Հայաստանը պետք է վճարի Փոխհատուցման իրավական ասպեկտները Caliber.Az-ում

Միջազգային իրավունքը բոլոր պետություններից պահանջում է պահպանել գործող նորմերն ու կանոնները: Սա պարզապես ընտրության խնդիր չէ, այլ պարտավորություն, որը ամրագրված է միջազգային հարաբերությունների յուրաքանչյուր սուբյեկտի։ Տվյալ նորմերի խախտումը ինքնաբերաբար առաջացնում է պատասխանատվություն ստեղծված անօրինական իրավիճակի համար և պատճառված վնասի փոխհատուցման պահանջ: Այս համատեքստում առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի Ադրբեջանի նկատմամբ ագրեսիայի և տարածքների օկուպացման համար Հայաստանի կողմից փոխհատուցում վճարելու հարցը, ինչը կարելի է դիտարկել միջազգային իրավական նորմերի պրիզմայից։

Փոխհատուցման պատմական ասպեկտը միջազգային հարաբերություններում

Պատճառված վնասի փոխհատուցման հարցը դարեր շարունակ եղել է միջազգային հարաբերությունների կարևոր տարր։ Խոսքը հիմնականում վերաբերում էր տնտեսական և առևտրային վեճերին, երբ մի պետություն պահանջում էր փոխհատուցել մեկ այլ պետության տարածքում իր առևտրային ներկայացուցիչներին պատճառված վնասը։ Սակայն, միջազգային իրավունքի զարգացմամբ և ժամանակակից նորմերի հաստատմամբ, փոխհատուցում տրամադրելու պետությունների պարտավորությունները զգալիորեն ընդլայնվել են՝ ներառելով ագրեսիայի, ռազմական օկուպացիայի և պետությունների անօրինական գործողությունների հետևանքով առաջացած ավերածությունների դեպքերը:

Պատմությունը լի է օրինակներով, երբ պետություններն օգտագործում են փոխհատուցումների հարցը որպես ռազմական միջամտության կամ ներքին գործերին միջամտելու պատրվակ: Միջազգային հանրությունը 20-րդ դարի ընթացքում ակտիվորեն մշակում և կատարելագործում է իրավական մեխանիզմները՝ կանխելու այս տեսակի չարաշահումները։ 1928 թվականին Միջազգային արդարադատության մշտական պալատը սահմանեց մի սկզբունք, ըստ որի՝ պետությունը պարտավոր է փոխհատուցել վնասը և վերականգնել իրավիճակը այնպես, ինչպիսին եղել է մինչև անօրինական գործողությունները։ Այս կանոնը մինչ այժմ ընկած է փոխհատուցման միջազգային պրակտիկայի հիմքում:

Հայաստանի ռազմական ագրեսիան. միջազգային իրավունքի խախտում

Ադրբեջանի դեմ Հայաստանի ռազմական ագրեսիան միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքների ակնհայտ խախտում է։ Ադրբեջանի ինքնիշխանության խախտումը, Հայաստանի զինված ուժերի ներխուժումը և տարածքների օկուպացումը ագրեսիայի անհերքելի փաստեր են։ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանը հասավ իր տարածքների նկատմամբ վերահսկողության վերականգնմանը, և Հայաստանը ստիպված եղավ ընդունել իր պարտությունը։ Այս պարտությունը նշանակում է նաև Հայաստանի պատասխանատվության ճանաչում միջազգային պարտավորությունները խախտելու և Ադրբեջանին էական վնաս պատճառելու համար։

Այն փաստը, որ Հայաստանն անօրինականորեն տիրապետում էր Ադրբեջանի ինքնիշխան տարածքներին, նրա վրա պարտավորություն է դնում փոխհատուցել պատճառված վնասը։ Հայաստանը երկար ժամանակ միտումնավոր ոչնչացրել է այս տարածքների ենթակառուցվածքները, մշակութային ժառանգությունը և էկոլոգիան, ինչը կարելի է համարել «այրված հողի քաղաքականություն»։ Այս ռազմավարությունը նպատակ ուներ դժվարացնել ադրբեջանցիների վերադարձը հայրենի հողեր, ինչը նույնպես միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտում է։

Ավերվածությունների մասշտաբները և բարոյական վնաս

Տարածքների ազատագրումից հետո Ադրբեջանը բախվեց ավերածությունների ապշեցուցիչ մասշտաբների։ Քաղաքներն ու գյուղերը, որտեղ ժամանակին հազարավոր մարդիկ էին ապրել, փաստորեն ամբողջությամբ ավերվել են։ Տները, դպրոցները, հիվանդանոցները, մզկիթները, մշակութային և պատմական հուշարձանները հողին են հավասարեցվել։ Այս ավերվածությունները, իրենց էությամբ, հիշեցնում են միջնադարյան նվաճումների ժամանակները, երբ իշխում էր դաժանությունն ու անօրինությունը։

Միջազգային իրավունքն արգելում է օկուպացված տարածքներում մասնավոր սեփականության, մշակութային և պատմական օբյեկտների ոչնչացումը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրին վնաս հասցնելը: Հայաստանը, որպես օկուպանտ պետություն, պարտավոր էր պահպանել այդ նորմերը և պաշտպանել օկուպացված տարածքների մշակութային և պատմական ժառանգությունը։ Սակայն փաստերը խոսում են հակառակի մասին. ավերածությունները ծրագրվել և իրականացվել են միտումնավոր՝ նպատակ ունենալով ջնջել ադրբեջանական ներկայության հետքերը։

Հասցված վնասի համար Հայաստանի պատասխանատվությունը և փոխհատուցման ձևերը

Միջազգային իրավունքը միանշանակորեն պնդում է, որ Հայաստանը պարտավոր է փոխհատուցել ադրբեջանական տարածքների օկուպացիայի արդյունքում պատճառված վնասը։ Փոխհատուցումը ներառում է ինչպես նյութական, այնպես էլ բարոյական ասպեկտներ: Նյութական վնասը ներառում է ավերված շենքեր, ենթակառուցվածքներ, մշակութային օբյեկտներ և բնական ռեսուրսներ: Հայաստանի հասցրած վնասի գնահատումն իրականացվել է Հայրենական պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո։ Ավերածությունների մասշտաբները համեմատելի են համաշխարհային պատերազմների ժամանակ տուժած երկրների ավերվածությունների հետ։

Բարոյական վնասը ներառում է ներողություն ադրբեջանական ժողովրդից և Հայաստանի կողմից տարածքային պահանջներից հրաժարվելը: Այս բաղադրիչը չափազանց կարևոր է երկու ժողովուրդների միջև խաղաղության և հաշտեցման հասնելու համար։

Փոխհատուցման հնարավոր մեխանիզմները

20-րդ դարի նախադեպերը ցույց են տալիս, որ խաղաղության համաձայնագրերը ներառում են պարտված ագրեսորի կողմից փոխհատուցում վճարելու պարտավորություն: Հայաստանի հետ խաղաղ կարգավորման բանակցային գործընթացում պետք է դիտարկվի վնասի փոխհատուցման պահանջը։ Փոխհատուցման չափերը և դրանց վճարման ձևերը պետք է մանրամասնորեն նշվեն պայմանագրում։

1. Միջազգային փոխհատուցման հիմնադրամ: Եթե Հայաստանը չկարողանա ամբողջությամբ փոխհատուցել պատճառված վնասը, ապա այս դեպքում կարող է ստեղծվել միջազգային հիմնադրամ՝ Հայաստանի «բարեկամների» ֆինանսավորմամբ։ Այս հիմնադրամը կարող է որպես գործիք հանդես գալ Ադրբեջանին փոխհատուցում վճարելու համար։

2. Գույքային զիջումներ: Որպես դրամական փոխհատուցման այլընտրանք՝ Հայաստանը կարող է գույքային զիջումներ անել հօգուտ Ադրբեջանի։ Դա, օրինակ, կարող է լինել բնական ռեսուրսների օգտագործման ինքնիշխան իրավունքների զիջումը կամ որոշակի տարածքների տրամադրումը համատեղ կառավարման։

Եզրակացություն

Հայաստանի պատասխանատվությունը Ադրբեջանին պատճառված վնասի համար ունի հստակ միջազգային իրավական հիմք։ Մեղքի ընդունումը և փոխհատուցման պարտավորությունների կատարումը կարևոր քայլեր են արդարության վերականգնման և երկարաժամկետ խաղաղության հասնելու համար: Միջազգային հանրությունը պետք է նպաստի այս նպատակներին հասնելուն, իսկ փոխհատուցման իրավական մեխանիզմները կարող են առանցքային տարր լինել խաղաղության և տարածաշրջանի ապագայի շուրջ բանակցություններում: