Հրո երկրի մոլեգին մարտ ամիսը
Ադրբեջանցիների ցեղասպանության զոհերի հիշատակին

Վերլուծություն  31 Մարտի 2023 - 12:26

Զբոսնելով Բաքվի փոքրկ կենտրոնական փողոցներով, մինչև վերջերս մեզանից քչերն էին կռահում, որ ավելի քան հարյուր տարի առաջ նրանց վրա դրամա է խաղացվել, որը հետո վերածվել է ողբերգության։ Իչերիշեհերում, օրինակ, կա մի տեղ, որտեղ միչև հիմա պատերի վրա մնում են գնդակների հոծ հետքեր։

1918 թվականի մարտի վերջին օրերին սկսվեցին դաշնակցական և բոլշևիկյան ջոկատների կողմից խաղաղ ադրբեջանցիների զանգվածային սպանություններ։ Վերջիններիս մեջ առաջատար դեր են խաղացել նաեւ հայերը։ Կոտորածին անմիջապես նախորդել է անհավասար զինված պայքար՝ մահմեդական մուսավաթական ջոկատների և Բաքվի խորհրդի միջև։ Ինչպես դաշնակների, այնպես էլ մյուս կուսակցությունների շարքերում զինված հայերը օգտվելով ստեղծված իրավիճակից, սկսեցին սպանել խաղաղ մահմեդական բնակչությանը։ Կոտորածը հատուկ թափ ստացավ մուսուլմանական ջոկատների պարտությունից հետո։ Զգալով անպատժելիություն՝ հայերը սկսեցին հատուկ մոլեգնությամբ նետվել անզեն մարդկանց վրա։ Շուտով զանգվածային սպանությունները տարածվեցին այլ քաղաքները, այդ թվում նաև Շամախի, Գուբա և այլն։ Մենք չենք մեջբերի ջարդի սահմռկեցուցիչ մանրամասներ։ Այդ մասին արդեն բավական գրվել է։ Այդ իրադարձությունների զոհերի թիվը գերազանցել է 10 000 մարդը։ Մինչդեռ, սպանվածների ստույգ թիվը դեռ պարզված չէ։ Մինչև հիմա հայտնաբերվում են նախկինում անհայտ թաղումներ...

Հարկ է նաև իմանալ, որ հյուսիսային Ադրբեջանի ջարդերին զուգահեռ հայկական ավազակախմբերը, օգտվելով գաջարական Իրանում անիշխանության իրավիճակից՝ ասորական ջոկատների աջակցությամբ, իրականացրել են ավելի քան տաս հազար ադրբեջանցիների կոտորածը Հարավային Ադրբեջանի Ուրմիա, Խոյ, Սալմաստ և Թավրիզ քաղաքներում:

Բացի հայկական արարքների անմարդկային էությունից, 1918-ի գարնան ողբերգությունը բացահայտեց ևս մեկ նշանակալից փաստ՝ ցանկացած գաղափարախոսություն հայերի համար ծառայում է որպես ազգային բացառիկության, «ծովից ծով» հայկական պետության ստեղծման ցավոտ գաղափարների մարմնավորման առաջակալ։ Եվ եթե «Դաշնակցությունը» հանդիսանում է ազգայնական թեքումով սոցիալիստական կուսակցություն, ապա հայ բոլշևիկները, ըստ սահմանման, պետք է վեր լինեին ազգային գաղափարից։ Իրականում էլ ամեն ինչ այլ կերպ էր դասավորված։ Մուսուլմանական ջարդերի կազմակերպիչն ու ղեկավարը հայ բոլշևիկների առաջնորդ Ստեփան Շահումյանն էր։

1918-ի ցեղասպանությունը հանդիսացավ տրամաբանական շարունակությունը, և, ցավոք, ոչ վերջին միջադեպը այն ողբերգական իրադարձությունների շարքում, որոնք տեղի ունեցան ադրբեջանական ժողովրդի հետ Հարավային Կովկասում՝ հայկական նախագծի իրականացման ընթացքում։ Պատմությունը իր ակունքներից սկսվում է 19-րդ դարի առաջին կեսից, երբ Գյուլիստանի (1813թ.) և Թուրքմանչայի (1828թ.) պայմանագրերով ամրագրված Ռուսաստանի կողմից հյուսիսային ադրբեջանական խանությունների գրավման արդյունքում սկսվեցին՝ այդ հողերում Իրանից և Օսմանյան կայսրությունից հայերի զանգվածային վերաբնակեցում։

Չնայած նրան, որ Իրավանի, Նախչըվանի և Ղարաբաղի խանությունների տարածքներում բնակեցված հայերը փոքրամասնություն էին կազմում այնտեղ ապրող ադրբեջանցիների համեմատ՝ նրանց, այնուամենայնիվ հաջողվեց իրենց հովանավորների խնամակալությամբ հասնել «Հայկական մարզ» անվան ներքո վարչական բաժանման ստեղծմանը։ Եվ չնայած շուտով այդ մարզի հողերը բաժանվեցին ստեղծված Իրավանի և Ելիզավետպոլի գավառների միջև՝ Ռուսական կայսրության փաստացի քաղաքականությունը ուղղված էր այդ վայրերում և ողջ Հարավային Կովկասում հայկական բնակչության ուժեղացմանը։

Հայերը երկար ժամանակ լուռ աշխատանք էին կատարում կայսերական արքունիքի բարձր պաշտոններում իրենց ազդեցությունն ամրապնդելու ուղղությամբ, բայց միևնույն ժամանակ սպասում էին այն ժամանակին, որպեսզի ձեռքերը թաթախել առաջին արյան մեջ, իրենց կապել փոխադարձ երաշխավորությամբ։ Այդ ժամը նրանց ներկայացավ 1905-1907 թվականներին՝ կայսրությունում տիրող հեղափոխական իրավիճակի ֆոնին։ Օգտվելով միապետության թուլությունից՝ հայկական ավազակախմբերը Բաքվում և Իրավանում կատարեցին մահմեդական բնակչության կոտորած՝ սպանելով հազարավոր խաղաղ բնակիչների։ Կատարելով այս հանցագործությունը, ձեռքերը արյունով լվանալով, ստանալով «մարտական փորձ» և ընդլայնելով կապերը Ռուսական կայսրության հեղափոխական ուժերի հետ, հայերը 1918 թվականի մարտին՝ ադրբեջանցիների արդեն հիշատակված ցեղասպանությունն իրականացնելու համար հող ձեռք բերեցին...

Ադրբեջանցիներին ճնշելու քաղաքականությունը շարունակվել է նաև խորհրդային իշխանության գոյության ողջ ժամանակի ընթացքում։ Կենտրոնական իշխանությունը, խոսքերով հռչակելով ժողովուրդների բարեկամության գաղափարներ, իսկ իրականում էլ շարունակելով ինքնավարության քաղաքականությունը, ադրբեջանցիների նկատմամբ խտրական վերաբերմունք է անցկացրել։ Հիշենք 1920-ին Զանգեզուրի շրջանի փոխանցումը Հայաստանին, ինչպես նաև 1940-ականների վերջին Հայկական ԽՍՀ-ից ադրբեջանցիների արտաքսումը, որը դարձավ այս տարածքը մոնոէթնիկ նախագծի համար մաքրելու հաջորդ փուլը։ Տասնյակ հազարավոր արտաքսված ադրբեջանցիների դեռ չսառած օջախներում վերաբնակվեցին Սիրիայից և Լիբանանից հայ հայրենադարձներ։

Վերջին գլխավոր քարտուղար Գորբաչովի կողմից հայերի նկատմամբ թողտվությունը թույլ տվեց՝ առաջինը սանձազերծել ղարաբաղյան արյունալի հակամարտությունը, որի արդյունքը դարձավ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքի քսան տոկոսի օկուպացիան։ Ցեղասպանության քաղաքականությունը շարունակվեց հակամարտության ողջ ընթացքում։ Մոլեգին հայկական ավազակախմբերը հարյուրավոր խաղաղ ադրբեջանցիների մահվան պատճառը դարձան՝ Գարադաղլիում, Խոջալիյում, Աղդաբանում, Բալլըգայայում, Բաշլըբելում և այլ բնակավայրերում։

Հայերի քաղաքականության բարբարոսական բնույթը դրսևորվեց նաև օկուպացված տարածքներում նրանց կողմից իրականացված էկոսպանության և վանդալիզմի գործողություններով և իր գագաթնակետին հասավ՝ 2020 թվականին 44-օրյա պատերազմի ժամանակ խաղաղ ադրբեջանական քաղաքներ՝ Գյանջայի, Թերթերի և Բարդայի հրթիռակոծումների տեսքով։

Սակայն, հենց այս պատերազմում, 30 տարի անց, մեր երկրին հաջողվեց ետ շրջել պատմության նենգ վեկտորը։ Հայրենական պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակը նշանավորվեց ոչ միայն օկուպացված տարածքների վերադարձով և ազգային արժանապատվության վերաականգնմամբ, այլև հայերի ձեռքերով իրականացվող ադրբեջանական ժողովրդի ցեղասպանության դարավոր քաղաքականության ավարտով։ Այս հաղթանակը հանդիսացավ վերստասյուն՝ ադրբեջանական ժողովրդի վերածննդի, նրա պետականության ավանդույթների, ինտերնացիոնալիզմի, հավատքի և կրոնական հանդուրժողականության գործընթացում։

Դրա հետ մեկտեղ հատկանշական է, որ 1918 թվականի ողբերգական իրադարձությունների մասին պատմությունները նպատակաուղղված սերունդից սերունդ չեն փոխանցվել։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ մեր սովորույթների մեջ չէ տառապանք մշակելը, մեզ զոհի կերպար տալը։ Սակայն հայերի հետ համատեղ ապրելու հետագա փորձը և ԽՍՀՄ-ի գոյության մայրամուտին նրանց դավաճանությունը ամենայն պարզությամբ ցույց տվեցին, որ մեր պատմության արյունոտ էջերի մասին մոռանալը հանցավոր է Ադրբեջանի պետականության նկատմամբ։ Հիշողության մեջ ամրագրելով ադրբեջանական ժողովրդի դեմ իրականացված ցեղասպանության տարեթվերը՝ մենք չենք ձգտում ձեռք բերել զոհի կարգավիճակ։ Սա մի կողմից՝ հարգանքի տուրք է ողբերգության զոհերի հիշատակին։ Մյուս կողմից՝ հարգանքի տուրք է պատմական արդարությանը և հայության հանցագործությունների բացահայտմանը։ Իսկ երրորդը՝ զգոնությունը պահպանելու միջոց է։ Մենք պետք է միշտ հիշենք, թե ինչպիսի միջավայրում ենք ապրում և ինչի են ընդունակ մեր հարևանները։ Այս ողբերգությունը չմոռանալու հրատապ անհրաժեշտությունը ամրագրված է 1998 թվականի փետրվարի 26-ի՝ «Ադրբեջանցիների ցեղասպանության մասին» Ադրբեջանի համազգային առաջնորդ և նախագահ Հեյդար Ալիևի հրամանագրով։ Այս հրամանագրով մարտի 31-ը հայտարարվել է Ադրբեջանցիների ցեղասպանության օր։

Իսկ 2013 թվականի սեպտեմբերի 18-ին նախագահ Իլհամ Ալիևը Գուբայի ցեղասպանության հուշահամալիրի բացման արարողության ժամանակ ասել է. «Մենք գիտենք, մենք պետք է իմանանք պատմության բոլոր պահերը։ Երիտասարդ սերունդը նույնպես պետք է իմանա, թե անցյալում ինչպիսի աղետների հետ է բախվել մեր ժողովուրդը։ Այն պատճառով, որ այն ժամանակ հայկական ֆաշիզմին ճիշտ գնահատական չի տրվել, որպես հետևանք՝ պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում հայկական ֆաշիզմը ցուցադրել է իր գիշատիչ պատկերը»։

Ադրբեջանցիների նկատմամբ հայերի և նրանց հովանավորների թշնամական քաղաքականության առանձին հատվածների համադրումը թույլ է տալիս դրանք դասավորել ընդհանուր պատկերի մեջ։ Բազմաթիվ արտաքին դերակատարներ ցանկանում են թուլացնել թուրքական գործոնի դերը տարածաշրջանում, ինչի համար ամենուր ոգտագործվում է ագրեսիվ և արյունահեղ ազգայնական հայկական նախագիծը: Թուրքական աշխարհի վրա անընդհատ ճնշումների պայմաններում մեր երկրներին անհրաժեշտ է ավելի ուժեղ, քան երբևէ համերաշխություն դրսևորել կենսական կարևոր շահերի բոլոր ոլորտներում։

1918-ի գարունը հարուստ էր իրադարձություններով։ Մեր ժողովրդի համար սկսելով ամենաողբերգական բնույթով, նա մայիսյան օրերի վերջին ներկայացրել է մեծ ուրախություն՝ անկախ պետության ծնունդը։ Ադրբեջանական երիտասարդ բանակի հերոսները իրենց օսմանցի զինակից եղբայրների հետ ադրբեջանական հողի վրա բարձրացրին ազատության դրոշը։ Հատկապես թուրքական ժողովուրդների միջև նման միասնություն մենք պետք է ամրապնդենք՝ հանուն մեր ազատության և արդար աշխարհի։

Caliber.Az

Դիտումներ: 105