Լկտիությունը, իհարկե, երկրորդ երջանկությունն է Բայց այն շատ խաբուսիկ է

«Հիմա մենք խոսում ենք վերադարձի իրավունքի մասին այն պայմաններում, երբ արցախը մնացել է առանց հայերի։ Մենք գտնվում ենք ծայրահեղ վատ վիճակում, հետևաբար առաջին ռացիոնալ քայլը պետք է լինի նրա իմաստավորումը, թե հայերը ինչպես կարող են վերադառնալ արցախ և նորից այնտեղ ապրել, որպեսզի մենք կարողանանք խոսել ինքնորոշման և այլ իրավունքների մասին»,- սա մեջբերում է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության հասարակայնության հետ կապերի մասնագետի ելույթից՝ «Վերադարձ» թեմայով միջոցառմանը, որը նվիրված էր «արցախի հանրապետության անկախության 33-րդ տարեդարձին»։
 
Դե, եթե խոսենք իմաստավորման մասին, ապա ժամանակն է իմաստավորել, որ, առաջինը, հայերն իրենք են կատարել իրենց ընտրությունը՝ կամավոր հեռանալով Ղարաբաղի տարածաշրջանից։ Իսկ երկրորդը, չընդունելով մեր իրավասությունը, տրամաբանական է, որ մենք էլ չենք ուզում նրանց այնտեղ տեսնել։ Ծայրահեղ դեպքում այնքան ժամանակ,  քանի դեռ ադրբեջանցիները չեն վերադարձել Արևմտյան Ադրբեջան։
 
Լկտիությունը, դա, իհարկե, մի տեսակ երկրորդ երջանկություն է, այսինքն «նախ վերադարձը», իսկ հետո երազողները  կհամարձակվեն խոսել «ինքնորոշման և այլ իրավունքների մասին»։ Երջանկությունը, գիտեք որ խաբուսիկ է, և երջանկությունը մեկընդմիշտ դավաճանել է անջատողականներին։ Իսկ «ինքնորոշման և որոշ այլ իրավունքների մասին» արդեն նույնիսկ կակազել չարժե։ Մեզ շատ երկար ժամանակ համոզում էին, որ մենք հայերի հետ գենետիկորեն անհամատեղելի ենք, և, գիտեք, հիմա մենք հավատում ենք դրան։ Իսկ հետևաբար, խոսելով համատեղ ապրելու մասին՝ այսպես կասեմ. ադրբեջանցիների Արևմտյան Ադրբեջան վերադարձը և Արևմտյան Ադրբեջանի վտարանդի կառավարության ստեղծումը՝ շատ լավ գաղափար է, հատկապես Հայաստանի բնակչության կրճատման լույսի տակ: Կարծիք կա, որ 29 743 քառ. կմ տարածքը՝ չափազանց շատ է երկու միլիոն բնակչության համար, թեւքերը մինչև ծնկները, ուսերին լայն և կտրվածքը գրեթե մինչև կրունկները։ Այնպես որ, Արևմտյան Ադրբեջանի վտարանդի կառավարության ստեղծումը, իսկ այնուհետև ադրբեջանցիների, սկզբի համար, ասենք, Զանգեզուր վերադարձնելու գործնական քայլերը՝ ժամանակի հարց է։ Քանի որ ինչ-ինչ, իսկ սպասել մենք կարողանում ենք: Եվ նաև, մեր վերնագիրը «ամենաանուշադիրների համար է»: Հայաստանում չեն տեսնում, որ Հայաստանի հետ կապված հարցերը քննարկվում են առանց Հայաստանի։ Ուրիշ տեղ և քննարկվող պետության ներկայացուցիչների բացակայության պայմաններում։ Ամենախորաթափանցներն, ի դեպ, ուշադրություն դարձրել են դրան, բայց, ըստ երեւույթին, «Դաշնակցություն» կուսակցությունը  չի լսում նրանց։ Կամ պարզապես չեն լսում: Հավասարապես ինչպես նաև այն փաստը, որ Ղարաբաղից հեռացած հայերը ամեն գնով ձգտում են լքել Հայաստանը, բայց սա բոլորովին այլ պատմություն է և, թերևս, առանձին հոդվածի թեմա։
 
Այդ բոցաշունչ ելույթում կա ևս մեկ ուշագրավ հատված, որին չի կարելի ուշադրություն չդարձնել. «Մենք ասում ենք միջազգային երաշխիքների և կոնկրետ այս հարցի շուրջ «արցախը» բանակցությունների օրակարգը վերադարձնելու մասին է։ Մենք ասում ենք, որ բոլոր նախադրյալները կան այս թեման բանակցային օրակարգ մտցնելու համար»։ Դե ի՞նչ կարող ես ասել։ Այդ ո՞ր «միջազգային երաշխիքների» մասին է Ադրբեջանի միջազգայնորեն ճանաչված տարածքում։ Ճիշտ է, ոչ մեկի: Իսկ ո՞ր «բանակցային օրակարգի» մասին է։ Պատկերացում չունենք, ոչ թե բանակցությունների, այլ խաղաղ պայմանագրի նախապայմաններում են դրված բոլորովին այլ հարցեր, և շատ կարևոր է, որ Հայաստանում մեկը մյուսի հետ չշփոթեն։ Իսկ նախապայմաններն արդեն հնչել են, և նախապայմանները մեկ անգամ չէ, որ հնչել են.  սահմանադրության փոփոխություններ, սպառազինության սահմանափակում, ԵՄ-ի ոչ մի առաքելություն ադրբեջանա-հայկական պայմանական սահմանին, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին՝ ինքնալուծարման պահանջով դիմում, իր խմբի, այսինքն՝ ստեղծման պատճառի բացակայության պատճառով։ Մենք բոլոր հիմքերն ունենք ենթադրելու, որ այն, ինչ երբեմն կոչվում էր «ղարաբաղյան հարց», արդեն լուծված է, և դա պետք է պարզապես հիշել։ Այն դեպքում, եթե Հայաստանը մեր նախապայմաններին վերաբերվի առանց պատշաճ ուշադրության և հնազանդության՝ Հայաստանը կարող է շարունակել մնալ փակ սահմաններով և տարածաշրջանում բոլոր միջազգային ենթակառուցվածքային նախագծերից դուրս։ Միայն այսպես և ուրիշ ոչ մի ձևով,  նեղանալու և շրթունքները կախելու բացարձակապես ոչ մի պատճառ չկա, կամ...  դե լավ, շարունակեք նեղանալ և շրթունքներդ կախել։ Առավել ևս, «Ղարաբաղի հայերի վերադարձի, ինքնորոշման և Ադրբեջանի բյուջեյի հաշվին օրական երեք անգամ սննդի» նման հիմար և անտեղի պահանջները ոչ մի հանգամանքների դեպքում չեն ներառվի Հայաստանի հետ խաղաղ պայմանագրի մեջ, եթե նման մի բան և ստորագրվի։ Այդ մասին պետք է պարզապես մոռանալ, Իսկ նախկինում Ադրբեջանի տարածքում ապրած և այն ինքնակամ լքած հայերը, կարող են ցանկացած բան պահանջել Հայաստանի կառավարությունից։ Կամ Ֆրանսիայի, որը նրանց բոլորին «Փարիզ քաղաքի պատվավոր քաղաքացիների կոչում է շնորհել  առանց Ֆրանսիայի տարածք մուտք գործելու իրավունքի»։
 
Եվս մեկ անգամ. խաղաղ պայմանագիրը Հայաստանին շատ ավելի  է պետք, քանի որ Ադրբեջանին այդ պայմանագիրն այնքան էլ պետք չէ։ Իսկ Զանգեզուրը՝ բոլորովին այլ բան է (հիանալի արտահայտություն է, ճիշտ չեմ արդյո՞ք), թեկուզ միայն այն պատճառով, որ ադրբեջանցիների վերադարձի և դրան հաջորդած Հայաստանում կոմպակտ բնակության հարցը շուտով կփոխանցվի Արևմտյան Ադրբեջանի վտարանդի կառավարության իրավասությանը։ Ամենամոտ ժամանակում կհրապարակվեն Հայաստանի քարտեզները, որոնց վրա գունավոր կետերով նշված են այն տարածքները, որտեղ անպայման պետք է ապրեն ադրբեջանցիները։ Եվ ադրբեջանցիները պետք է ոչ միայն պարզապես ապրեն Հայաստանում (Արևմտյան Ադրբեջանում), այն վայրերում, որտեղից նրանք վտարվել են 1987 թվականին, ադրբեջանցիները պետք է իրենց նախնիների հողի վրա ապրեն շատ լավ։ Մեր պալիգրաֆիան շատ լավն է, արբանյակային նկարահանումները՝ էլ ավելի լավն են, այո և ԱԳՆ-ն պաշտպանության նախարարության հետ չեն կաղում, այնպես որ շատ շուտով այդ քարտեզները կներկայացվեն միջազգային հանրության ուշադրությանը։ Հայաստանում դրանք նույնպես անպայման կտեսնեն, և՛ քարտեզները, և՛ սկզբի համար, Զանգեզուր վերադարձող ադրբեջանցիներին: Դա են պահանջում հումանիզմը, միջազգային իրավունքը, ողջախոհությունը, ժողովրդագրությունը, դե նաև պատմական զարգացման դիալեկտիկան: Եվ չարժե մոռանալ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի, այո, տեղական բնույթի հաջող հակաահաբեկչական գործողության մասին։