Ստուբը՝ գլոբալ կայունության և Ադրբեջանի ազդանշանների մասին Թեյմուր Աթաևի ակնարկը

Աշխարհի տարբեր քաղաքական շրջանակներում շարունակվում են  Ֆինլանդիայի նախագահ Ալեքսանդր Ստուբի՝ դեկտեմբերի 2-ին «Foreign Affairs» ամսագրում հրապարակված հոդվածի քննարկումները։
 
Շատ վերլուծաբանները, քննարկելով Ստուբի կողմից արված առանձին թեզերը, արձագանքում են այնպես, կարծես առաջին անգամ են դրանց հանդիպում։ Սա միայն ընդգծում է, որ արևմտյան փորձագիտական հանրության զգալի մասը որքան անուշադիր է վերաբերվում այն գաղափարների նկատմամբ, որոնք արդեն վաղուց և հետևողականորեն հնչեցվում են Ադրբեջանում միջազգային հարթակներում։
 
Եթե վերլուծել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի վերջին տարիների ելույթները խոշոր միջազգային ֆորումներում, ինչպես նաև նրա հարցազրույցները առաջատար համաշխարհային լրատվամիջոցների հետ՝ ակնհայտ է դառնում. Բաքուն հետևողականորեն և հստակ ձևակերպում է գլոբալ օրակարգի առանցքային հարցերը և առաջարկում է՝ ճգնաժամերից դուրս գալու կոնկրետ ուղիներ։
 
Բայց ամեն ինչի մասին ըստ հերթականության:
 
Վերադառնալով Ստուբի հոդվածին՝ նշենք. նա փաստագրում է, որ աշխարհը գտնվում է քաոսային վիճակում և որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ձևավորված այսպես կոչված լիբերալ աշխարհակարգը խորը ճգնաժամ է ապրում։ Բազմակողմ համագործակցությունը փոխարինվում է բազմաբևեռ մրցակցությամբ, որտեղ իրավիճակային գործարքները դառնում են ավելի կարևոր, քան միջազգային կանոններին հետևելը։
 
Ստուբը ժամանակակից աշխարհը պայմանականորեն բաժանում է՝ Գլոբալ Արևմուտքի, Գլոբալ Արևելքի և Գլոբալ Հարավի միջև «եռակողմ դիմակայության»։ Միջազգային քաղաքականության հիմնական միտումը նա անվանում է ԱՄՆ-ի և Չինաստանի միջև աճող մրցակցությունը։
 
Գլոբալ Արևմուտքը, որին ավանդաբար գլխավորում է ԱՄՆ-ը՝ Ստուբի գնահատումով, միավորում է մոտ 50 պետություն՝ ներառյալ Ավստրալիան, Ճապոնիան, Հարավային Կորեան և մի շարք այլ պետություններ։
 
Մոտավորապես 25 պետությունից բաղկացած գլոբալ Արևելքը ձևավորում է Չինաստանի գլխավորությամբ բլոկ։ Դրանում, հեղինակի կարծիքով, առաջին հերթին մտնում են Իրանը, Հյուսիսային Կորեան և Ռուսաստանը, որոնք համատեղ ձգտում են «թուլացնել գլոբալ Արևմուտքի ազդեցությունը»։
 
Գլոբալ Հարավը խոշորագույն խումբ է (մոտ 125 երկիր), ներառում է Աֆրիկայի, Լատինական Ամերիկայի, Հարավային և Հարավարևելյան Ասիայի զարգացող պետություններ և միջին եկամուտով երկրների մեծ մասը, ինչպես նաև մի շարք միջին տերություններ, ինչպիսիք են Բրազիլիան, Ինդոնեզիան, Սաուդյան Արաբիան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, Հնդկաստանը, Քենիան և Մեքսիկան։
 
Ստուբի համոզմունքով, հատկապես Գլոբալ Հարավը կդառնա որոշիչ գործոնը. այն կորոշի, թե արդյոք հաջորդ դարաշրջանի աշխարհաքաղաքականությունը կհակվի դեպի համագործակցության, մասնատման, թե նոր գերիշխանության։
 
Այս համատեքստում արևմտյան երկրների համար առաջանում է «վերջին հնարավորություն» համոզելու աշխարհի մնացած մասին իրենց՝  երկխոսելու, այլ ոչ թե մենախոսելու; հետևողականորեն գործելու, այլ ոչ թե երկակի ստանդարտներ ցուցադրելու, գործընկերության, այլ ոչ թե գերիշխանության ձգտելու  կարողության մեջ։
 
Այստեղից հետևում է աշխարհակարգ կառուցելու անհրաժեշտություն, որը հիմնված է՝ ոչ միայն օրենքի գերակայության, այլ նաև տարբեր տարածաշրջանների մշակութային, կրոնական և քաղաքական առանձնահատկությունների նկատմամբ հարգանքի վրա։ Գլոբալ Արևմուտքի երկրները՝ Ստուբի կարծիքով, պետք է օրինակ ծառայեն և աջակցեն իրենց գործընկերներին, այլ ոչ թե դասախոսություններ կարդան նրանց՝ համագործակցությունը դիտարկելով որպես հավասարների միջև փոխազդեցություն։
 
Ստուբի կարծիքով, միայն «Գլոբալ Արևմուտքի, Արևելքի և Հարավի միջև ուժերի նոր համաչափությունը կարող է հանգեցնել հավասարակշռված աշխարհակարգին»։ Այստեղից էլ՝  ՄԱԿ-ը, ԱՀԿ-ն, ԱՄՀ-ն և Համաշխարհային բանկը բարեփոխելու անհրաժեշտություն կա, որպեսզի քաոսը և անջատվածությունը չդառնան  համաշխարհային քաղաքականության կայուն միտումներ։
 
Նա ընդգծում է. անընդունելի է, որ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում չկան Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի մշտական ներկայացուցիչներ, իսկ ամբողջ Ասիան փաստորեն ներկայացնում է միայն Չինաստանը։
 
Ստուբը ընդունում է, որ բազմաբևեռությունը ռիսկեր է պարունակում. այն կարող է հանգեցնել «պետությունների կողմից ինքնաբուխ և օպորտունիստական վարքագծի» և բացառապես ընթացիկ շահերի վրա հիմնված անկայուն դաշինքների ձևավորմանը: Իսկ բազմակողմանիությունը, ընդհակառակը՝ կարգուկանոն է ստեղծում: Հետևաբար, այսօր տեղի են ունենում բախումներ՝ օրենքի գերակայության վրա հիմնված բազմակողմանի մոտեցման կողմնակիցների և բազմաբևեռության կողմնակիցների միջև:
 
Այս իրավիճակում, ընդգծում է Ստուբը, հատուկ պատասխանատվություն է ընկնում Գլոբալ Արևմուտքի՝ հեռացող աշխարհակարգի ճարտարապետի և դեռևս ամենահզոր տնտեսական և ռազմական կոալիցիայի վրա։ Կարևոր է, թե ինչպես է Արևմուտքը կրում այս «թիկնոցը», չէ որ, ինչպես գրում է Ստուբը, «սա մեր վերջին հնարավորությունն է»։
 
Նա առանձին արդիականացնում է միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներ. պետությունների ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության, ուժի կիրառման արգելքի, մարդու իրավունքների ու հիմնարար ազատությունների հարգանքի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։
 
Ալեքսանդր Ստուբը իրոք ուրվագծել է կարևորագույն աշխարհաքաղաքական սկզբունքները։ Սակայն նա այդպես էլ չի պարզաբանել, թե որտեղ է, իր կարծիքով, անցնում սկզբունքային սահմանը «բազմակողմանիության» և «բազմաբևեռության» միջև։ Բացի այդ, Ստուբը անտեսել է մեր տարածաշրջանի համար ակնհայտ մի կետ. եթե ժամանակին միջազգային հանրությունը Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի ինքնիշխան տարածքների օկուպացիայի համատեքստում վճռականորեն պնդեր միջազգային իրավունքի կիրառման վրա՝ առնվազն օկուպացիոն ուժերի դուրսբերումը պահանջող ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի չորս բանաձևերի իրականացման միջոցով, ապա շատ պետությունները շատ ավելի զգույշ կլինեին անկախ երկրների դեմ ագրեսիվ որոշումներ կայացնելիս։
 
Հիմա անդրադառնանք Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի առանցքային ուղերձներին, որոնք նա վերջին մի քանի տարիների ընթացքում հետևողականորեն փոխանցում է միջազգային հանրությանը։
 
2020 թվականին նա բազմաբևեռ աշխարհի զարգացումը անվանեց անխուսափելի և գլոբալ կայունություն ստեղծող դրական գործոն։
 
Երկու տարի անց, արձանագրելով, որ միջազգային իրավունքը փաստորեն չի գործում և «ուժի գործոնը» նորից գերիշխում է՝ նախագահ Ի.Ալիևը հայտարարեց. «Մենք ուզում ենք ապրել ազատ, որպեսզի ոչ ոք չմիջամտի մեր գործերին: Թող ոչ ոք մեզ դասախոսություններ չկարդա, խորհուրդներ չտա, չսովորեցնի: Դրա անհրաժեշտություն չկա»:
 
2023 թվականին պետության ղեկավարը վերադարձավ ՄԱԿ-ի բարեփոխման թեմային՝ Անվտանգության խորհուրդը անվանելով «անցյալի մնացորդ», և առաջարկեց «հնգյակի» կազմը ընդլայնել Չմիավորման շարժման, ԻՀԿ-ի և Աֆրիկյան միության մշտական ներկայացուցիչների հաշվին, որոնց պետք է տրվի վետոյի ռոտացիոն իրավունք:
 
2024 թվականին COP29-ում նախագահ Իլհամ Ալիևը ընդգծեց, որ Ադրբեջանը, որպես համաժողովի նախագահ, կձգտի գտնել կոնսենսուս զարգացած և զարգացող երկրների միջև՝ ստեղծելով երկխոսություն Գլոբալ Հարավի և Գլոբալ Հյուսիսի միջև: Նա նաև զարգացած երկրներին, հատկապես գաղութային ժառանգություն ունեցող երկրներին կոչ արեց՝ իրական ֆինանսական և տեխնիկական աջակցություն ցուցաբերել փոքր կղզի-պետություններին:
 
2025 թվականի սկզբին պետության ղեկավարը նշեց. եթե յուրաքանչյուր պետություն զբաղվեր իրց սեփական օրակարգով և չմիջամտեր մյուսների գործերին, ապա ավելի քիչ հակամարտություններ և պատերազմներ կլինեին։ Բայց իմպերիալիստական անցյալով պետությունները շարունակում են ձգտել գերիշխանության և բռնապետության։
 
Ադրբեջանը կարողացել է պաշտպանվել իր ներքին գործերին միջամտությունից, հավելել է Ի.Ալիևը, բայց ոչ բոլոր պետություններն ունեն նման ներուժ։ Հետևաբար աշխարհին անհրաժեշտ է լուրջ միջազգային օրակարգ ձևավորելուն ունակ նոր դերակատարներ, ինչպիսիք են՝ Թուրքական պետությունների կազմակերպությունը (ԹՊԿ) կամ  Տնտեսական համագործակցության կազմակերպությունը (D8)։
 
Այս տարվա գարնանը նշելով Բաքվի, որպես Գլոբալ Հարավի և Գլոբալ Հյուսիսի միջև կապող օղակի դերը՝ նախագահ Ի.Ալիևը ընդգծեց, որ Գլոբալ Հարավի երկրների առջև ծառացած հիմնական խնդիրներից շատերը արմատավորված են՝ մի շարք արևմտյան պետությունների նեոգաղութատիրական քաղաքականության մեջ: Իսկ Ադրբեջանը միշտ հետևողականորեն աջակցել է միջկրոնական, միջքաղաքակրթական և միջմշակութային երկխոսությանը, քանի որ միայն համատեղ ջանքերը կարող են ապահովել պայծառ ապագա և արդար աշխարհակարգ:
 
Այս տարվա աշնանը Իլհամ Ալիևը նորից ընդգծել է՝ միջազգային հարաբերությունների արդար ճարտարապետության ձևավորման գործում Գլոբալ Հարավի երկրների ավելի ակտիվ մասնակցության անհրաժեշտությունը :
 
Այսպիսով, վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Ադրբեջանի նախագահը հստակ և հետևողականորեն միջազգային հանրությանը բացահայտել է՝ մոտ ապագայում ընթացող գործընթացների և միտումների էությունը: Մեկնաբանություններն այստեղ ավելորդ են. գուցե արևմտյան քաղաքական առաջնորդները պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնեն՝ Բաքվի կողմից աշխարհին ուղարկվող ազդանշաններին: