Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմը թաղեց հետխորհրդային իրականության դարաշրջանը Մոսկվայի ինչի՞ն է պետք աջակցել անջատողականությանը

Ժամանակակից սոցիոլոգ Գեորգի Դերլուղյանը գրել է, որ Ադրբեջանի այն ժամանակվա Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը Հայաստանին միացնելու օգտին հանդես եկող, Բաքվի և Երևանի միջև պատերազմ առաջացրած «ղարաբաղյան շարժումը» (ըստ էության՝ անջատողական շարժում-խմբ.) դարձավ Խորհրդային Միությունը կործանած երկրաշարժի առաջին դրդումը։ Ըստ Դերլուղյանի՝ հատկապես «ղարաբաղյան շարժումն» է դարձել ԽՍՀՄ-ի փլուզման և կործանման սկիզբը։

Այդ նույն պահին, երբ Միխայիլ Գորբաչովը Արևմուտքի հետ վարում էր՝ լարվածության թուլացման, և ծրագրում էր ՉԺՀ-ի նմուշով տնտեսական արդիականացման բարեփոխումների, ներառյալ Արևմուտքի անդրազգային կորպորացիաների հետ նոր համատեղ ձեռնարկությունների մասին բանակցությունները՝ 1987-ի վերջին իր համար անսպասելիորեն հայտնվեց «ղարաբաղյան շարժում»-ը: Նա պահանջում էր այն ժամանակվա ԼՂԻՄ-ի անջատում Ադրբեջանից և նրա միացումը Հայաստանին («միացում»): Դրան հաջորդած զանգվածային բողոքի ցույցերը Հայաստանում և Ադրբեջանում, ազգամիջյան բախումներն ու զինված հակամարտությունները սկսեցին խարխլել ԽՍՀՄ-ի վարչակարգը։ Բացի դրանից, դրանք դարձան ամբողջ երկրով մեկ նմանատիպ գործընթացների ձգանը։

Գորբաչովը հայտնվեց ծանր դրության մեջ։ Նա չեր կարող հանդուրժել կայսերական տարածության փլուզման դրսեւորումները եւ ժամանակ առ ժամանակ բանակն օգտագործում էր առանձին ազգային ելույթները ճնշելու համար, ինչպես Թբիլիսիում 1989 և Բաքվում 1990 թվականներին։ Բայց նա չէր կարող ամբողջ ուժով օգտագործել բանակը, քանի որ այս դեպքում նա ստիպված կլիներ արյունով ողողել երկիրը, և դա կհանգեցներ Արևմուտքի հետ հարաբերությունների բարդացմանը և կզրկեր՝ ներդրումների, նոր տեխնոլոգիաների և տնտեսության արդիականացման հույսերից։ Արդյունքում, հակասությունների մեջ խճճված ԽՍՀՄ-ի վարչակարգը փլուզվեց։

Հավանաբար, Դերլուղյանը իրավացի է Ղարաբաղում անջատողականության դեպքում։ Այստեղ, մինչդեռ, անհրաժեշտ է ուղղում. ամպրոպի առաջին որոտը այնուամենայնիվ դարձել են 1986 թվականի դեկտեմբերին Ալմաթիում տեղի ունեցած իրադարձությունները, որոնք հայտնի են նաև որպես Ժելտոկսան (դեկտեմբերյան ապստամբություն)։

Բայց ահա թե ինչն է նաև կարևոր. 1991-1994 թվականների Առաջին ղարաբաղյան պատերազմը դարձավ հետխորհրդային նոր իրականության առաջին դրսեւորումներից մեկը։ Դրա կարեւոր առանձնահատկությունը չճանաչված հանրապետությունների առաջացումն էր, ինչպիսին է «արցախ»-ը։ Նրանք առանձնացան իրենց պետություններից և այս կամ այն ձևով աջակցություն ստացան Ռուսաստանից։ Անջատողական Ղարաբաղը, Աբխազիան, Հարավային Օսիան, Մերձդնեստրը, այնուհետև «ԼԺՀ»-ն ու «ԴԺՀ»-ն նույն գործընթացի զարգացման արդյունքն են, թեև այն կարող էր այլ ձևով ընթանալ։

Ինչո՞ւ իրեն ԽՍՀՄ ժառանգորդ ընկալող Ռուսաստանի համար կարևոր էր հետխորհրդային տարածքում անջատողականությանը աջակցելը։ Որովհետև կարևոր էր այնպես անել, որպեսզի ԽՍՀՄ-ից անջատված երկրների կյանքը կախված լիներ Մոսկվայից։ Այնտեղ զինված հակամարտության եզրին փխրուն հավասարակշռության պահպանումը լիովին վերահսկվում էր Ռուսաստանի կողմից։ Դա կարելի էր անել՝ տարբեր ձևերով աջակցելով անջատողականներին և հարևան երկրների առջև դնելով այնպիսի պայմաններ, որոնցից նրանք չէին կարող հրաժարվել՝ այսպիսով նրանց ներքաշելով իրենց շահերի ուղեծիր։

Նման քաղաքականությունը միշտ չէ, որ հաջող և արդյունավետ է եղել: Բայց, այնուամենայնիվ, դա եղել է նախկին ԽՍՀՄ երկրներին Մոսկվայի ազդեցության ուղեծրում պահելու մեխանիզմներից մեկը։ Եվ դա գործում էր, քանի որ առանց Ռուսաստանի հետ պայմանավորվածությունների հնարավոր չէր լուծել մի շարք տարածաշրջանային խնդիրներ և վերջնական հաշվով, նույնիսկ հասարակ հրադադարը։

Նման քաղաքականության սկիզբը դրվել է ոչ թե Պուտինի, այլ լիբերալ Ելցինի օրոք։ Ի դեպ, ուշագրավ է, որ այն ժամանակ լիբերալ-դեմոկրատական հասարակությունը կամ, ավելի ճիշտ, նրա զգալի մասը աջակցում էր ղարաբաղյան անջատողականներին։ Պատճառը (հատկապես Լիբերալ-դեմոկրատների մի մասի դեպքում) քաղաքական չէր; ամոթ է ասել, բայց ավելի շուտ այստեղ դեր է խաղացել այլատյացությունը։

Իրավիճակը փոխվում է միայն հիմա, ինչպես Ուկրաինայում, այնպես ել Ադրբեջանի Ղարաբաղի մարզում։ Սակայն փոփոխությունների գործընթացը մեկնարկել է ավելի վաղ։ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմը, որում Ադրբեջանը հաղթանակ տարավ, Հարավային Կովկասում ուժերի հարաբերակցությունը փոխեց հօգուտ ադրբեջանա-թուրքական դաշինքի։ Այժմ արդեն նա է աստիճանաբար սկսում պայմաններ թելադրել տարածաշրջանում։ Անկարայի հովանու ներքո ստեղծված Թուրքական պետությունների կազմակերպությունը (ԹՊԿ) նույնպես ուղղված է Կենտրոնական Ասիայի երկրներում թուրքական ազդեցության ընդլայնմանը։ Մինչդեռ Ադրբեջանն ու Թուրքիան դրանով հանդերձ առճակատման մեջ չեն մտնում Ռուսաստանի հետ, և նույնիսկ նրա հետ պահպանում են սերտ գործընկերություն, հատկապես տնտեսական ոլորտում։

Այլ կերպ ասած, նորագույն գործընթացները նշանակում են նախկին դարաշրջանի ավարտը՝ նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքում հետխորհրդային իրականության և ինչ-որ բոլորովին նոր աշխարհի սկիզբը։ Թե դա ինչպիսին կլինի, առայժմ հասկանալի չէ։