Թեհրանը Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ չունի՝ պետք է փրկել վարչակարգը Լանա Ռավանդի-Ֆադաին՝ իրանական քաղաքականության առանձնահատկությունների մասին

Իրանը շարունակում է սրել հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ։ Դրանք և, ռազմական բնույթի սպառնալիքներ են, և՛ Ջեյհուն Բայրամովի Իսրայել կատարած այցի ժամանակ հայտարարություններից վրդովմունք, և՛ադրբեջանական լրատվամիջոցների իբր ոչ հավաստի տեղեկատվությունից երկրի իմիջին հասցված բարոյական վնասը փոխհատուցելու անհեթեթ պահանջներ։ Վերջինս առնվազն ծիծաղելի է հնչում, մինչդեռ սա առաջին անգամը չէ, երբ Թեհրանի ահեղ հռետորաբանությունը տարակուսանք և, անկեղծ ասած, կասկածներ է առաջացնում հայտարարողների ադեկվատության մեջ։ Դե ինչ արած, մեզ դժվար է վախեցնել՝ մենք վախեցած ենք, սպառնալիքներին պատասխանելու փորձ ունենք։ Բայց, ահա, մոլլաների ռեժիմը ինչ որ չափազանց հիստերիկ է դարձել իր խոսքերում և արարքներում։ Ըստ երևույթին, շատ է վախենում իր կառավարման մոտալուտ ավարտից։

Այնուամենայնիվ, իրանական ռեժիմի հարձակումներին Ադրբեջանի պաշտոնական մարմինների արձագանքը միանգամայն կոռեկտ է, թեև բավականին կոշտ։ Այսպես, ի պատասխան՝ Իրանի արտաքին քաղաքական գերատեսչության անունից իր մամուլի քարտուղար Նասեր Քանանիի կողմից հնչեցրած մեղադրանքների՝ Ադրբեջանի ԱԳՆ մամուլի քարտուղարի հայտարարության մեջ ասվում է. «...Վերջերս Իրանի տարածքից սպառնալիքներ են հնչում Ադրբեջանի դեմ և սադրանքները են արվում։ Որպես օրինակներ կարելի է բերել Իրանի զորավարժությունները Ադրբեջանի սահմանների երկայնքով, ռազմական թռիչքներ սահմանի վրայով, Իրանի պաշտոնյաների հակաադրբեջանական հայտարարությունները... ահաբեկչությունը Իրանում Ադրբեջանի դեսպանատան դեմ, Միլլի Մեջլիսի պատգամավոր Ֆազիլ Մուստաֆայի դեմ Իրանին մատնանշող ահաբեկչության հետաքննության նախնական արդյունքները։

...Մենք վճռականորեն դատապարտում ենք մամուլի քարտուղար Նասեր Կանանիի հայտարարությունը։ Այդ հայտարարությունը եւս մեկ քայլ է դեպի ադրբեջանա-իրանական հարաբերությունների ճգնաժամը։ Իրանի կողմից այս սպառնալիքները ոչ մի կերպ չեն կարող վախեցնել Ադրբեջանին։ Չնայած Իրանի կողմից Հայաստանին ռազմական աջակցությանը, 2020 թվականին ադրբեջանական բանակը ջախջախեց հայկական օկուպացիոն բանակը։ Ադրբեջանի դեմ ցանկացած ագրեսիա և սադրանք առաջիկայում վճռականորեն կճնշվի»։

Իսկ ինչո՞ւ է Իրանը այդքան ուժգին սրում Ադրբեջանի հետ լարվածությունը։ Ինչի՞ է նա ձգտում։ Հաշվի առնելով երկրում տիրող բարդ իրավիճակը, արդյո՞ք դա ինչ-որ կերպ իրանական հասարակությանը օտար օրակարգ տեղափոխելու փորձը չէ, թե՞ Թեհրանի աչքին իսկապես երևում են սպառնալիքներ՝ Բաքվի վրա «սիոնիստական ազդեցության» պատճառով:

Պատմական գիտությունների թեկնածու, Արևելյան մշակութային կենտրոնի ղեկավար, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, Ռուսաստանի պետական հումանիտար համալսարանի ժամանակակից Արևելքի և Աֆրիկայի ամբիոնի դոցենտ Լանա Ռավանդի-Ֆադաիի կարծիքով, որը նա արտահայտել է Caliber.Az-ի հետ զրույցում, առաջին հայացքից ամեն ինչ հակասում է տրամաբանությանը՝ շիա Իրանը ակտիվորեն աջակցում է Հայաստանին, իր գերակշռող շիա բնակչությամբ Ադրբեջանին աջակցելու փոխարեն։ Բայց դրա պատճառներից մեկը հենց թաքնված է նրանում, որ Իրանը շատ է վախենում երկրի ավելի քան 20 միլիոն ադրբեջանցի բնակչության շրջանում ազգային ինքնագիտակցության աճից։

«Իրանում ապրող ադրբեջանցիների թիվը ընդհանրապես դժվար է հաշվարկել, երկրի ղեկավարությունը, ըստ երևույթին, մտադիր չէ զբաղվել այդ հարցով, հետևաբար, ըստ որոշ աղբյուրների, այն կազմում է 13-15 միլիոն, ըստ մյուսների՝ մի ամբողջ 50։ Ես ելնում եմ մոտավորապես 25 մլն գնահատականից։ Այսպես թե այնպես Իրանը վախենում է ոչ միայն էթնիկ ադրբեջանցիներից, այլ նաև ընդհանրապես աշխարհիկ Ադրբեջանի հզորացումից, այն էլ Իսրայելի հետ համագործակցող։ Իսկ Իսրայելը, ինչպես գիտեք, Իրանի համար էքզիստենցիալ թշնամի է»,- նշում է քաղաքագետը։

Դրա հետ մեկտեղ, Ռավանդի-Ֆադաին կարծում է, որ այսօրվա Իրանը պատրաստ է տարբեր առևտրատնտեսական գործարքներ կնքել ԱՄՆ-ի և Արևմուտքի այլ երկրների հետ, ինչը վկայում է երկրի քաղաքականության մեջ պրագմատիկ բաղադրիչի ուժեղացման մասին։

«Երբ մենք խոսում ենք Իրանի արտաքին քաղաքականության մասին, արժե հաշվի առնել, որ Իրանում կան այս կամ այլ քաղաքական որոշումների նկատմամբ տարբեր տեսակետներ, որոնք իրենց հերթին արտահայտում են տարբեր քաղաքական խմբավորումներ. դրանք և՛ չափավոր պահպանողականներ են, և՛ արմատական պահպանողականներ, կան պրագմատիստ-կենտրոնամետներ և բարեփոխիչներ։ Վերջիններս ավելի շուտ մարմնավորում են երկրի լիբերալ ուժերին։ Բայց այսպես թե այնպես, արտաքին քաղաքականության մեջ վերջին խոսքն ամեն դեպքում մնում է ռահբարին (գերագույն առաջնորդին), որն ավանդաբար գրավում է պահպանողական և հակաարևմտյան դիրքորոշում»,- նշել է փորձագետը։

Իրանագետի խոսքով, չնայած Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությանը ֆորմալ աջակցությանը, իրականում Իրանը 44-օրյա պատերազմի ժամանակ նրան ոչնչով չի օգնել, իսկ պատերազմից հետո, փաստորեն, սկսել է ավելի ու ավելի կողմնորոշվել Հայաստանի վրա։ Երկու պետությունների միջև հարաբերություններն էլ ավելի սրվեցին 2022 թվականի հոկտեմբերին Ադրբեջանի հետ սահմանին Իրանի ռազմական զորավարժություններից և, իհարկե, Թեհրանում Ադրբեջանի դեսպանատան աշխատակցի սպանությունից հետո։

