Կարմիր խաչ — մոխրագույն սխեմաներ. հակաադրբեջանական խաղի երեք տասնամյակ Լրտեսությունից մինչև մաքսանենգություն / ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ

Ամեն ինչ սկսվում է վստահությունից։ Հատկապես այն պահերին, երբ աշխարհը փլուզվում է։ Երբ տունդ ավերված է, իսկ հարազատներիդ փնտրում են փլատակների տակ՝ հումանիզմի մասին ցանկացած խոսք հնչում է որպես փրկություն։ Հենց այդպիսի պահերին է դռան շեմին հայտնվում ազնվականության հետ զուգադիպություններ առաջացնող անունով, մեկուկես դար պատմություն ունեցող կազմակերպությունը՝ Կարմիր Խաչի Միջազգային Կոմիտեն (ԿԽՄԿ)։ Բայց Ադրբեջանի դեպքում, ինչպես ցույց են տվել վերջին երեք տասնամյակները, Կարմիր խաչի հետևում թաքնված էր մեկ այլ խորհրդանիշ՝ ոչ թե գթասրտության, այլ քաղաքական հաշվարկի, քողարկված ճնշման և երկակի ստանդարտների։
 
Բայց ամեն ինչի մասին հերթականությամբ։
 
ԿԽՄԿ-ն Ադրբեջանում իր գործունեությունը սկսել է 1990-ականների սկզբին՝ ամենախորը ազգային ողբերգություններից մեկի ժամանակ։ Երկիրը ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո ընկղմվել էր քաոսի մեջ. հայկական օկուպացիա, ավելի քան մեկ միլիոն փախստականներ և հարկադիր վերաբնակներ, հազարավոր պատանդներ և անհետ կորածներ։ Այս պայմաններում ոչ ոք խորամուխ չէր լինում կանոնադրություններում և հուշագրերում։ Մարդասիրական օգնությունը անհրաժեշտ էր ցանկացած գնով։ Կարմիր խաչը դրանից օգտվեց՝ ինչպես պարզվեց, ոչ միայն հանուն մարդասիրության։
 
Պաշտոնապես իրեն միջազգային անվանող կազմակերպությունը, ըստ էության հանդիսանում է շվեյցարական ոչ կառավարական կազմակերպություն (ՈԿԿ): Բոլոր առանցքային պաշտոնները զբաղեցնում են Շվեյցարիայի քաղաքացիները: Փաստը մնում է փաստ. Կոմիտեի ողջ պատմության ընթացքում՝ սկսած  XIX դարից, նրա բոլոր 16 նախագահները եղել են բացառապես Շվեյցարիայի քաղաքացիներ: Իբր գլոբալ «միջազգային» կազմակերպության ղեկավարման այս մոնոազգայնությունը լուրջ հարցեր է առաջացնում խտրականության և դրա աշխատանքի իրական ուղղվածության վերաբերյալ: Իր «չեզոքությունը» նա դիրքավորում է որպես առաքինություն, բայց սա ավելի շուտ քողարկում է: Կարմիր Խաչի իրական օրակարգը միշտ կախված է եղել Շվեյցարիայի և նրա արևմտյան գործընկերների շահերից: Եվ եթե ԿԽՄԿ-ի հիմնադիր Անրի Դյունանի ժամանակներում խոսքը իրականում գթասրտության մասին էր, ապա ժամանակակից իրականություններում Կարմիր խաչը մեծ հաշվով վաղուց կորցրել է իր մարդասիրական էությունը՝ վերածվելով արտաքին քաղաքականության ազդեցության գործիքի:
 
Պատմության մեջ կան պահեր, որոնք ավելի լավ են բացահայտում էությունը, քան ցանկացած խոսքը: Այսպես, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԿԽՄԿ-ն նացիստներին փաստորեն օգնեց թաքցնել Հոլոքոստը՝ դառնալով՝ Թերեզիենշտադտի «օրինակելի» համակենտրոնացման ճամբարում տեղի ունեցած ֆարսի մասնակից: Տասնամյակներ անց նմանատիպ ներկայացումը կրկնվեց արդեն Ղարաբաղում՝ նորից Կարմիր խաչի մասնակցությամբ, բայց արդեն այլ պատմական համատեքստում։
 
Ղարաբաղյան թատրոնը մարդասիրության հովանու ներքո
 
Ադրբեջանը չէր ընտրել Կարմիր խաչը՝ պարզապես ընտրություն չէր եղել։ Ինչպես արդեն նշել ենք վերը, ավերված երկրի և ռեսուրսների հուսահատ անբավարարության պայմաններում կազմակերպությունը արագորեն զբաղեցրեց նրա տեղը։ Բայց շատ արագ պարզ դարձավ. խոսքը ոչ թե չեզոք մարդասիրական առաքելության, այլ Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը հետևողականորեն անտեսող կառույցի մասին է։ Եվ սա ամենևին էլ արժեքային դատողություն չէ՝ ստորև մենք կներկայացնենք վարքագծի այս գիծը հաստատող կոնկրետ փաստեր։
 
Ադրբեջանի շուրջ 4000 քաղաքացիներ գերի ընկան Առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ։ Չնայած պաշտոնապես գրանցված փաստերին և սեփական փաստաթղթերին (ներառյալ 1998 և 2001 թվականների նամակները), որոնցում ԿԽՄԿ-ն հաստատում էր, որ 54 ադրբեջանցի է գտնվել գերության մեջ, կազմակերպությունը այդպես էլ չապահովեց նրանց մեծ մասի վերադարձը։ Հայաստանը հանձնել է միայն 17 դիակ։ Մնացածի՝ 37 մարդու ճակատագիրը մնում է անհայտ։ ԿԽՄԿ-ն, չնայած Բաքվի բոլոր կոչերին, լռել է։
 
Երբ 2005 թվականին Հայաստանը Աղդամի շրջանում սկսեց անօրինական հնագիտական պեղումներ և փորձեց Շահբուլաղ ամրոցը ներկայացնել որպես այսպես կոչված «Տիգրանակերտ», ԿԽՄԿ-ն՝ պատմական ճշմարտության այս կոպիտ խախտումը դատապարտող ո՛չ խոսքեր գտավ, ո՛չ ցանկություն։ Առավել ևս, իր լռությամբ նա փաստորեն նպաստեց Ադրբեջանի մշակութային ժառանգության ոչնչացմանը։
 
2020 թվականին՝ 44-օրյա Հայրենական պատերազմի ժամանակ, կազմակերպությունը ոչ միայն չօգնեց Ադրբեջանին վերականգնել միջազգային իրավունքը՝ այլև միջամտեց և խոչընդոտեց։ ԿԽՄԿ-ի ներկայացուցիչները ակտիվորեն փորձում էին դանդաղեցնել Ադրբեջանի զինված ուժերի առաջխաղացումը Ֆիզուլիի շրջանում, զինվորականների հետ՝ մարդասիրական բանակցությունների անվան տակ հանդիպումներ էին անցկացնում, իսկ Գուբադլիի կողմից  Լաչինի մատույցներում ԿԽՄԿ-ի ներկայացուցիչները պնդում էին ադրբեջանական կողմի հետ հանդիպման անհրաժեշտությունը։ Նպատակն էր պարզել, թե կան արդյոք Լաչինի միջանցքը վերահսկողության տակ վերցնելու ծրագրեր։ Այս ամենը գնահատվում էր որպես մարդասիրական համագործակցության անվան տակ հետախուզական տեղեկատվություն ստանալու փորձ։
 
Մարդասիրական ճակատ և քաղաքական աստառ. 2023 թվական
 
2023 թվականը դարձավ գագաթնակետ՝ և դիմակազերծում։ Ղարաբաղում «մարդասիրական ճգնաժամի» պատրվակով սկսեց լայնածավալ քարոզչական արշավ ծավալվել։ Դրա միջուկը դարձավ Ղարաբաղի տարածաշրջանում «սովամահ հայերի» մասին լեգենդը։ Չնայած նրան, որ Ադրբեջանը բացահայտորեն և պաշտոնապես առաջարկեց սնդամթերքի մատակարարում Աղդամի միջոցով, և նույնիսկ Ադրբեջանի Կարմիր մահիկի ընկերության մարդասիրական բեռը սպասում էր անցնելուն, ԿԽՄԿ-ն ոչ թե պարզապես չաջակցեց այդ նախաձեռնությանը՝ նա սկսեց ճնշում գործադրել Կարմիր մահիկի վրա՝ նրան հետ պահելով այդ իսկապես մարդասիրական գործողություններից։
 
Միաժամանակ, արևմտյան և հայկական լրատվամիջոցները, ԿԽՄԿ-ի օգնությամբ, Ղարաբաղում «ցեղասպանության» մասին առասպելներ տարածեցին։ Գագաթնակետը դարձավ Միջազգային քրեական դատարանի նախկին դատախազ, տխրահռչակ Լուիս Մորենո Օկամպոյի զեկույցը։ Փաստերով չհիմնավորված նրա մեղադրանքները հաստատվում էին միայն նրանով, որ Կարմիր խաչի աշխատակիցները շարունակում էին հանդիպել Խանքենդիում զինյալների հետ։ Որևէ «չեզոքության» մասին խոսք չէր գնում։
 
Հատկանշական է, որ Երևանում ԿԽՄԿ-ի գրասենյակը, չնայած Ադրբեջանի Ղարաբաղի տարածաշրջանում գործելու մանդատի բացակայությանը՝ պարբերաբար մեկնաբանում էր իրավիճակը, մինչդեռ կազմակերպության Բաքվի գրասենյակը լռություն էր պահում: Լռությունը՝ միշտ չէ, որ չեզոքություն է: Երբեմն՝ դա ստի հետ համաձայնության ձև է։
 
Մինչև 2023 թվականի հուլիսը գրանցվել են մաքսանենգության փորձեր: Լաչինի անցակետով անցնող ԿԽՄԿ-ի մեքենաները կալանավորվել էին մեծ քանակությամբ բջջային հեռախոսներով, ծխախոտներով, աքսեսուարներով և վառելիքով: Կազմակերպությունը ոչ միայն քայլեր չէր ձեռնարկում այդ խախտումները կանխելու համար, այլ ընդհակառակը, սկսել էր ամեն կերպ ժխտել դրա ինքնին փաստը: Արդյունքում, Ադրբեջանը ժամանակավորապես սահմանափակեց Կարմիր խաչի մեքենաների մուտքը անցակետով: Որոշ տվյալներով, կազմակերպությունը զբաղվում էր Ղարաբաղի հայ բնակիչներին որոշակի վճարի դիմաց Հայաստան տեղափոխելով, համատեղելով մարդասիրական գործունեությունը բիզնեսի հետ:
 
Այս ֆոնին շվեդ լրագրող և հայկական սփյուռքին վաղուց քարոզչական ծառայություններ մատուցող Ռասմուս Կանբեքը «OCCRP» հարթակում հրապարակեց Ադրբեջանի դեմ մի շարք կեղծիքներ պարունակող հոդված: Ինչպես պարզվել էր, տեղեկատվության աղբյուրը եղել է ԿԽՄԿ-ն: Ավելի ճիշտ՝ պատմությունը ԿԽՄԿ-ի «ծանր աշխատանքի» մասին, որը պատմել են այդ կազմակերպության որոշ ներքին աղբյուրներ: Նրանց խոսքով և հոդվածի հեղինակների եզրակացություններով, Ադրբեջանը, իբր, խոչընդոտել է մարդասիրական ավտոշարասյունների տեղաշարժը Հայաստանից Լաչինի ճանապարհով դեպի Ղարաբաղում հայաբնակ վայրեր: Մեր կայքում հրապարակված հեղինակային հոդվածում մենք ապացուցեցինք, որ իր զեկույցում «OCCRP»-ն, ի թիվս այլ բաների, միգուցե և ոչ դիտավորյալ, դիմակազերծել է նաև ԿԽՄԿ-ին, որը Ադրբեջանի հետ իր հարաբերություններում ոչ մի լավ բան չի գտել, քան դիմել կասկածելի որակի ներքին տեղեկատվական արտահոսքերի: Եթե Ադրբեջանը իսկապես խախտեր Ժնևի կոնվենցիաներով ստանձնած իր պարտավորությունները, ԿԽՄԿ-ն բազմաթիվ իրավական և էթիկապես մաքուր եղանակներ կունենար իրավիճակը լուծելու համար: Այն փաստը, որ կազմակերպությունն ընտրել է ներքին արտահոսքերի մարտավարությունը, միայն ընդգծում է նրա անվստահությունը իրավական դաշտում իր դիրքորոշումը պաշտպանելու իր ունակության նկատմամբ: Չէ որ Ադրբեջանը ունի ոչ միայն ուժեղ ռազմապետեր և զինվորներ, այլ նաև բարձր որակավորում ունեցող իրավաբաններ։
 
Անօրինական գրասենյակ, ընդհատակյա համաձայնագրեր և հետախուզական ցանց
 
Բայց եկեք վերադառնանք անցած տարիները։ 1994 թվականին, առանց Ադրբեջանին տեղեկացնելու, ԿԽՄԿ-ն Ղարաբաղի օկուպացիոն ռեժիմի հետ ստորագրել էր «փոխըմբռնման մասին հուշագիր»։ Արդեն 2000-ականների սկզբին կազմակերպությունը գրասենյակ էր բացել Խանքենդիում, նորից առանց Բաքվին տեղյակ պահելու։ Համաձայնագրի տեքստը տրամադրելու Ադրբեջանի պահանջը անտեսվեց՝ «գաղտնիության» պատրվակով։
 
Հատկանշական է, որ հայկական կողմը այդ «հուշագրին» բացահայտորեն անդրադարնում էր որպես իբր ռեժիմի լեգիտիմության հաստատում։ Հայաստանի ԱԳՆ-ն 2023 թվականին ուղղակի հայտարարեց, որ «ԿԽՄԿ-ի գործունեությունը Ղարաբաղում իրականացվում է օրինական հիմքերով և չի կարող սահմանափակվել Ադրբեջանի կողմից»։
 
Խանքենդիի գրասենյակը ենթարկվում էր ոչ թե Բաքվին, այլ Ժնևին և Երևանին։ Մինչև 2005 թվականը Ղարաբաղում գործունեությունը նշվում էր որպես «Ադրբեջանից դուրս» անցկացված, իսկ հրապարակված քարտեզներում նախկին ԼՂԻՄ-ը միացվում էր Հայաստանի հետ։ 2020 թվականից և մինչև 2023 թվականի հակաահաբեկչական գործողությունը այս գրասենյակը փաստորեն դարձել էր Արևմուտքի շահերը սպասարկող հետախուզական կետ։ Մեր տեղեկություններով, Բաքուն՝ լրտեսությամբ զբաղված աշխատակիցների մասին կոնկրետ տեղեկություններ ունի։
 
2023 թվականին Ադրբեջանը պաշտոնապես պահանջեց գրասենյակի փակումը։ ԿԽՄԿ-ի պատասխանը կոպիտ էր. «Մենք համարում ենք, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հակամարտությունը չի ավարտվել։ Ղարաբաղում կան «դե-ֆակտո վերահսկող կառույցներ»։ Մենք կվերանայենք մեր դիրքորոշումը 2025 թվականից հետո»։ Սա դարձավ վերջին կաթիլը։ Գրասենյակը փակվեց։
 
Լրտեսություն, սադրանքներ և տեղեկատվական դիվերսիաներ
 
Մարդասիրական գործունեության քողի տակ ԿԽՄԿ-ի աշխատակիցները Ադրբեջանում հաճախ զբաղվում էին տեղեկատվություն հավաքելով։ Որոշ անձինք արտաքսվել էին, ներառյալ լրտեսական գործունեության մեջ նկատված Լիբանանից աշխատակցի։ 2018 թվականին, Գյանջայում տեղի ունեցած անկարգություններից հետո, ԿԽՄԿ-ի ներկայացուցիչները այցելեցին ձերբակալվածներին և նրանց կոչ արեցին հացադուլ հայտարարել և ապաստան խնդրել Ֆրանսիայի և Գերմանիայի դեսպանատներում։
 
Կոմիտեի նախկին աշխատակիցները հետագայում կողմնակալ հայտարարություններ արեցին միջազգային հարթակներում։ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության վերականգնումից հետո այդ հայտարարությունները դարձան ավելի հաճախակի։
 
Փակ հանդիպումներից մեկի ժամանակ ԿԽՄԿ-ի Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանային տնօրեն Արիան Բաուերը հայտարարել է, որ Ադրբեջանը, իբր, պլանավորում է հարձակվել Հայաստանի հարավի վրա, և մտահոգություն է հայտնել Ուկրաինայում պատերազմի ֆոնին տարածաշրջանում Կարմիր խաչի ազդեցության նվազմանը։
 
Առաքելության փոխարինում. ինչպես է մարդասիրական խորհրդանիշը դարձել աշխարհաքաղաքական խաղի մաս
 
Ադրբեջանի օրինակը բացառություն չի հանդիսանում։ ԿԽՄԿ-ի վարքագծի նմանատիպ մոդել է դրսևորվել նաև մյուս հակամարտության գոտիներում։ Ռուսաստանի լայնածավալ ագրեսիայի հետ բախված Ուկրաինան նույնպես Կարմիր խաչին մեղադրել է մարդասիրական առաքելությունների սաբոտաժի մեջ։ Կիևը պաշտոնապես հայտարարել է, որ ԿԽՄԿ-ն հրաժարվել է մասնակցել խաղաղ բնակիչների տարհանմանը, չի գրանցել գերիների դեմ հանցագործությունները և դե ֆակտո խուսափել է իր մանդատի կատարումից։
 
Այս ամենը հաստատում է. խոսքը մարդասիրական մանդատի համակարգային արժեզրկման մասին է։ Այլ կերպ ասած, ԿԽՄԿ-ն կորցրել է իր ունիվերսալ բնույթը և գնալով ավելի հաճախ է գործում ընտրողաբար՝ կախված քաղաքական հանգամանքներից։
 
ԿԽՄԿ-ի հետ կապված պատմությունը՝ դրվագ չէ։ Այն մոդել է։ Երեսուն տարիների ընթացքում Կարմիր խաչը Ադրբեջանում մարդասիրությունը համակարգված փոխարինել է քաղաքականությամբ։ Գրասենյակի բացումը Խանքենդիում, գերիների գործը սաբոտաժի ենթարկելը, կողմնակալ արշավներին մասնակցելը, մաքսանենգությունը, լրտեսությունը՝ այս ամենը դարձել է մեկ տրամաբանության մաս. ճնշում մարդասիրության դրոշի ներքո։
 
Ադրբեջանը դուրս է եկել այս թակարդից։ Կարմիր խաչի վտարումը դարձել է արդարության ինքնիշխան վերականգնման ակտ։ Սա դաս է բոլորի համար. նույնիսկ նրանք, ովքեր թաքնվում են բարի խորհրդանիշների ետևում, պետք է գործեն ըստ կանոնների։ Ինքնիշխանությունը՝ ժեստ չէ։ Դա՝ արժանապատվության սահման է։ Դա չեն քննարկում և չեն շրջանցում։ Դա պաշտպանում են։ Հենց այդպես էլ արեց Ադրբեջանը։