությունը հրավիրեց այն փաստի վրա, որ գրեթե ոչ ոք չգիտեր, թե ինչպիսի պետություն է Ղարաբաղը և որտեղ է գտնվում»։ Պատվիրակության անդամների այցելած բոլոր քաղաքներում Բալայանը «խոսում էր իր արցախի մասին», բայց ամենուրեք նրան ասացին. «Առաջին անգամ եմ լսում դրա մասին»։

Հաջորդ օրը, ԽՄԿԿ Կենտկոմի պլենումում ունեցած իր ելույթում Գորբաչովը արդիականացրեց Սովետների դերի բարձրացումը՝ որպես «սոցիալիզմի ժողովրդավարական սկզբունքների» իրականացման կառույց։ Ահա Բալայանի և Գորբաչովի հայտարարությունների նման հուզիչ համընկնում, որի արդյունքում փետրվարի 20-ին այն ժամանակվա ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի նիստում որոշում կայացվեց խնդրել Ադրբեջանի, Հայաստանի և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդներին՝ «լուծել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմից Հայկական ԽՍՀ փոխանցելու հարցը»։

Մեկ օր անց, ըստ Բալայանի հուշերի, նա Նյու Յորքից Մոսկվա թռչելիս օդանավակայանում հանդիպել է Աղանբեկյանին, ով, «Ի՞նչ է կատարվում Միությունում» հարցին ուրախությամբ պատասխանել է. «Գիտեք, Ղարաբաղը բոլորի շուրթերին է»։

Փաստորեն, այս երկու անձինք հակաադրբեջանական հիստերիա են հրահրել Հայաստանում և ամբողջ Խորհրդային Միությունում, շարունակելով այս գիծը նաև ապագայում։ Այսպես, 1990 թվականին Բալայանը, այն ժամանակվա ԼՂԻՄ-ը սահմանելով որպես «յոթ միլիոն մուսուլմաններով շրջապատված քրիստոնեական կղզի», ավելացրել է, որ իր համար «Ղարաբաղը Հայաստան է»։ Որից հետո նա հայտարարել է, որ «մենք երբեք չենք հանգստանա, քանի դեռ Արևմտյան Հայաստանի հարցը (այսինքն՝ Թուրքիայի տարածքը – հեղ.) չի ստացել իր լուծումը»։

Հաշվի առնելով սա՝ բավականին ախտանշանային է, որ 1990-1991 թվականներին Ղարաբաղում ԽՍՀՄ ՆԳՆ քննչական-օպերատիվ խմբի շտաբի պետ, տխրահռչակ Վիկտոր Կրիվոպուսկովը, որը անջատողականների հետ սաունայում գովաբանում էր Բալայանին, նրան նկարագրում է որպես «միլիոնավոր ընթերցողների հոգիների, հարյուր հազարավոր ցուցարարների, ամբողջ հայ ժողովրդի տիրակալ», որը դարձավ «միավորող դեմք՝ Ղարաբաղը Հայաստանի հետ վերամիավորելու, նրա անկախության և պետական վերածննդի, քրիստոնեական միասնության անխախտելիության և Ռուսաստանի հետ բարեկամության համար»։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Ռուսաստանի Դաշնության այն ժամանակվա նախագահ Բորիս Ելցինին ուղղված բաց նամակում Բալայանը շեշտել է, որ «հենց հիմա, երբ Ռուսաստանը կանգնած է իրական փրկության ուղու ընտրության առջև, քրիստոնյա Ղարաբաղը կշարունակի պայքարը իր գոյատևման համար՝ որպես պատմական Հայաստանի մաս, որը մտել է Ռուսաստանի կազմը՝ որպես հուսալի ֆորպոստ»։

Բալայանը բաց նամակի ձևաչափն օգտագործել է նաև Վլադիմիր Պուտինի նախագահության օրոք։ 2013 թվականին նրան ուղղված իր ուղերձում Բալայանը կրկնեց այն թեզը, որ «չկա Ղարաբաղի խնդիր՝ կա Ռուսաստանի խնդիր»։

Բալայանը հիշեցրեց իր մասին նաև 2019 թվականին՝ ուրվագծելով «քաղաքական և դիվանագիտական մակարդակով ավելի քան քսանհինգ տարի» չլուծված հակամարտությունը՝ որպես «պաշտոնական Բաքվի ագրեսիվ վարքագծի» արդյունք։

Սակայն, կրկնենք, Բալայանի և Աղանբեկյանի մասին 2020 թվականի նոյեմբերից ի վեր ոչ մի լուր չկա։ Նրանք ոչ մի խոսք չեն ասել Ադրբեջանի կողմից պատմական արդարության վերականգնման մասին։ Այս առումով կասկածներ են առաջանում՝ գուցե Բալայանն, այնուամենայնիվ, կանխատեսել է այս արդյունքը՝ գիտակցելով, որ վաղ թե ուշ ադրբեջանական ժողովրդի պատմական հողերի ազատագրման համար մղվող պատերազմը կհանգեցնի բնական հայտարարի։ Կամ, ընդհակառակը, նա նույնիսկ իր ամենավատ մղձավանջում չէր սպասում իրադարձությունների նման զարգացման։

Հուսով ենք, որ և՛ Զորի Բալայանը, և՛ Աբել Աղանբեկյանը առողջ դատողություն ունեն և շատ լավ հասկանում են աշխարհի կողմից ճանաչված Հարավային Կովկասի ներկա և ապագա իրականությունները։ Կհնչի՞ նրանց ձայնը այս ուղղությամբ, թե՞ ոչ, ընդհանուր առմամբ, կարևորը չէ։ Գլխավորն այն է, որ նրանք տեսան «միացումի» և իրենց հույսերի փլուզումը։

Իսկ կարո՞ղ էր այլ կերպ լինել։