Ինչո՞ւ է դա տեղի ունենում, և ինչի՞ց են այդքան հակասությունները երկու հարևան, ընդ որում մահմեդական երկրների միջև։ Ռավանդի-Ֆադաիի կարծիքով, այս ամենի շարժառիթը այնուամենայնիվ հանդիսանում է Իրանի չափազանց նախանձախնդիր վերաբերմունքը Ադրբեջանի հաջողությունների նկատմամբ, նրան տարածաշրջանում առաջատար դիրք գրավելուն թույլ չտալու կատեգորիկ ցանկությունը։ Կարելի է ասել, կարծում է քաղաքագետը, որ Թեհրանը ելնում է գծային ալգորիթմից՝ յուրաքանչյուր գործողության համար կա դրա հակազդեցությունը։ Դա վերաբերում է, օրինակ, զորավարժություններին։ Ի պատասխան Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Պակիստանի զինվորականների մասնակցությամբ «Երեք եղբայրներ» զորավարժություններին՝ կայացան իրանական զորավարժություններ գրեթե Ադրբեջանի սահմանին։ Այստեղ, մրցակցային գործոնը, անշուշտ, առկա է, վստահ է Լ. Ռավանդի-Ֆադաին։

Իսկ ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա Իրանը, նրա խոսքով, իր համար վտանգ չի տեսնում՝ նրա կողմից Եվրոպայի հետ կապեր հաստատելու մեջ, իսկ ահա, Իսրաելի և Թուրքիայի հետ Բաքվի հարաբերությունների խորացումը Թեհրանում հակված են դիտարկել որպես մարտահրավեր, որպես տագնապային ազդանշան՝ Արևելքում և աշխարհում Իրանի ազդեցությունը նվազեցնելու մասին։ Իսկ քանի որ Իսրայելը՝ Իրանի թշնամի հանդիսացող երկիր է և նրա կողմից չի ընկալվում որպես քաղաքականության և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, ապա Թել Ավիվի հետ համագործակցող բոլոր երկրները նույնպես Թեհրանի սև ցուցակում են։

«Իրանում խոշորագույն ազգային փոքրամասնությունը՝ էթնիկ ադրբեջանցիները, իհարկե, Ադրբեջանի նկատմամբ Թեհրանի թունավոր քաղաքականության ձգան են։ Անշուշտ, կան իրանցի ադրբեջանցիներ, ովքեր լավ ինտեգրված են ռեժիմի կառուցվածքում, հավատարիմ են նրան, զբաղեցնում են առաջատար դիրքեր քաղաքականության, տնտեսության, կրոնական կառույցներում, բայց խնդիրը համենայնդեպս մնում է։

Ինչ վերաբերում է Զանգեզուրի միջանցքի հարցում Իրանի դիրքորոշմանը՝ ապա դա նույնպես մի տեսակ ձգան է, որը սրում է երկու երկրների հարաբերությունները, քանի որ Թեհրանը համոզված է, որ այդ միջանցքը կկտրի իր երթուղիները Հայաստանի միջով դեպի Եվրոպա, ինչը կբերի տարածաշրջանում Թուրքիայի ազդեցության աճին։ Իսկ, որպես հետևանք՝ ՆԱՏՕ-ի ուժերի ներթափանցումը տարածաշրջան, մի կազմակերպություն, որը Թեհրանում համարվում է գրեթե գլխավոր թշնամի։ Սակայն այժմ երկրում իրավիճակի լուրջ սրացում կա՝ իրանական հասարակության երկարատև անկարգություններ և բողոքի ցույցեր, և ես չեմ կարծում, որ Բաքվի և Թեհրանի ներկայիս դիմակայությունը կարող է հասնել երկրների միջև իրական պատերազմի։ Իրանը չափազանց խորասուզված է իր ներքին խնդիրների մեջ, և իշխանությունների հիմնական ջանքերն այսօր ուղղված են լինելու ռեժիմի փրկությանը»,- եզրափակել է Լ. Ռավանդի-Ֆադաին: